Letterbak. Moeles van de sjalevaeger

Ze gemaete kriege

In het tv-spelletje Een tien voor taal, al jaren gespeeld tussen Nederland en Vlaanderen, bracht een van de Vlaamse deelnemers het woord oogdeksel in de strijd. Afgekeurd door de jury: moest ooglid zijn. Want ook Vlaamse woorden zijn niet zo welkom in het Hollandse. Vraag Vlaamse schrijvers die bij een boven-Moerdijkse uitgever publiceren wat ze allemaal moeten veranderen, als ze tenminste niet Hugo Claus heten. Kleed mag niet, daar moet een jurk van gesjniederd worden, en zelfs ruiker wordt veranderd, in het van oorsprong Franse boeket.

Nou zal het woord oogdeksel niet algemeen zijn in Zuid-Nederland (Vlaanderen plus de Nederlandse provincies Brabant en Limburg), maar weer: wat pleit tegen deze variant? Ik vind oogdeksel beeldender dan ooglid, al is er ook letterlijk geen betekenisverschil: lid is deksel, denk aan het spreekwoord: wie het

[p. 60]

onderste uit de kan wil, krijgt het lid op de neus. Maar vrijwel niemand kent deze betekenis van lid nog. Bovendien ruikt ooglid een beetje buitenlands: het Duits heeft Augenlid, Engels: eyelid.

Ik maak me sterk voor oogdeksel, en wie niet mee wil doen krieg ze gedèkseld. Dèksele - verklaart het woordenboek van Roermond, is iemand op zijn nummer zetten, met een raak wederwoord de mond snoeren (zo staat het ook in het woordenboek van Gronsveld). Dat van Echt heeft ook nog aframmelen als betekenis. Lijkt me wat te letterlijk, ik zie dekselen als: een deksel op een grote mond zetten, gesjnut waere, zoals de koster kaarsen sjnut (domper op plaatsen, Ned. snuiten, het WNT heeft ook: een honds antwoord geven).

Dat afranselen, dae krieg ze gedèkseld, brengt me naar een persoonlijk voornaamwoord dat uniek is binnen het Nederlandse taalgebied. Althans: ik ben het verder nooit tegengekomen. Dat is het voornaamwoord ze dat voorkomt in een hele rij uitdrukkingen voor slaag krijgen, mishandeld worden. Ik noem er een deil (aantal):

hae kreeg ze

gesjoerd

geklaats

gewasse

gewatsj

gerós

gerete

gemaete

gegaote

gevaeg

geviemp

gezjwaars

duchtig euver zien näöj.

Soms is het deelwoord dat de handeling aangeeft niet nodig. Het dreigende: den knies se ze was voor een deugniet voldoende

[p. 61]

duidelijk. Hier heb je se en ze naast elkaar. Ik schrijf ze en niet se (wat je hoort) in hae kreeg ze gerete, want se is het achtergeplaatste, niet beklemtoonde voornaamwoord doe. In gesproken taal is dat kriegs doe bijna altijd krieg se of kriesse. Bovendien: ze is in deze gevallen absoluut niet door doe of dich te vervangen.

Wat betekent dit ze dan, en waar komt het vandaan?

Moeilijke vraag. Om te beginnen: je kunt dat ze niet weglaten, ook niet in waarschijnlijk jongere uitdrukkingen als: hae kreeg ze um de ore. Het woordenboek van Echt heeft: dae haet ze op zien näöj gekrege, en: dae kreeg ze mit eine klöppel euver zien näöj. Näöj betekent letterlijk: naden, en ik denk daarbij speciaal aan de naad die over de (bal)zak loopt, een zak die wij bujel noemden.

Zelfs als het overduidelijk is dat iemand klappen krijgt, staat er ze bij, zoals in: det menke kreeg ze toch op de bóksebaom. Helemaal onmogelijk is: hae kreeg op de baom niet, maar het is geen authentiek Limburgs.

Nou wordt het nog ingewikkelder, want als je het zelfstandig naamwoord slaag of een synoniem daarvan gebruikt, is ze per se onmogelijk: hae kreeg ze duchtig sjlaeg kan niet.

Even een mooi synoniem voor slaag: klöppelesaus, oftewel saus met knuppels. In het woordenboek van Tegelen vond ik klöppelkessoep.