De Middelnederlandse boerden

[p. 72]

XIII Vanden monickaant.

⁺ Vaste hoede voer messchien^1.
Die staet te prisen al in yen,
Want si mit vresen is verselt
Die menighen lachter heeft gheuelt,^4.
Toren, nijt ende ander schade.
Als vrouwen, maechden, vroe ende spade
Heymeliken willen wanderen
Mitten enen, mitten anderen^8.
Ende wel betrouwen elken man,
Daer en leyt hem eer noch wijsheit an,
⁺ Want heymelijcke stede ende stonde^11.
Bringt menich man tot sulker zonde
Daer hi om seluen mede onteert.^13.
Ende om dat stonde stelen leert,^14.
Soe selmen scuwen enicheit^15.
Daer sonde of comt ende archeit:
Natuer is cranck int wederstaen.
Wilmen heymelycke gaen
Daermen stonde of stede crijcht,
Die wille werct, die reden zwijght,^20.
Comtmen heymelijc te gader.
Ic en wilde minen biechtvader
Sonderlinghe niet al betrouwen^23.
In enicheit mit schone vrouwen,
Want die vyant is naradich.^25.

Tot enen tyden wert misdadich

+ 95a

1. vaste hoede gedurige achtzaamheid; messchien verkeerde dingen doen.

4. lachter oneerbare daad; gheuelt doen vallen.

8. nu met deze, dan met gene.

+ 95b

11. stede ende stonde gelegenheid van plaats en tijd.

13. om hem.

14. omdat de gelegenheid de dief maakt.

15. enicheit eenzaamheid.

20. wille eigen zin.

23. sonderlinghe niet niet bijzonder.

25. die vyant de duivel; naradich arglistig.

[p. 73]

 

Een heilich man, een predickaer,

 

Die sinen tijt een deel der iaer

 

Een terminarius hadde ghewesen.^29.

30

Hi plach te vasten ende te lesen^30.

 

Ende goede sermoenen te brenghen voert,

 

Soe dat hi dicke wort ghehoert

 

Mit ghenoechten vanden luden,

 

Die soe verstonden sijn beduden^34.

35

Dat si met ongheueysden moede

 

Hem mede deylden van horen goede

 

In minnen ende in caritaten.

 

Hi hadde die werlt soe ghelaten^38.

 

Dat hi heilich scheen van leuen.

40

Hi plach den luden troest te gheuen,

 

Die haere sonden waren leet,

 

Op dat si voert in minnen heet

 

Gode te dienste wilden bliuen.

 

Si moghen wonders veel bedriuen

45

Daer nyemant ducht voer en draecht.^45.

 

Een welgheboren schone maghet

 

Versochte dickent desen broeder,^47.

 

Omdat si wilde wesen vroeder^48.wilde wesen noeder wilde te weten.

 

Hoe sij ten hemel comen soude;

50

Si en wilde om gheen schat van goude

 

In zonde langher bliuen staen.

 

⁺ Dus plach si menichwerf te gaen

 

Totten broeder mit ghenende,^53.

 

Wanneer si hoer seluen schuldich kende.

55

Si sprac hoer biechte mit begheren

 

Entie broeder plachse te absolueren.

 

Alsoe langhe ghincse ende keerde

 

Dat stonde stelen leerde^58.

 

Entie broeder diende hoir mit half sesse⁵⁹

60

Ende si verstont van sijnre lesse

29. terminarius bedelmonnik.

30. lesen bidden.

34. sijn beduden zijn betoog; wat hij vertelde.

38. die werlt ghelaten afstand gedaan van het wereldse.

45. ducht voer draecht voor beducht is.

47. versochte bezocht.

48.

+ 95c

53. mit ghenende ijverig.

58. vgl. vs. 14.

59 mit half sesse met de drie benodigde dingen, ‘den vede mitten ghegaden’ (penis cum testis) (Hild. blz. 327).

[p. 74]

 

Tpater noster entie crede,

 

Soe dattet twide van haren clede^62.

 

Begonde te vollen in die zijden^63.

 

Als doorde hout van dien ghetijden^64.

65

Datmen soe bij naturen scrijft.^65.

 

Wanneer dat wel verholen blijft,

 

Soe ist een speelkijn van solaes,^67.

 

Mar op twee tarninghen van deus aes^68/9.

 

Soe loopt wel menichwerf een sijs.

70

Die broeder wort der saken wijs

 

Hoe die ioncfrou was verladen;^71.

 

Tvolc begonder in te raden^72.

 

Ende of te clappen menigherhande.

 

Die broeder duchte voer die schande

75

Ende ooc voer sinen goeden naem,

 

Ende om te decken desen blaem,

 

Soe socht hi menigherhande list,

 

Want als die mient die waerheit wist,^78.

 

Soe waende hi ymmer wesen doot^79.

80

Of ghebrocht in sulker noot,

 

Die onverwinlic waer te lijden.^81.

 

Hier om docht hi tallen tijden,

 

Dese broeder die ic myene,

 

Die ghinc menichwerf alliene

85

Heymelyken sinen pat.

 

Twifel dede hem menighen hat,^86.

 

Wanhope const hi nau verweren.^87.

 

Daer hy ghinc in sulken deren,^88.

 

Quam die vyant vander helle,

90

Die mitten broeder wert gheselle^90.

62. twide het wijde, de ruimte.

63. vollen opgevuld worden, bol staan.

64. doorde var. doerden door het; hout houten stift.

65. bij naturen door de inspraak der natuur.

67. een speelkijn van solals een plezierig spelletje; vgl. Van Stijevoort 1, 81: ‘Hoe ghenuecht v tspel/tsus wilt v saten, tspel waer goet en de tbaervoits kindeken’

68/9. na twee worpen (met de dobbelstenen) van twee ogen volgt wel een zes, dus een worp die ‘raak’ is.

71. verladen zwanger, tevens met gedachte aan: een droevig aan toe.

72. in te raden iets van gewaar te worden.

78. mient gemeente.

79. dacht hij dat hem het hem leven zou kosten.

81. onverwinlic ondraaglijk.

86. dede...hat (eig. haat) vervolgde hem bitter.

87. verweren zich vrijhouden van.

88. deren kwelling.

90. wert gheselle vergezelde.

[p. 75]

 

Ende sprac hem toe in sulken schijn

 

Recht oft een meester had ghesijn^92/3.

 

⁺ Te weten heymelijc ghedocht,

 

Soe dattie broeder an hem socht

95

Om goede troost van sijnre zaken.

 

Die vyant lach op felle wraken,^96.

 

Al en wistet die broeder niet.

 

In leden tijden wast gheschiet,^98.

 

Daer hi wrake om wilde doen:

100

Die broeder plach in sijn sermoen

 

Den volcke te predicken openbaer

 

Hoe lelic dat die vyant waer

 

Ende hoe anxtelyc te scouwen,^103.

 

Soe datter menich creech berouwen

105

Naerstelijc van sinen sonden.

 

Entoe die vyant wiste ghebonden

 

Den broeder in dus groter sorghen,

 

Doe quam hi tot hem al onverborhgen

 

Ende seide aldus: Ic bin een man

110

Die den vyant dwinghen can

 

Ende mit woorden wel vermanen.^111.

 

Ic sel die luden sonder wanen

 

Doen ghelouen int ghemien^113.

 

Dat ghi weder groot noch clien

115

En hebt van sulke danighen touwe^115.

 

Daer enich maecht of ander vrouwe

 

Sculdich mochte werden bij.

 

Van sulker daet soe sidi vrij

 

Ende ontsleghen altemale.

120

Doe sprac die broeder nader tale:

 

Soe helpt my dat ic mach ghwaghen^121.

 

Mijn onscult in corten daghen.

 

Die meester sprac: alsoe salt sijn.

 

Sonder smarte ofte pijn

125

Dede hi hem quijt sijn voerghestel,^125.

92/3. alsof hij een (genees)meester was die gedachten kon lezen.

+ 95d

96. lach op loerde op.

98. leden vroeger.

103. anxtelyc te scouwen vreeswekkend om te zien.

111. vermanen bezweren.

113. int ghemien algmeen.

115. touwe werktuig.

121. ghewaghen bekendmaken.

125. dede...quijt nam weg.

[p. 76]

 

Soe dattet slechts als ander vel^126.

 

Twisken sijn benen was ghebleuen.

 

Die broeder taste daer bineuen,^128.

 

Hine vanter weder dat noch dit,

130

Anders dan een weynich pit^130.

 

Daer hi sijn water mochte lozen.

 

Die vyant sprac: Nv doet den bosen^132/3.

 

Veel confuus al openbaer

 

⁺ Ende schelt die ghene loghenaer

135

Die sulke tale brenghen voort.

 

Die broeder sprac: dits goet accoort^136.

 

Op dat ic bet na mijnre onschulde^137/8.

 

Mocht verdienen vrouwen hulde.

 

Ja ghi, sprac die vyant saen,

140

Hoeneer v onschult is ghedaen,^140.

 

Soe sel v comen optie stat

 

Tselue dat ghi voren hadt.

 

Die broeder sprac: en gheer niet el.

 

Sine tael bequam hem wel.^144.144.

145

Doe ghinc hi lesen ende studieren

 

Een goet sermoen nae sijn begheren

 

Ende quam als hi te voren plach

 

Ten stoel op enen hoghen dach,^148.

 

Daer menich mensch vergadert was.

150

Tewangeli datmen las:

 

In dien daghe, dat set hi voren.^151.

 

Daer nae liet hi den luden horen

 

Vanden bosen nyders schare;^153.

 

Oeck sprac hi optie loghenare

155

Die menighen mensche hebben bedroghen

 

Ende hoe hi selue was beloghen

 

Mitter joncfrou an sijn eer.

126. slecht vlak, glad.

128. taste daer bineuen greep er naast, nl. omdat er niets te grijpen was

130. een weynich pit een kleine holte.

132/3. doet...confuus maak beschaamd

+ 96a

136. goet accoort een goede regeling.

137/8. om des te beter na mijn verontschuldiging der vrouwen gunst te verwerven.

140. Hoeneer zodra.

144. en gheer niet al ik wens niets anders.

144. wat hij (de duivel) zei, beviel hem best

148. Ten stoel op de preekstoel.

151. In dien daghe aanhaling uit het begin v.h. evangelie van Marcus (vs. 9); dat set hi voren daarmee begon hij.

153. nyders afgunstigen, kwaadsprekers.

[p. 77]

 

Dat brocht hi al ter goeder leer

 

Ende beslotet wel ter core.^159.

160

Ic bin daer in, ic moeter doere,

 

Sprac die broeder daer hi stoet;

 

Dit is een dinc dat wesen moet.

 

Al ist mi smadelic te toghen,

 

Ghi moecht hier sien voer uwen oghen:

165

Ic bin nog slechter dan een wijf,^165.

 

Ende om der bosen nijder kijf

 

Soe moet ic dese smaetheit lijden.

 

Daer sloech hi op ten seluen tijden^168.

 

Openbaer die cappe wijde.

170

Die vyant wachte sijn ghetide:^170.

 

Doe hijt den luden toghen soude,

 

Doe sette hi hem an sijn euen oude^172.

 

Weder op die selue stede,

 

Stiuer ende harder mede

175

⁺ Dant ye wert tot sinen daghen.

 

Men sacht streuen ende raghen,^176.

 

Eer hijt voelde of vernam^177.

 

Dat sijn ghestelle weder quam.^178.

 

Doe loech die vyant mit ghenende^179.

180

Om dat hi den broeder schende

 

Ende hem sijn doghen halp vernuwen.^181.

 

Men ghincken vloeken ende verspuwen

 

Ende seer confuselic hantieren.^183.

 

Dit halp die vyant al visieren,^184.

185

Eynde, middel ende beghin!

 

Alsulc loon, alsulc ghewin

 

Gheftie bose noch den sinen,^187.

 

Ende sonderling die heilich schinen

 

Ende dan hem setten tsulker staet

190

Mit genoechten in dommer daet,

159. wel ter core keurig.

165. slechter vlakker, platter.

168. op open.

170. wachte sijn ghetide nam zijn kans waar.

172. sijn euen oude zie Aant.

+ 96b

176. streuen ende raghen vooruitsteken en opstaan.

177. vernam merkte.

178. Dat hs. Eer.

179. mit ghenende hartelijk.

181. en bewerkstelligde dat zijn ellende opnieuw begon.

183. confuselic hantieren schandelijk bejegenen.

184. visieren bedenken; bewerken.

187. den sinen zijn volgelingen.

[p. 78]

 

Gheliken als die broeder dede,

 

Die mit groter onghenadichede

 

Wort ghehandelt vanden lieden,

 

Die dicken wijsden ende rieden^194.

195

Dat men ymmer soude bederuen.^195.

 

Hi waende ondieuelike steruen^196.

 

Of te liden swaer torment,

 

Ende hoe sijn doghen wert volent^198.

 

En can ic hier niet al verslaen.

200

Men brochten heymelike van daen

 

Of hi waer ghesleghen doot,

 

Ende voer alsulc wederstoet^202.

 

Sel een yghelijc hem hoeden

 

Ende te voren wel beuroeden

205

Watter nae of comen mach

 

Te drincken heimelic ghelach,

 

Gheliken als die joncfrou dede

 

Die in heymeliken steden

 

Den goeden broeder socht so langhe

210

Dat nature bij bedwanghe

 

Van hem beyden droech op yen.^211.

 

Vrouwen gunst, hoer lieflic zien,

 

Doet vergheten menighen nose^213.

 

Ende int gheselscap roeckelose

215

Speltmen dicwijl onnosel spel.

 

⁺ Natuer is starc, ghedocht is snel,

 

In onghestader vaster hoede^217.

 

Ende hier om dolen noch die vroede.

 

Want vintmen meyskeijns slap ghegort^219.

220

Ende sijn hem dan die hielen cort,^220.

 

Bij enen cleynen occasoen

 

Machmense opwert nighen doen,^222.

 

Mar stolpelinghe vallen si node;^223.

194. wijsden besloten.

195. bederuen doden.

196. ondieuelike op smadelijke wijze.

198. hoe het afliep met zijn treurig lot.

202. wederstoet tegenslag.

211. droech op yen tot overeenstemming kwam; tot een (vleselijk) samengaan leidde.

213. nose (mogelijk) nadeel, risico.

+ 96c

217. vaster hoede (zelf)bedwang.

219. slap ghegort die licht den gordel laten losmaken (vgl. lat. zonam solvere).

220. zie aant.

222. opwert nighen achterover tuimelen.

223. stolpelinghe struikelend, dus voorover.

[p. 79]

 

Dat doet si sijn van herten blode:^224.

225

Vellen si ontwee nose ofte mont,^225.

 

Therte en bleue niet ghesont;

 

Quetsten si knye of ellenboghe,

 

Soe en sijn si niet in goeden hoghe.^228.

 

Ende want si aldus sijn veruaert,^229.

230

Soe vallen si lieuer achterwaert,

 

Al wortet hem een deel te suer,

 

Dan si tlijf in dauontuer^232.

 

Setten of hoer zonde lede;^233.

 

Want vrouwen hebben altoes gheerne vrede.

224. Dat doet dat komt doordat.

225. ontwee stuk.

228. in hoghe verheugd.

229. Ende want omdat.

232. dan dat zij hun lijf en leven op het spel zetten.

233. zonde gezonde (niet in Mnl. W.).