De Middelnederlandse boerden

[p. 13]

Tekst

[p. 15]

I⁺ Dits van den man die gherne drancaant.

Dits vanden man die herde gherne
Tilec was inde tauerne^2.
Ende langhe duerde ende hoghe dranc.^3.
Alse hem die tijt waert te lanc
Ende hem twa(t)ken ende drincken ontvacht,^5.
Doe seide hi: sal enen nacht^6.
Slapen gaen bi mire messen,^7.
Op minen poelu mijn cri ontdessen,
Lone alst mi lonen mach.^9.
Ic sal hier weder sijn eer dach;^10.
Sulke auenture mach mi neken,^11.
In come weder van deser weken.
Mijn wijf mach peinsen ic ben doot.
Nv bidt vore mi, cleyne ende groet,
Dat ic te dingtide thuus come.^15.
Wi biddens gode, seiden si some.^16.
Ay, die noit en proefde noch en weet
Hoe dat met goeden ghesellen steet
Die gherne langhe int drinchuus duren^19.
Ende hoe si dat int inde besueren
Ende hoe si sijn dan thuus ontfaen,
Tsauons alsi henen gaen!
Int inde moeten wi emmer scheyden.
Het mochte een steenen herte verleiden^24.
Te cloppene vore mijns wyfs dore,^25.
Al stondiere al ghewapent vore.

+ 31b

2. Tilec tijdig, vroeg.

3. duerde toefde, bleef; hoghe zeer.

5. twatken (schrijffout) het waken; ontvacht te machtig werd.

6. sal voor het ontbreken v.h. subject vgl. Stoett, Synt. § 5, g.

7. bi mire (hs. sire) messen...mijn cri ontdessen, zie Aant.

9. het bekome mij zoals het wil.

10. eer dach eer er een dag voorbij is.

11. neken naken; de zin is: welk lot mij ook ten deel wordt.

15. te dinghtide eig. op de tijd dat er recht gesproken wordt; vand. oneig.: op het juiste ogenblik.

16. si some sommigen.

19. duren toeven.

24. verleiden leed worden; te zwaar vallen.

25. dore deur.

[p. 16]

 

Het was doncker ende diep^27.

 

Ende hi ghinc thuus, maer hi en riep

 

Noch hi en clopte, maer hi hoerde

30

Dat Sathanas sijn wijf becoerde

 

Die wonderlike stont vereert^31.

 

Ouer een vier dat qualike beert^32.

 

Van quaden groenen elsen houte.

 

Si hadde een licht vat met smoute^34.

35

Ontsteken, dat haer qualike lichte.

 

Si stont op ende beuede ende vergichte:^36.

 

Dat hi moet hebben ongheual,

 

Haer man, eer hi comen sal.

 

Desen quaden valschen deyn,^39.

40

Ic woude ic met hem op een pleyn

 

Mijn leuen mochte setten in waechscalen,

 

Al soudic metter sielen betalen!

 

Mijn herte es soe vol van moede^43.

 

Dat ic dus schede van minen goede

45

Dat hi nacht ende dah vergolst!^45.

 

⁺ Ic hebbe al desen dach ghepolst^46.

 

Om melck to soeckene te minen kinde.

 

Dat ic doghe dese grote ellende,

 

.......................^49.

50

Dies moet hi noch wel qualijc varen

 

Ende moeten hebben den vierden dach den rede,^51.

 

Die pape ende die costere mede!

 

Met dien seluen soe loyde die coe;

 

Gheraet wat seide si daer toe:^54.

55

Nv loeyt, seit si, ghi mocht wel loyen;

 

Ons leuens mach ons sere vernoyen,^56.

 

Wine hebben voeder no raepbroet,^57.

27. diep zo dat men er in wegzakt, erg modderig.

31. wonderlike...vereert verschrikkelijk boos.

32. beert brandt.

34. licht vat lamp; smout vet.

36. vergichte jichtig (misschien te lezen: si stont op beuende). Vs. 37-39 drukken uit wat zij denkt; daarna begint een directe rede.

39. deyn lummel.

43. moede boosheid.

45. vergolst verbrast.

+ 31c

46. hebbe...ghepolst ben er op uit geweest.

49. Voor deze ontbrekende regel zou men volgens Verdam (Ts. 1, 140) kunnen lezen: ‘Ic ende mijn kint te waren.’

51. rede koorts; de vierdendaagse koorts moge hem te pakken nemen

54. gheraet raad eens.

56. vernoyen verdrieten.

57. raepbroet van raapzaad gemaakt brood.

[p. 17]

 

Wi mochten ons lieuer wesen doot

 

Dan sat wi claghen dese ellende!^59.

60

Ic hadde melc ghenoch int spinde,

 

Haddic inslach tot deser coe;^61.

 

Si sal gaen tote paeschen toe,

 

Dat wetic wel, eer si ionghen sal,

 

En doe groet ongheual.^64.

65

Dat hi mi doet dit swaer verdriet,

 

Want hi mi gheen voeder en liet!

 

Si ghinc gode sere ontdancken,^67.

 

Si stiet den hont in sijn lancken,^68.

 

Soe dat hi mochte hebben scande,^69.

70

Si smeet die catte met enen brande,^70.

 

Soe dat daer die gheinsteren vte stouen;^71.

 

Si gheliet haer al verscoven,^72.

 

Sine wiste haer over wien wreken.^73.

 

Sine conste haer vier niet onsteken,^74.

75

Haer kint sat altoes en creet,

 

Dat sijt wel seuen weruen smeet:

 

God gheue hem scande die v wan,

 

Dat ic v niet ghestillen en can!

 

Si vliec haer seluen ende den vader mede;^79.

80

Niet en wetic oft si haren man dede.^80.

 

Haer man steet vore die dore ende hoert

 

Dat si seit al dese moert.^82.

 

Hi peinsde dat hi cloppen sal,

 

Nochtan croep hi inden stal

85

Ende liet die dore aker staen.^85.

 

Hi dochte dat hem qualike sal vergaen

 

Ende soude eer die vlocht kiesen

59. dat wi claghen dat wij ons te beklagen hebben over.

61. inslach tot voorraad voor.

64. als er geen grote tegenslach komt (de emendatie die Verdam, Ts. 1, 140 voorstelt, is bepaald onnodig).

67. gode ontdancken vloeken.

68. lancken zijden.

69. mochte hebben scande er treurig aan toe was.

70. brande stuk brandhout.

71. gheinsteren vonken.

72. verscoven buiten zichzelf.

73. zij wist niet hoe haar woede te koelen.

74. Dat zodat; wel seuen weruen ik weet niet hoe dikwijls; smeet sloeg.

79. vliec vervloekte.

80. hiermede geeft de dichter met een knipoogje te verstaan dat haar man misschien niet dezelfde is als de vader van het kind.

82. moert moorddadige gedachten? of met Verdam (Ts. 1, 140) te lezen woert?

85. aker op een kier.

[p. 18]

 

Dan den camp ende sijn lijf verliesen.^88.

 

Haer dochte dat sere te middernacht necte^89.

90

...................^90.

 

Ende peinsde dat si sal slapen gaen,

 

⁺ Want sijn comen waer ghedaen.^92.

 

Niet dat si beide om sine raste,^93.

 

Maer dat si haer van swaren laste^94.

95

Ontladen soude met quaden warde^95.

 

Ende dat si met hare ende met baerde^96.

 

Trecken souden onder hem beiden.

 

Ic koese den camp, maer lieuer scheiden.^98.

 

Haren poelu hadde si ghemaect

100

Ende ghinc daer op al moeder naect

 

Ende sechende haren man na haren wille^101/102

 

Met den ghenen die de helle

 

Regneren moeten ende bewaren,

 

Dat hare man moeste qualike varen

105

Ende alle quekeers ende dobbeleers mede¹⁰⁵

 

Die noyt vrouwen onraste deden.^106.

 

Doen blies si die kerse vut ende ginc onder.

 

Bi den leuene, seit si, mi heeft wonder^108.108.

 

Wat men werct in die tauerne!

110

Ic soude morghen soecken gherne^110.110.

 

Mi derder van sterken wiuen,

 

Soe en mach hi mi niet ontbliuen,^112.

 

Noch in gheselscap no in gariten.^113.

 

Ic sal hem maken sijnder eren quite

115

Ende doen hem leuen met groten scanden,

 

Maghicken ghecrighen metten handen.

 

Haer man es vore die camere comen,

88. lijf leven.

89. necte neigde.

90. Verdam (Ts. 1, 140) wil voor het ontbrekende vers lezen: ‘Bedi dat hare sere vaecte’, wat echter met het rijm niet erg klopt.

+ 31d

92. sijn comen waer ghedaen er was geen kans dat hij nog komen zou.

93. beide bezorgd was; raste rust.

94. haer...ontladen haar hart luchten.

95. warde woorden (misschien ablautvorm volg. Franck-v. Wijk).

96. met aan.

98. Ic de dichter spreekt

101/102 sechende...met den ghenen riep de zegen af over haar man van hen die..., nl. de duivels.

105 quekeers, spelen op het queec- of quaecbert; een soort van dobbelspel.

106. noyt ooit.

108. Bi den leuene bij het eeuwig leven.

108. werct uitvoert.

110. soude 1. souden zou hem.

110. met twee andere sterke vrouwen.

112. ontbliuen ontgaan.

113. gariten eig. wachthuisje; vervolgens huis bij de stadsmuur.

[p. 19]

 

Die dese moert al heeft vernomen^118.

 

Ende sijn herte was vol van rivele.^119.

120

Hi sprac te hare tsinen spele:^120.

 

God gheue v goeden auont vrouwe,

 

Ic bids v op gherechte trouwe:

 

Laet mi sculen desen nacht.

 

Al en hebbic niet ghewracht,

125

Ic sal voert ane werken ende om orbore gaen,^125.

 

Ende hebbic jeghen v yet ghedaen,

 

Bi mijns vader ziele, dat es mi leet.

 

God gheue v scande, wetti weer huus steet?^128.

 

Jaic, seit hi, scone wijf,

130

Grote coude heeft al mijn lijf,

 

Ghi doet mi leuen in groten vare.

 

God gheue v, seitsi, vele quader jare!

 

Gheet v nv al folende af,^133.

 

Ghine laet mi, seitsi, stroe no caf,

135

No coren no mele, no ghelt te broede.

 

⁺ God gheue v scande uwen hoede!^136.

 

Alle die vloeke waren sine.

 

Voet coude dede hem grote pine

 

Ende hi soude tfier gaen gereiden,^139.139.

140

Maer ghinghe [si] hare al die wile cleiden,^140.

 

Ic hadde verloren al mine sake,

 

Noch ic en leefde heden met ghemake,¹⁴²

 

Want si soude tfechten kiesen

 

Ende ic die vlucht, oft mijn ere verliesen,

145

Tote dat si nemmeer en scoude;^145.

 

Dan quamic onder op dat si woude.^146.

 

Maer wat hi seide, si en woude niet spreken.^147.

118. moert, vgl. vs. 82.

119. rivele opgewektheid (iron.).

120. tsinen spele quasi luchthartig.

125. om orbare gaen het nodige verschaffen, voor het levensonderhoud zorgen.

128. voor huus is wsch. v uitgevallen en de zin is dan: weet je je huis nog te vinden?

133. Verdam (Ts. 1, 140) wil hier lezen: ‘Ghi eet u nu al vol ende af.’

+ 32a

136. hoede hoofd.

139. voor gereiden is doorgehaald ontsteken.

139. soude...gereiden zou wel graag het vuur hebben willen aanmaken.

140. Maer maar (dacht hij bij zichzelf).

142 en het zou er voor mij niet best uitzien.

145. scoude zou schelden.

146. onder in bed; op dat als.

147. 147. en de tekst heeft ende.

[p. 20]

 

Dit dochte hem wesen quade treken

 

Om van hare te hebbene goet ghetes.^149.

150

Heefse al heimelike een mes,

 

Ontcledic mi, ic ben te wille^151/52.

 

Sonder were, al swighende stille.

 

God gheue v een quaet jaer op v hoet!^153.

 

Mi ware leet dan ghi waert doot;^154.

155

Ic hebbe lieuer v armoede te siene,

 

dat v van drinckene steet te ghesciene,

 

Dan ic v maecte uws leuens quite,

 

Ende mi niet costen en soude ene mite.^158.

 

Ic en segt daer bi niet, seit hi, maer

160

Het es clein wonder al hebbic vaer;¹⁶⁰

 

Ghi segghet soe wonderlike waerde,^161.

 

Maer haesteghe liede sijn van aerde^162.

 

Die vrient houste ende die beste^163.

 

Alst ter noet comt int leste,^164.

165

Ende alsoe hulpe mi god, ghi sijt getrouwe.

 

Oec hebbix in mijn herte rouwe

 

Dat ic v soe dicke hebbe gheerret^167.

 

Ende soe langhe hebbe ghemerret^168.

 

Ende ic saels mi al gader hoeden^169.

170

Voert ane sparen ende vroeden,^170.

 

Ghelijc dat ghi mi raet al tenen.

 

Metten seluen ghinc si wenen,

 

Haren moet die sanc met meneghen trane.^173.

 

Hi hielt onlanghe sijn cleder ane,

175

Hi croep onder in dat waerme^175.

 

Ende nam sijn wijf in sinen aerme;

149. ghetes bejegening. De zin is: het kwam hem voor dat dit van haar een houding was die niet veel goeds voorspelde.

151/52. als ik mij ga uitkleden ben ik intussen weerloos.

153. hoet hoofd.

154. het zou mij spijten als je dood ging, m.a.w. il zal je niet vermoorden.

158. ende mi hoewel het mij (nl. je te vermoorden).

160 vaer vrees.

161. waerde woorden.

162. haesteghe driftige.

163. vrient houste hulpvaardigste, hartelijkste.

164. Alst ter noet comt als de nood aan de man komt.

167. gheerret reden tot boosheid gegeven.

168. ghemerret uitgebleven.

169. saels mi hoeden zal het niet meer doen.

170. vroeden verstandig worden.

173. moet toorn.

175. in dat waerme in het warme bed.

[p. 21]

 

Daer toe peinsde hi selken lost,^177.

 

Dat si saen was ghecost^178.

 

Van meneghe wonderliken waerde,^177.

180

Die voren schenen van duvels aerde.^180.

 

Nemmermeer en sal man striden

 

⁺ Daer hijt met eren mach laten liden^182.

 

Jeghen sijn wijf noch jeghen neghene.^183.

 

Hi laetse scelden al moeder lene,^184.

185

Oft hi sal ere ende raste verliesen;

 

Deen van beiden moet hi kiesen.

 

Met beidene wan dese man den camp,

 

Met houeschen worden, maer hi cramp

 

Int dierste van vare ende na van soenen.^189.

190

Hine beide noit al toter noenen,

 

Hine liep weder int caberet^191.

 

Ende toende hem al onverlet

 

Dat hi met ghesonden liue

 

Ghesceden ware van sinen wiue.

195

Dies dancte hi gode, als hi wel mochte.^195.

 

Men vonder noch vele, diese sochte,

 

Die dicwile int inde sere besueren

 

Dat si soe langhe int drinchuus dueren.

 

Nv gheeft mi drincken metter vaert,

200

Want drincken dat es al mijn aert.

 

Ic hadde lieuer te schedene van minen wiue

 

Dan drinchuus tonberene te minen liue.^202.

177. lost liefkozing, wellust.

178. ghecost door kozen gestild(?).

177. waerde woorden.

180. schenen 1. scheen; dit hoort by si in vs. 178.

+ 32b

182. laten liden over zich heen laten gaan.

183. neghene niemand.

184. laetse late ze; al moeder lene helemaal op haar eentje.

189. int dierste in 't eerst; na daarna, later.

191. Hine maar hij.

195. als hi wel mochte waartoe hij wel reden had.

202. te van, voor.

Explicit

Item desen sproke Dits vanden man die herde gherne [dranc] houdt ij C verse