Lezen doet je goed. Leerjaar 7a

[p. 54]

13 Een Surinaamse uitvinder

Schoenen dragen is tegenwoordig de gewoonste zaak van de wereld. Een schoen beschermt je voet en kan het lopen gemakkelijker maken. Vooral als je lange afstanden moet lopen, is een goede schoen erg prettig. Toch was er een tijd dat de meeste mensen op blote voeten liepen. In de tijd van slavernij bijvoorbeeld, mochten tot slaafgemaakten geen schoenen dragen. Dat was alleen voor de meesters. Maar zelfs daarna was schoenen dragen niet zo vanzelfsprekend. Schoenen werden met de hand gemaakt.

Dat was een tijdrovend karwei en schoenen waren daarom duur. Een Surinaamse uitvinder, Jan Ernst Matzeliger, heeft daar verandering in gebracht. Hij vond de schoenzwikmachine uit.

Jan Ernst werd geboren op 15 september 1852. Hij was de zoon van de blanke ingenieur Ernst Carl Martzilger en de tot slaafgemaakte negerin Aletta. Martzilger was eigenaar van de plantage Twijfelachtig, waar Aletta in de huishouding werkte. Omdat zijn moeder een tot slaafgemaakte was, werd Jan Ernst dat volgens de wetten van toen automatisch ook.

Kort na zijn geboorte verhuisde hij naar het huishouden van zijn tante, Maria Jacoba Martzilger. Zij was de zus van zijn vader. Jan Ernst was tien jaar oud toen er iets moois gebeurde. Zijn tante kocht hem vrij. Hij kreeg toen officieel de naam Jan Ernst Martzil.

‘Ik ben vrij’, zei hij enthousiast aan zijn tante.

Zijn tante antwoordde lachend: ‘Ja, dat klopt.’

‘Tante Maria, ik zou heel graag de school willen bezoeken.’

Tante Maria wist dat hij erg leergierig was. Ze dacht na over zijn verzoek.

Ze had gemerkt dat hij van machines hield. Ze zag hem soms met machines knutselen. Er was een scheepswerf in Paramaribo. Hij zou eventueel daar geschoold kunnen worden.

‘Jan’, riep tante Maria.

‘Ja tante’, antwoorde Jan Ernst beleefd.

‘Ik wil heel graag wat met je bespreken.’

Jan liep naar zijn tante. Ze gaf hem aan dat ze een plek had gevonden, waar hij lessen zou kunnen volgen op een vakgebied.

‘Wil jij in de leer gaan op de machinewerkplaats van de dienst der Koloniale Vaartuigen?’

‘Ja! Tante dat vind ik heel interessant’, riep hij.

[p. 55]

‘Geweldig mijn jongen’, zei ze. ‘Ik schrijf jou binnenkort in.’

Jan Ernst popelde om naar de werf te gaan.

Ze legde hem uit: ‘Het is wel een werkplaats, maar jij zal lessen krijgen. Je moet goed opletten, hôr Jan, en flink je best doen.’

Jan knikte.

‘Dank u wel lieve tante, ik zal mijn best doen’, zei hij.

Jan Ernst Martzil begon op 10-jarige leeftijd als leerling bij de koloniale scheepswerf in Paramaribo.

‘Jan, hoe vond je het?’, vroeg tante Maria belangstellend na de eerste dag.

‘Het was interessant, tante Maria.’

Hij vertelde haar enthousiast over de machines. Hij was er helemaal vol van. Tante Maria was blij. De scheepswerf was een goede keuze.

Zo kwam Jan Ernst in contact met de scheepvaart. Toen hij 19 jaar oud

[p. 56]

was, ging hij als technicus werken op een koopvaardijschip van de Oost-Indische Compagnie. Na twee jaar hield hij het varen voor gezien. Hij ging in Amerika aan wal en woonde een tijdje in Philadelphia, een stad in de staat Pennsylvania. Hij leerde goed Engels spreken, maar als immigrant en kleurling had hij het moeilijk om werk te vinden.

Toen hij hoorde dat er veel werk was in de stad Lynn, in de staat Massachusetts, verhuisde hij daar naartoe. Tijdens en na de Amerikaanse Burgeroorlog, die van 1861 tot en met 1865 duurde, was de vraag naar militaire laarzen enorm gegroeid. Dit had de schoenenindustrie in Lynn een enorme push gegeven. Jan Ernst kreeg een baantje als leerling in de Harney Brothers Shoe Factory. Overdag werkte hij tien uur in deze schoenenfabriek. In de fabriek werden verschillende machines gebruikt. Er waren machines om het leer te snijden en te naaien, maar het vastmaken van de zool aan de bovenkant van de schoen, gebeurde nog met de hand.

Men noemde dat zwikken. Het was een ingewikkelde en tijdrovende bezigheid die alleen door vakbekwame zwikkers kon worden gedaan.

Jan Ernst, die intussen zijn familienaam had veranderd in Matzeliger, bestudeerde de hand- en vingerbewegingen van de zwikkers nauwkeurig. In de weinige uren die hem na zijn werk restten, begon hij een model te maken van stukken hout, sigarenkistjes en eindjes draad die hij hier en daar had opgeraapt. Het model moest een nabootsing zijn van de bewegingen die door de zwikkers gemaakt werden. Na drie jaar, in 1880, had hij zijn eerste model af. Hij had het gevoel dat hij op de goede weg was. Zonder enige hulp ging hij verder. Zijn tweede model moest van ijzer zijn. Hij werkte met afgedankte machineonderdelen en andere stukken metaal die hij had verzameld. De bouw van het ijzeren model duurde vier jaren. Zijn gezondheid ging achteruit, omdat hij tot in de kleine uurtjes doorwerkte en vaak vergat te eten. Helaas waren er ook mensen die hem uitlachten. Ze vonden dat de machine er vreemd uitzag. Men geloofde niet dat de Hollandse neger, zoals men hem noemde, zoiets technisch zou kunnen uitvinden. Verder waren de zwikkers ook niet blij met zijn werk, want als hij zou slagen, waren ze hun baan kwijt. Jan Ernst stoorde zich er niet aan en bleef doorzetten.

Toen het model af was, moest hij bij een patentbureau patent aanvragen op zijn uitvinding. Met het patent zou hij aangemerkt worden als de eigenaar van de uitvinding. Hij was dan de enige die zijn uitvinding kon verkopen. Het kopiëren van de uitvinding zonder zijn toestemming was dan strafbaar bij wet. Maar om patent aan te vragen had Jan Ernst geld

[p. 57]

nodig. Met het salaris dat hij verdiende, kon hij dat niet zelf betalen.

Het lukte hem toch het geld bij elkaar te krijgen. Twee financiers uit de stad Lynn schoten het geld voor, met als voorwaarde dat zij een derde deel van de inkomsten uit de uitvinding zouden krijgen.

De tekeningen die naar het patentbureau werden gestuurd, waren erg ingewikkeld. De specialisten van het bureau brachten een bezoek aan Matzeliger, zodat hij kon demonstreren hoe de machine werkte. In 1883 kreeg hij patent op zijn zwikmachine.

In het voorjaar van 1885 was de machine van Jan Ernst Matzeliger gereed om proef te draaien in de fabriek. In mei van hetzelfde jaar leverde de machine een recordproductie op van 75 damesschoenen. De proef was geslaagd, maar Matzeliger begon direct te werken aan een nog beter model. Hij begon samen met de twee andere investeerders een bedrijf, de Consolidated Lasting Machine Company (CLMC). Dit bedrijf moest zijn machine produceren en verkopen.

De schoenfabrikanten in Amerika toonden steeds meer interesse in zijn machine. Een schoenzwikker, die handmatig werkte, kon per dag maximaal 50 paar schoenen afleveren in een shift van 10 uren. Met de schoenzwikmachine kon de fabriek in dezelfde tijd maximaal 700 schoenen produceren. Hierdoor werden schoenen stukken goedkoper en ook bereikbaar voor gewone burgers.

Jan Ernst Matzeliger heeft niet lang kunnen genieten van zijn uitvinding. In 1989 overleed hij op 36-jarige leeftijd aan tuberculose.

Het bedrijf ontwikkelde zich al snel tot de belangrijkste producent van schoenmachines. De schoenmachines die de schoenenindustrie nu gebruikt, zijn natuurlijk veel complexer dan die van Jan Ernst. Nu lijken de machines op kleine robots met heel wat grijparmen. Maar door de schoenzwikmachine van Jan Ernst Matzeliger werd in de 19e eeuw een enorme stap voorwaarts gemaakt bij de fabricage van schoenen.

Jan Ernst heeft zijn aandeel in CMLC nagelaten aan een christelijke kerkgemeenschap in Lynn. In de kerk hangt nog steeds een portret van Jan Ernst Matzeliger en bij zijn graf worden nog steeds dankdiensten gehouden. In 1985 heeft de stad Lynn een brug naar hem vernoemd. Ook werd in 1991 een postzegel uitgegeven om hem te eren. In Paramaribo- Noord is er een straat vernoemd naar deze uitvinder, die eraan heeft bijgedragen dat het dragen van schoenen heel normaal is geworden.