Logo DBNL
Reyze van Iacop Kreynck un Deryck Vogel van Zutphen toe Ierusalem na den heylighen Grave Christi Anno MCCCCLXXIX (2013)

Reyze van Iacop Kreynck un Deryck Vogel van Zutphen toe Ierusalem na den heylighen Grave Christi Anno MCCCCLXXIX

(2013)–Iacop Kreynck, Deryck Vogel–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Klankverschijnselen in dit reisverslag en zijn plaats van ontstaan

In de inleiding op dit reisverhaal mogen niet enkele opmerkingen ontbreken betreffende het vocalisme, zeker niet als daarbij aan de hand van enkele dezer verschijnselen de omgeving waarin het geschreven is, misschien ietwat nader bepaald kan worden. Bovendien kan hiermee een –zeer bescheiden – bijdrage worden geleverd tot een nadrukkelijk bepleite, ‘breed opgezette en door talrijken ondernomen studie van het middeleeuws Oost-Gelders’ + Voor een uitgebreide en diepgaande analyse is hier echter niet de plaats. + Daarom zullen bij lange na niet alle, maar slechts een beperkt aantal tekenende dan wel interessante klankverschijnselen hier de revue passeren.

Klankvormen die niet alleen in de noordoostelijke dialecten voorkomen.
1. (…)daer suldy sien den rechter arm van sunte Iohan Baptisten und eyn arm van sunte Katherinen, und eyn vat, daer unse lieve Heer mit synen jongheren uit at (…).
De vormen sunt(e) en und(e) zijn de oostmiddelnederlandse vormen, maar niet exclusief daar, want sunt(e) en und(e) komen ook in Holland voor. + In deze tekst zijn ze trouwens al evenmin exclusief, want naast sunt(e) en und(e) die onderscheidenlijk 40 en 91 maal voorkomen, lees je ook sint [sanctus] en ende, respectievelijk 7 en 62 maal. +
2. (…) und daer waert unse lieve Heere up gebunden (…). (…) daer is aflaet van allen sunden (…).
De vorm unse, in deze tekst 56 keer genoteerd en 45 maal afgewisseld door onse, evenals vormen als gebunden, under en sunden staan ook in Limburgse en in oudere Brabantse teksten.Het betreft hier een wijziging van de ŏ uit owgerm. ŏ. +
3. (…) ende man zuyt daer dan beneden eyn schoen sterne.
De uu-vorm in zuyt, die 4 maal voorkomt naast 6 keer siet, komt in de oostelijke, inclusief de Limburgse, dialecten voor alsook in het Hollands. +
4. (…) daer under stiet een cleyn doerken daer giet men in eyn Grexsche kercke (…). Item vor die Capelle ligt eyn ront stien.

Opmerkelijk is het vocalisme in de vormen giet, stiet en stien, waarbij telkens sprake is van een oorspronkelijk scherplange ê uit oudgerm. ai. Deze ie-vormen komen verspreid voor: in Holland langs de kust, sporadisch in Zuid-West-Vlaanderen, veelal in Zuid-Brabant +. J.J. Mak heeft ze voorts aangetroffen in drie oostmiddelnederlandse teksten der Moderne Devotie (daterend van ca. 1475, eind 15e eeuw en 1538) en een enkele maal (‘twij’) in de Oldenzaalse oorkonden. In de Cameraers-rekeningen van Kampen las hij ie, ye en y, ‘bijna altijd in de omgeving van r en n’. Nu, voor stien moge dat gelden, giet en stiet beantwoorden niet aan deze observatie; alleen in de eind 15e-eeuwse tekst Uit de colocacien van Claus van Euskerken en de levens van onderscheiden vrome vaders trof Mak min of meer overeenkomstige vormen aan, namelijk gieet en stieet. + Bovendien verdient het de aandacht dat noch giet noch stiet in de oostmiddelnederlandse oorkondentaal wordt teruggevonden + Daarentegen zijn juist deze twee woorden ook opgetekend voor Asse in Vlaams-Brabant. + En nu dus óók in dit reisverhaal: giet 34 maal en stiet 44 maal. De ‘gewone’ vormen gaet en staet komen elk slechts tweemaal voor.

Klankvormen die uitsluitend in de noordoostelijke dialecten voorkomen.
1. (…) vor den tempel, daer dat hillige graff inne steyt.
De vorm hillig, die 27 keer in deze tekst aangetroffen wordt, is gesignaleerd in teksten uit Hattem, Zwolle, Diepenveen, Deventer, Zutphen, Arnhem, Doetinchem, Groenlo en Oldenzaal alsook in de Theutonista. +
2.(…) si wolden trecken toe Iherusalem. (…) een holten tralye (…).
De vormen old en olt als in wolden [=wouden, wilden] en holten [=houten] zijn wellicht van nog groter belang, omdat op grond daarvan de ontstaansgrond van dit reisverhaal waarschijnlijk ten noorden van de Rijn moet worden gezocht, en niet ten zuiden daarvan waar immers de vormen ald/alt overheersten. + Deze old/olt-vormen (welke in dit reisverhaal respectievelijk 8 keer en 7 keer voorkomen; oud/out geen enkele maal; evenmin ald/alt) zijn aangetroffen in het hele Gelders-Overijsselse gebied met als begrenzingen het Hoog-Veluws (Elspeet, Nunspeet), het dialect van de Liemers en het Eltenbergs, het oostelijk Zuid-Veluws en Oost-IJssels (Doetinchem, Keppel, Doesburg, Zutphen) ‘en verder van den Rijn tot ten Zuiden van Rees’. +
3. Item daer gietmer aver eyne brugge (…).
Ende als ghy daer in eyn putte siet, so stoppet baven u hovet toe (…).
Typisch noordoostelijk is de umlaut van ō (dit is de westgerm. ŏ gerekt) naar ā: apenbaerde, baven, aver [=openbaarde, boven, over], blijkens deze tekst óók wel (naar analogie?) toegepast in leenwoorden: alye [olie, Lat. oleum]. Overigens is deze ā (evenals in woorden als waer, jaer en strate) wellicht de weergave geweest van een meer open uitgesproken ō. + Nog een tweede opmerking is hier op haar plaats. Waar op f. 12v driemaal gebaren [=geboren] staat, maar ook –net zoals op f. 13r en 14v – éénmaal geboren, dan is dit laatste denkelijk niet toe te schrijven aan slordigheid van Antonius Matthaeus. Vormen met en zonder umlaut van de ō konden immers heel wel naast elkaar voorkomen, zoals blijkt uit notities dienaangaande. +
4. (…)Christus ansach die Stat van Ierusalem, unde weende op oer (…)daer is eyn water, daer plach onse lieve vrouwe oer kyndes doeken in te wasschen(…).
Een der kenmerken van het noordoostelijk taalgebruik is de vorm (h)oer voor haer. + Als pron. pers. staat hij in dit relaas tweemaal genoteerd; als pron. poss. vijftien keer. Haer of hare als pron. pers. of poss. lees je daarentegen in deze tekst nergens.
5. (…) daer vergaderen sick alle de Pelgrims.
Tweemaal, op f. 10r, duikt in deze tekst het reflexivum sick op, waar je op grond van de overige tekst (h)em mocht verwachten. Sich, de ‘normale’ vorm, staat sinds de 14e eeuw genoteerd in Limburg, de Graafschap en Gelderland. De ietwat jongere verschijningsvorm sick, zoals die in deze tekst te lezen is, moet beschouwd worden als een zeldzame bijvorm daarvan. Het verspreidingsgebied van sick is beperkt tot de noordoostelijke gebieden. Kloeke in Verzamelde opstellen, 34 noemt vier sik-gebieden: een deel van Groningen, een deel van Drente, Twente en –helaas zonder nadere begrenzing – het oostelijk deel van de Graafschap, maar dat is de situatie van 450 jaar later en die kan niet zonder meer op deze tekst toegepast worden. Nu, elke verklaring van deze tweemaal voorkomende, in feite platduitse vorm sick in deze tekst is hachelijk, maar wellicht zou je mogen denken aan de taalinvloed die Hanzeatische relaties konden uitoefenen in het IJsselgebied en aangrenzende streken. +
C. Twee opmerkelijke werkwoordsvormen.
Op f. 4v valt op: ghy gaen. Natuurlijk is deze vorm te verstaan als ghy gaet, maar het waarom van deze vreemde uitgang is niet geheel duidelijk. Een kopieerfout van Antonius Matthaeus is wel mogelijk, maar wellicht eerder is hier sprake van een werkwoordsuitgang die analoog gevormd is naar de typisch oostelijke vormen ghi hebben, ghi keren, ghi sijn. +
Op f. 10r staat als 3e pers. plur. praes. genoteerd: syne. Weliswaar is éénmaal (in een oorkonde uit 1327) als 3e pers. plur. praes. de vorm synen gesignaleerd +, maar hier in dit reisverhaal dunkt me syne veeleer een verschrijving door Antonius Matthaeus het geval te zijn. Bovendien zou met syne –als enige plaats in deze tekst – de typisch oostelijke nasale uitgang in de pluralis (en de infinitief) onderdrukt zijn. De in aantekening 140 voorgestelde lezing synt (de gewone oostmiddelnederlandse vorm) lijkt dan ook alleszins gerechtvaardigd. +

De mogelijkheid om op grond van een aantal vocalische elementen de plaats van ontstaan dan wel de herkomst van de schrijver van deze tekst te bepalen lijkt erg beperkt te zijn. Zeker, veel wijst in de richting der noordoostelijke gebieden in zoverre de onder A genoemde verschijnselen niet daarmee in tegenspraak zijn, en in zoverre de onder B (en C) vermelde eigenaardigheden sterk wijzen in de noordoostelijke richting boven de Rijn.

Een nadere bepaling wordt echter moeilijk. De verspreiding van hillig, van old/olt (in oppositie met ald/alt) en van de door Mak gesignaleerde ie-vormen beperkt wel enigszins de omvang van het gebied tot een stuk Gelderland en Overijssel ten oosten van de IJssel (inclusief Kampen en Arnhem en het Hoog-Veluws van Elspeet en Nunspeet) en ten noorden van de Rijn tot Rees. Doch in noordoostelijke richting is met name de begrenzing van old/olt ver te zoeken. +

Weliswaar verzet geen van deze gegevens zich tegen de voorlopige veronderstelling dat Zutphen (of de omgeving van die stad) de plaats van ontstaan van dit reisverhaal is geweest, maar het is natuurlijk onverstandig op grond van het voorafgaande stellige uitspraken doen. Er is evenwel een gegeven uit het moderne dialectonderzoek dat die veronderstelling een zekere steun kan verlenen.

Hierboven, onder B3, is erop gewezen dat de ā in woorden als baven, aver waarschijnlijk is uitgesproken als een meer open ō. + J. Broekhuysen heeft deze uitspraak ō kunnen bevestigen voor het grootste deel van zijn onderzoeksgebied: de Graafschap tot aan de IJssel. + Ook is hierboven gewezen op het woord olie, gespeld als alye (f. 14v), gen. alys (f. 2r), dat dus evenzeer met een open ō zal zijn uitgesproken. Een gelukkige omstandigheid is nu, dat Broekhuysen onder het aantal door hem te onderzoeken woorden óók olie heeft opgenomen. Hij noteerde vier verschillende vormen: met lange vocaal, met korte vocaal, met umlaut, zonder umlaut. Dus ɔ.li. als in fr. fort, œ.li. als in freule, ʌli. als in du. Götter, ɔli. als in hok. De korte vocaal trof hij aan in het grootste deel van de Graafschap, mét umlaut in de noordelijke helft, zónder umlaut in de zuidelijke helft ervan. ‘De randgebieden – de streek om Zutfen en een strook langs de Oude IJsel – hebben de lange vocaal. De omgeving van Zutfen heeft hier bovendien Umlaut behalve Zutfen zelf; de strook langs de Oude IJsel heeft overal vormen zonder Umlaut’. + Heel belangrijk is de observatie ‘behalve Zutfen zelf’. Met zijn afwijkende, lange vocaal zonder umlaut in olie/alye ligt Zutphen immers als een eilandje in de gehele noordelijke Graafschap mét umlaut. Daarmee lijkt het woord alye (f. 14v), gen. alys (f. 2r), in deze tekst zowat een sjibboleth geworden te zijn.

Toch is hiermee geen absolute zekerheid verkregen. Vooreerst zij gesteld dat Broekhuysen de situatie van ca. 1950 weergeeft. Die van 500 jaar eerder kan heel wel daarvan hebben verschild, in die zin dat Zutphen toentertijd inzake de uitspraak van olie/alye géén eilandje zonder umlaut in de noordelijke Graafschap was. Bovendien is het zo dat je in de stadsrekeningen van Zutphen van de periode 1435/36 tot 1445/46 (175 bladzijden tekst) welke er opzettelijk zijn nagekeken op de hierboven gesignaleerde oosterse taalvormen, lang niet voor al deze verschijnselen steun aantreft. De ie-vormen ontbreken daar bijna helemaal. Twee keer lees je geet, nergens giet ; vier maal staat er steet, nergens stiet ; in de bouwrekening van Johan Kreynck 1445/46 lees je vele malen steen, nergens stien. + Slechts éénmaal vind je twie in plaats van het gebruikelijke twe. + Het reflexivum sick ontbreekt geheel terwijl het reflexieve hem tweemaal genoteerd staat. + De vormen ons, onser, onse etc. zijn regelmatig aan te treffen, daarentegen nergens uns, unser, unse etc. die je toch óók zou mogen verwachten. Wel lees je regelmatig a-vormen als bade [bode], aven [oven] en calen [kolen]. + Nergens is de spelling aly(e), gen. alys, aangetroffen, wel telkens oly, gen. olys. + (Maar als gezegd: of nu oly dan wel aly gespeld werd, in beide gevallen is in Zutphen de uitspraak van dat woord vermoedelijk ɔ.li. geweest.) Verder is een niet verrassende maar wel complicerende factor dat zowel de spellingsgewoonten der opeenvolgende rentmeesters verschillen alsook, al evenmin bevreemdend, de spelling van een en dezelfde persoon. Zo verwisselde rentmeester Wermboldt Stuvenberch 1445/46 de w vaak met een v, en gebruikte hij blijkbaar naast de ee-vorm ook wel eens de ie-vorm. +

Met al deze tegenstrijdige gegevens blijkt de verzuchting van Kloeke toepasselijk ‘dat we een ‘Oosterse’ tekst, indien alle andere aanwijzingen ontbreken, alleen op grond van de taal nooit precies zullen kunnen localiseren’. + Of is er wél een andere, extra-linguistische aanwijzing? Er is toch het feit dat Kreynck en Vogel twee Zutphenaren waren? Ligt het dan niet voor de hand ligt dat een van hen – vanwege de bijbelse ‘uitglijders’ zal dat eerder Vogel dan de priester Kreynck zijn geweest – dit reisverslag heeft geschreven? Of zouden zij toch iemand van buitenaf daartoe hebben aangetrokken? Misschien is dat laatste minder waarschijnlijk, maar mogelijk is het wel. Afgezien van het opmerkelijke, maar als ‘bewijs’ niet onomstotelijke alye kun je immers op grond van de andere vocalische verschijnselen in dit relaas de schrijver ervan evengoed in de wijdere omgeving van Zutphen laten thuishoren. + Al het voorafgaande in aanmerking genomen, staat het dan ook nog niet vast dat Zutphen de plaats is geweest waar de reis van Kreynck en Vogel is teboekgesteld. +


Vorige Volgende

Over het gehele werk

plaatsen


landen