Ons Tijdschrift 1896-1914

Een literair-historisch onderzoek

[p. 129]

Hoofdstuk IV. De letterkundige bijdragen in Ons Tijdschrift.

A. Literaire theorie en kritiek.

‘Talrijk zijn de tijdschriften op het terrein der “belletrie”; hoevele er van ademen ook maar eenigszins den Christelijken geest?’ Deze retorische vraag uit het oprichtingsprospectus van OTs¹ liet duidelijk uitkomen, dat A.J. Hoogenbirk zijn maandblad mede dienstbaar wilde maken aan de beoefening der ‘belletrie’ in christelijke geest. Het komt ons daarom gewenst voor, allereerst na te gaan, welke literaire denkbeelden in kritiek en essay in OTs werden ontwikkeld en hoe het de literaire meningsvorming der lezers heeft beïnvloed gedurende de jaren dat alleen Hoogenbirk de redactie voerde.

Als globale terreinverkenning op eigen erf verscheen reeds in de tweede aflevering van OTs een beschouwing van de oprichter over Christelijke lectuur². In deze bijdrage zocht Hoogenbirk, kritisch en teleurgesteld, naar een verklaring voor de geringe literaire produktiviteit in eigen kring. Op het terrein der stichtelijke, meer bepaald theologische, lectuur mocht dan enig oorspronkelijk werk te vermelden zijn, verhalend proza verscheen vrijwel uitsluitend in vertaling. Nog ernstiger achtte hij de situatie ten opzichte van de poëzie: ‘Immers, de poëzie heeft zelfs niet eens op min of meer gelukkige vertalingen te wijzen. Ze slaapt eenvoudig’³. De verklaring zocht Hoogenbirk eensdeels in de tijdsomstandigheden met hun tijd en energie absorberende conflicten op kerkelijk en politiek terrein en hun materiële zorgen in vele gezinnen. Voor een ander deel meende hij de onbevredigende toestand te moeten wijten aan de financiële problemen van schrijvers en uitgevers, aan de weinig kritische instelling van het christelijk publiek en aan het feit, dat het debiet der christelijke lectuur, naar zijn aard reeds beperkt, door partijschap binnen de geestverwante kring nog verder werd gereduceerd. Scheen het toekomstperspectief derhalve weinig gunstig, Hoogenbirk eindigde niettemin met de hoop uit te spreken, dat OTs ertoe zou bijdragen een keer ten goede te bewerken.

1 zie blz. 23-24.

2 I, 83-90.

3 I, 85.

[p. 130]

In zijn sombere situatietekening ten aanzien van de poëzie had Hoogenbirk een uitzondering gemaakt voor het werk van J.A. Wormser, zijn mederedacteur van het tijdschrift Excelsior¹. Als Een nieuw gedicht kondigde hij in een afzonderlijke bijdrage Wormsers historisch rijmwerk De Zeeslag bij Kijkduin aan². In de betuiging, dat Wormser zich in zijn werk ‘niet méér Da Costiaansch of Ten Kateaansch dan elk waarachtig dichter’ betoonde³, liet Hoogenbirk blijken, welke dichters naar zijn oordeel het hoogtepunt der negentiende-eeuwse literatuur vertegenwoordigden⁴. Ter motivering van zijn waardering voor Wormsers poëem besloot Hoogenbirk zijn aankondiging met deze uitspraak: ‘Hier is realisme noch sentimentaliteit; het is van forschen koperklank, wat hard en “prose-like” soms misschien, maar ... waarachtige poëzie’⁵.

Uit deze en andere uitspraken⁶ valt te concluderen, dat ‘waarachtige poëzie’ zich naar Hoogenbirks overtuiging diende te ontwikkelen in nauwe aansluiting bij de stichtelijke poëzie uit een nabij verleden. In afwijking van Da Costa's bekende trits toetste Hoogenbirk ‘waarachtige poëzie’ echter op gevoel noch verbeelding, doch vergewiste hij zich slechts van degelijke inhoud, ‘normaal’ taalgebruik en metrische regelmaat. Van een esthetische benadering is hierbij geen sprake: ten aanzien van de inhoud beslist het ethisch-religieus gehalte; ten aanzien van de vorm worden enkele zeer aanvechtbare criteria in strakke consequentie gehanteerd⁷.

In de eerste jaargang van OTs plaatste Hoogenbirk eveneens een beschouwing over Het pessimisme in de letterkunde⁸, waarin hij front maakte tegen de Beweging van Tachtig. Bijdragen van deze aard komen in het oude OTs regelmatig voor. In hoge mate onvruchtbaar door hun

1 zie blz. 15.

2 I, 330-335. Het gedicht was eerst in Excelsior gepubliceerd, daarna afzonderlijk herdrukt.

3 I, 334.

4 zie blz. 188-191.

5 I, 335.

6 zie blz. 188-191.

7 Hoogenbirk valt bijvoorbeeld gretig een protesterende lezer bij, dat Albert Verwey's ‘Ziel van mijn Ziel! Leven dat in mij woont’, ‘jammerlijk van rhythmus en maat’ moet heten (VII, 338)! Tegen een Nieuwe-Gidsartikel van Kloos geldt als voornaamste bezwaar, dat deze ‘minstens een half dozijn onnoodige uitlanders’ en te veel ‘nieuwe(?)’ woorden gebruikt (VII, 191).

8 I, 779-792.

[p. 131]

generaliserend karakter, zijn ze niettemin typerend voor het streven van Hoogenbirk en anderen in het oude OTs, om als christen een houding te vinden tegenover de literaire verschijnselen van de eigen tijd. Alom bespeurde Hoogenbirk de van God afvallige ‘Eeuwgeest’, leidend tot pessimisme en materialisme, tot ‘het plat-alledaagsche, laag-bij-de-grondsche’ realisme, dat - ‘volmaakt heidensch’ - slechts weet te ‘wroeten in het aardsche, tot in het slijk toe’¹. Blijkens uitspraken elders vervulde het Hoogenbirk bovendien met zorg, dat het optreden der Tachtigers door tal van jongeren in eigen kring als een noodzakelijke vernieuwing werd gewaardeerd². Bewondering voor de nieuwe richting beschouwde hij als een jeugdziekte, als een bewijs van nog onvoldoende gevormde smaak³. Fel klonken dan ook in de loop der jaren, meestal in passages van het Maandboek, Hoogenbirks protesten tegen de Beweging van Tachtig. ‘Wat voor nieuwe richting wordt gevent, (is) iets gemaakts, onnatuurlijks, in vorm gebrekkig, ons terugleidend naar het mindere, in wezen beslist verkeerd, wijl het de waarheid loochent’⁴. Zonder enige nuance werd de gehele Nieuwe-Letterenkraam door dit vonnis getroffen⁵: het werk heettte anti-christelijk en on-nederlands⁶; het nieuwe was gemáákt, niet geboren, laat staan ‘uit God geboren’; ‘daarom zal het leven noch gedijen’⁷.

Tot goed begrip van Hoogenbirks overtuiging is vooral van belang een klein artikel, gepubliceerd in de tweede jaargang, waarin Hoogenbirk beknopt zijn mening formuleerde over Kunst en kunstwaardij⁸. Na erop gewezen te hebben, dat de kunstbeoefening van zijn dagen was verworden tot ‘louter afgoderij’, poneerde hij: ‘Kunst kan nooit godsdienst zijn, noch hem vervangen’⁹. Ook verder ontwikkelde Hoogenbirk zijn over-

1 I, 789, 791.

2 Maandboek VIII, 348: ‘Als men ziet hoe b.v. in het Nederlandsch Jongelings-verbond de “nieuweren” worden opgevijzeld en aangeprezen en wie er tegen waarschuwt belachen, dan is zeker bezorgdheid gewettigd’. Zie ook blz. 19, 30-31.

3 In een van zijn satirieke rijmen slaakte hij de volgende Zielsverzuchting:

‘Ik ben een ongelukkig man,
Jan Salie, die niet wil, niet kan...
Voor 't nieuwe glad verloren!
Ik ben te vroeg geboren!’ (VII, 60).

4 III, 763.

5 III, 329-330.

6 IV, 35.

7 VII, 339.

8 II, 236-238.

9 II, 236.

[p. 132]

tuiging in negatieve omschrijvingen. Kunst is niet het hoogste, zo vervolgde hij, ook niet in betrekkelijke zin: ‘De meesterwerken van Raphael en Thorwaldsen, hoe hoog ze staan, zijn niet te waardeeren tegen een eenvoudige, vrome daad van zelfverloochening. Eén zondaar, die zich bekeert, verricht een edeler en heerlijker werk dan duizend kunstenaars ooit verrichten kunnen’¹. Het is ontoelaatbaar - aldus Hoogenbirk - de kunst slechts ‘om de kunst’ te beoefenen: ‘Gelijk zij uit God is, is zij ook tot Hem’. Daarom dient het besef door te breken, dat ook in de kunst ‘de zedelijke waardij de hoogste, de dienst Gods het eerste is’. Slechts dan zal de kunst kunnen ‘werken tot waarachtige verbetering, tot werkelijke beschaving, tot voortgezette vernieuwing des gemoeds’². Het is verkeerd - zo besloot Hoogenbirk - dat vele christenen de huidige wereld verwaarlozen terwille van de toekomende, maar veel ernstiger is de houding van ‘vele mannen der kunst’ die de omgekeerde fout begaan: hun dwaling ‘reikt tot in de eeuwigheid’³.

Deze korte bijdrage toont ons de complete Hoogenbirk, in alle beperktheid en eenzijdigheid van zijn literaire opvattingen, hoezeer men anderszins de consequentie en de verve waarmee hij zijn geloofsovertuiging beleed, kan respecteren. Voor de ontwikkeling van een christelijke literatuur waren zijn opmerkingen onvruchtbaar. Zelden heeft Hoogenbirk zich overigens in later jaren over letteren en kunst uitgesproken in afzonderlijke bijdragen. In een beschouwing over ‘Christelijke Verhalen’ eerde hij T.M. Looman, J. de Liefde en E. Gerdes om hun pionierswerk ten behoeve van de christelijke lectuur, ‘een betrekkelijk jonge plant, ontsproten uit het Réveil’⁴. En opnieuw gaf Hoogenbirk blijk van zijn bijzondere genegenheid voor een genre ‘verhalen, bepaaldelijk geschreven met het doel om de harten te voeren tot den Heer, te leiden op den goeden weg, besturing te geven, door voorbeelden te trekken’⁵.

In zijn radicale verwerping der Tachtigers vond Hoogenbirk een strijd-

1 II, 237.

2 II, 237.

3 II, 238.

4 VI, 126-131, (233-235); citaat van 126.

5 VI, 126. - Geheel in Hoogenbirks geest schreef de Rotterdamse boekverkoper R.A. Swanborn enkele stukjes in de eerste jaargang van OTs. In ‘Liedjes’ van een R.-K. Priester (I, 13-32) schreef hij verheerlijkend over de rijmpjes van G. Jonckbloet S.J. In Wat ik eens dacht op Oudejaarsavond (I, 620-624) demonstreerde hij zijn afkeer van de Tachtigers.

[p. 133]

baar medestander in Dr. A. Brummelkamp Jr.¹. Ook voor Brummelkamp markeerde de Beweging van Tachtig een scheidslijn in de literatuur waarover hij geen voet wenste te zetten. In verschillende brede artikelen, alle sterk generaliserend van aard, bewees hij dat hij Kuypers wekroep verstaan en het parool overgenomen had: anti-revolutionair, óók in de kunst!

Reeds in de eerste jaargang hield Brummelkamp een fel requisitoir tegen Het nieuwste hoofdstuk uit de Geschiedenis onzer Fraaie Letteren, tegen het ‘broddelend dichterwerk’ der Nieuwe-Gidsers en hun ‘wandalen-inval in onzen letterhof’². In dit artikel zocht hij een verklaring voor het feit, dat de glans der negentiende-eeuwse letteren was verduisterd door de moderne decadentie. ‘Wie heeft den frisschen stroom onzer fraaie letteren in deze zandzee van fatalisme en sensualisme doen doodloopen? En het antwoord moet luiden: niemand anders dan de Revolutie. De Revolutie in de denkwereld wel te verstaan’³. Pantheïsme en pessimisme zijn daarvan mede het resultaat, benevens ‘een fin-de-siècle aesthetica, wier kort begrip luidt, dat het kwade goed, het onreine rein, het leelijke schoon en onleesbare brabbeltaal poëzie is’⁴. In retorische vervoering besloot Brummelkamp met een oproep tot inkeer: ‘Wat we behoeven is een zedelijk keerpunt, een opwakend besef, dat er front gemaakt moet worden tegen de ontbindende krachten, die in onzen dichterhof aan het werk zijn’. ‘Ontvliedt den bedwelmenden harematmospheer!’ ‘Geeft ons weder Nederlandsche fraaie letteren, ook daarin, dat ge u verkleefd betoont aan de oud-vaderlandsche deugden’⁵.

De uitval over ‘onleesbare brabbeltaal’ werd uitgewerkt tot een compleet artikel over ‘Woordkunst’⁶, waarin Brummelkamp de juistheid wilde nagaan van de ook door christen-jongeren geuite bewering, dat de Tachtigers ‘het woord’ in ere hebben hersteld. Daartoe poneerde hij de criteria van: duidelijkheid, juistheid en soberheid in het taalgebruik. Aan geen van deze drie eisen voldeed zijns inziens de tachtiger literatuur.

1 Brummelkamp werkte aan De Standaard van 1872-1876; was daarna gereformeerd predikant in Alkmaar (1876-1879) en Groningen (1879-1897); had van 1897-1918 zitting in de Tweede Kamer voor de A.R. Partij. Zie ook blz. 28.

2 I, 242-252; citaat van 243.

3 I, 243.

4 I, 251.

5 I, 252.

6 V, 401-414.

[p. 134]

Doch bovendien bespeurde hij in het gebruik van de term ‘woordkunst’ de gevaarlijke suggestie, dat de schone vorm bij een kunstwerk primair zou zijn¹. En Brummelkamp eindigde met de ernstige waarschuwing, dat het veel beoefende ‘spel met de taal’ beschouwd diende te worden als ‘zonde tegen de ordeningen, door den Schepper in de wereld der gedachte en der taal gesteld’².

Min of meer als vervolg op het voorgaande artikel is te beschouwen Versifex of dichter?³, een studie waarin Brummelkamp nogmaals de vraag aan de orde stelde: brengt de Beweging van Tachtig echte poëzie voort? Zijn ontkennend antwoord werd hier echter anders gemotiveerd. Drie argumenten voerde hij voor zijn afwijzing aan: 1e. de tachtiger poëzie maakt de vorm los van de inhoud, verwaarloost de inhoud, ‘verlaagt het Goddelijk taalvermogen tot een hollen klank’; 2e. ze eerbiedigt de wet van maat en harmonie niet, ‘de ingeschapen wet der poëzie’; en 3e. ze schijnt, als een ambacht, door iedereen aangeleerd en beoefend te kunnen worden. Zijn slotadvies luidde, dat de tachtiger versifex zich de dichter Bilderdijk ten voorbeeld moest stellen.

Zijn gedachten over ‘het Goddelijk taalvermogen’ ontvouwde Brummelkamp nog breder in het artikel: De Taal een Scheppingsordinantie⁴ Na inleidende opmerkingen over de verhouding van taal en denken, het fysiologisch functioneren van de stem, de psychologische macht van het woord, maakte Brummelkamp duidelijk, dat ook van deze bijdrage hoofddoel was: te protesteren tegen het ‘in den grond goddeloos en anti-christelijk’ ‘opzijzetten of forceeren van de ingeschapen taalwetten’ door de Tachtigers en hun volgelingen⁵. Het was een weinig verrassend slotakkoord na een reeks variaties op één thema⁶.

Geheel in de geest van Hoogenbirk leverde J.C. Homoet twee bij-

1 ‘De inhoud is het voornaamste; de schoone vorm, hoe onmisbaar ook voor het geheel, komt eerst in de tweede plaats in aanmerking’: V, 412.

2 V, 414.

3 VII, 389-397.

4 VIII, 309-320.

5 VIII, 318.

6 In dit jaar (1903) trad Brummelkamp ook toe tot het C.L.V. (VIII, 303), waarna hij in de vergadering van 29 december 1903 een referaat hield over het probleem: ‘Is rechtstreeksche bestrijding van den geest des ongeloofs en van het beslist anti-christelijke in onze jongere letterkunde mogelijk en gewenscht?’ De verhandeling werd niet in OTs opgenomen, maar het verslag meldt, dat de spreker beide vragen bevestigend beantwoordde (VIII, 541).

[p. 135]

dragen aan de tweede jaargang van OTs. Zijn eerste beschouwing bevatte, in de generaliserende trant van de oprichter, een scherpe veroordeling van Het Realisme in de Letterkunde¹. Al erkende de auteur, dat in het leven veel raadselachtigs en ellendigs te bespeuren valt, een natuurgetrouwe weergave daarvan achtte hij verwerpelijk: ‘wij mogen geen tafereel teekenen, dat niet aan den eisch van het menschelijk schoonheids- en gerechtigheidsgevoel beantwoordt’². In alle eenzijdigheid klonk hier de roep om een idealistische kunst: ‘De ideale kunst plege de zaken schooner voor te stellen dan zij zijn; beooge bevrediging, waar de werkelijkheid van geen vrede weet, tenzij aan den voet van het Kruis; menge eene zoogenaamde poëtische gerechtigheid in het spel, ook waar in de werkelijkheid vaak zooveel onrecht heerscht’³. Ook in zijn tweede stukje kritiseerde Homoet de Nieuwe-Gidsers vooral als ‘beuzelachtige naäpers der natuur’ en wilde hij aantonen, ‘dat het ideale schoon niet beneden of rondom ons, maar boven ons te vinden is’, ‘waarheen wij moeten pogen op te stijgen’⁴.

In later jaren toonde Homoet echter een meer genuanceerd oordeel. In zijn beschouwing over de literaire dorheid in orthodox milieu - Is het gebrek aan Christen-dichters in onze dagen toevallig?⁵ - liggen de accenten geheel anders dan bij Hoogenbirk. Meende Hoogenbirk ook toen nog, dat het gebrek aan christen-literatoren zo ernstig was, omdat conflicten op-alle-levensterreinen te veel aandacht opeisten èn omdat de tachtiger taalrevolutie de weg der normale ontwikkeling had gebarricadeerd⁶, Homoet zag nog andere oorzaken voor het opvallend tekort. Hij noemde het koopmanschap der christelijke uitgevers, die niet bereid bleken hulp te verlenen of enig risico te dragen. Hij hekelde de geringe literaire kennis en het weinig ontwikkeld schoonheidsgevoel van het christelijk publiek. Hij wees op de smaakbedervende invloed van veel christelijk gerijmel. In afwijking van Hoogenbirk toonde hij waardering voor de tachtiger strijd voor ‘het woord’, ‘die ook ons, willens of onwillens, meer voor de zuivere woordkunst heeft doen gloeien’⁷. Ten-

1 II, 113-118.

2 II, 116.

3 II, 115.

4 Kunst en kunst: II, 405-409; citaten van 409, 405.

5 VIII, 238-249.

6 VIII, 96.

7 VIII, 240.

[p. 136]

slotte stelde hij ‘het voorlaatste dichtergeslacht’, dat te vaak ‘duffe rhetorica voor ware poëzie wou uitgeven’, mede aansprakelijk voor de literaire wansmaak bij een groot deel van het christelijk publiek¹.

Deze laatste bijdrage van Homoet was oorspronkelijk een referaat, dat hij gehouden had in de C.L.V.-vergadering van 15 april 1903². Dit feit illustreert, dat in de periode van 1901-1904, toen OTs dienst deed als publikatie-orgaan van het C.L.V., de discussie in OTs over literaire vragen en verschijnselen in belangrijke mate werd bepaald door de problemen, die in het C.L.V. aan de orde werden gesteld. De daar gehouden referaten werden meestal in OTs volledig afgedrukt, waarna - op grond van de vrije-tribunegedachte - reacties van lezers konden worden gepubliceerd.

Reeds in de eerste vergadering van het C.L.V. (4 januari 1901) leidde Homoet, sinds de oprichting 2e secretaris van het verbond, een gedachtenwisseling in over dramatische poëzie en toneel. In zijn Maandboek had Hoogenbirk zich steeds nadrukkelijk tégen het toneel verklaard³. Homoet wilde nu in zijn verhandeling over Dramatische poëzie en Christendom doen uitkomen, ‘hoe ook de dramatische poëzie voor ons Christenen recht van bestaan heeft’⁴. Het voornaamste geschilpunt: de publieke vertoning der drama's, liet Homoet evenwel buiten beschouwing; in dezen koos hij zich geen positie, al achtte hij nader beraad gewenst⁵.

In de derde vergadering van het C.L.V. (25 juli 1901) werd aan deze wens voldaan, toen Ds. C.J. Warners te Nieuw-Vennep zijn ideeën ontwikkelde over Het Tooneel in verband met de Christelijke levensbeschouwing⁶. Allereerst onderschreef Ds. Warners de gangbare bezwaren tegen

1 VIII, 247. Bovendien constateren wij bij Homoet in de eisen die hij aan poëzie stelt, een verschuiving van ‘zoetvloeiendheid, duidelijkheid, lieflijkheid’ (II, 115) naar ‘waarheid, oorspronkelijkheid, natuur’ (VIII, 249). Dit eisen van echtheid en originaliteit wijst erop, dat geleidelijk aan de kritische gezindheid ten opzichte van clichétaal en valse retoriek toenam.

2 VIII, 157-158.

3 B.v. IV, 580: ‘Vóór den Schouwburg onzer vaderen las men, dat hij “plant en stampt de seden in de jeught”. Wanneer de Schouwburg dat eigenlijk ooit deed, weten we niet, maar zeker nu niet meer’.

4 V, 582-586; citaat van 582.

5 V, 586: ‘Bij een volgende gelegenheid zal het ook wel wenschelijk zijn, nu de waarde van goede dramatische poëzie is aangewezen, een schrede verder te gaan en te vragen: Hoe staat het Christendom tegenover het tooneel?’

6 VI, 297-311.

[p. 137]

het mondaine milieu van de schouwburg. Voorts ontkende hij de axiomatisch gestelde bewering, dat theaterbezoek kunstgenot zou verschaffen en dat derhalve het mijden van de schouwburg een artistiek gemis zou betekenen. De kern van zijn bezwaren school evenwel in zijn opvatting van het ‘essentieel idealistisch’ karakter van de kunst¹. Doel van de kunstenaar mocht slechts zijn: ‘de aarde zooveel mogelijk van de kunst te verwijderen’². Naar Ds. Warners' oordeel kon men goede toneelliteratuur, evenals de roman, lezend genieten. Juist de vertoning der stukken, met een geperfectioneerde techniek, hield het grote gevaar in, dat de toeschouwer op ontoelaatbare wijze ‘aan de aarde vastgehouden’ zou worden en belemmerd in zijn streven ‘omhoog te zweven’³.

Toen uit de reactie van een lezer bleek, dat nadere explicatie gewenst was⁴, stond Ds. Warners nog een afzonderlijke bijdrage af over Idealistische en realistische kunst⁵. Het spreken van realistische kunst beschouwde de predikant als een contradictio in terminis, het hanteren van de term idealistische (of christelijke) kunst als een pleonasme. Slechts idealistische kunst - ‘het hebben van een zienersblik op de ideale wereld’⁶ - wenste hij als kunst te aanvaarden; een kunst, die zich ‘slechts noode bedient van de techniek’⁷.

Nog weinig gefixeerd bleek de overtuiging van W. van Nes, 1e secretaris van het C.L.V. In de eerste vergadering van het verbond (4 januari 1901) was naast het referaat van J.C. Homoet over dramatische poëzie de vraag aan de orde gesteld: ‘Hoe staan wij als Christenen tegenover de Nieuwere Letterkunde?’ Van Nes rondde zijn verslag van de vergadering af met een beknopte weergave van eigen opvattingen: ‘De Christenen zijn geen bezitters van een bijzondere kunst; Christelijke kunst staat niet tegenover Nieuwere kunst als vijandin, want beide zijn kunst en zusters, alleen staan zij tegenover elkaar als producten van een Christen en van een niet-Christen. De Christen, die geen letterkundige is, kan niet meedingen om den eereprijs in de letteren; de niet-Christen, die wel

1 VI, 307; cf. de ideeën van Homoet, blz. 135.

2 VI, 308.

3 VI, 308.

4 VI, 436.

5 VII, 21-27.

6 VII, 24.

7 VII, 26.

[p. 138]

letterkundige is, kan evenmin meedingen naar de Medalje voor Christelijke Letterkunde. Men verge van Plato niet, dat hij een Christen is, maar men onthoude hem evenmin den titel van wijsgeer’¹

Dit redelijk tussenstandpunt verwisselde hij echter voor een zeer extreme opvatting, toen vanuit de lezerskring werd aangedrongen op nadere precisering². In dezelfde C.L.V.-vergadering waarin Ds. Warners sprak over het toneel (25 juli 1901), refereerde Van Nes over het begrip ‘christelijke letterkunde’ en over de moeilijkheden van de christenanteur³. Nuttig was Van Nes' onderscheiding tussen ‘christelijk’ als eigenschap en als hoedanigheid van een kunstwerk. Na te hebben aangetoond, dat het Christelijke een eigenschap diende te zijn, concludeerde hij echter - in de geest van zijn mede-referent - dat de term ‘christelijke letterkunde’ een pleonasme inhield: ‘Wij Christenen kunnen ons geen fraaie letteren denken, waarvan Christus niet het middelpunt is’. ‘Wij eischen de onbeperkte suprematie voor het Christelijk element ook in de Letteren en wij erkennen geen producten als letterkundig schoon, waarvan niet Christus en Christus alleen het middelpunt is’⁴. De christen-auteur - aldus Van Nes - is de enige, die ware kunst kan geven; hij stuit echter op ernstige moeilijkheden in eigen kring: de identificatie van Christendom en kerk, en de onbevoegdheid der meeste geestverwante critici - ‘de opperste kunstrechters zijn minder dan leerlingen in de kunst’ - vormen de voornaamste problemen⁵.

Voor de praktijk betekende Van Nes' standpunt, dat hij de boeken van Ian Maclaren te onzent importeerde ter verrijking van de christelijke literatuur⁶. In OTs gebruikte Van Nes tot driemaal toe de titel Christelijke kunst voor een uitvoerige boekbespreking: de eerste recensie betrof een geschrift van Ds. L. Heldring over een reis naar Palestina⁷, de tweede een boekje van Ds. Lamers met schetsen voor de ziekenkamer⁸, de derde

1 V, 538.

2 VI, 95.

3 Vragen beantwoord: VI, 265-270.

4 VI, 267.

5 VI, 267, 269.

6 Het meest gelezen werd Van Nes' vertaling Harten van Goud. - Felle polemiek met Dr. Bronsveld over de vertaling van De dominee en zijn gemeente is te vinden in Van Nes' Letterkundig Praatje: VI, 170-177. Zie ook blz. 208.

7 V, 470-475.

8 VI, 63-71.

[p. 139]

- en meest uitvoerige - een tiental publikaties van G.C. Hoogewerff¹. Op grond van zijn treurspel over Datheen werd Hoogewerff door Van Nes geprezen als ‘een Christendichter, wel geëvenaard, doch zelfs niet overtroffen, tenzij in schoonheid van vormen, door Da Costa’²! Een dergelijke interpretatie van het begrip ‘christelijke kunst’ kon voor de toekomst moeilijk vruchtbaar heten³.

Van meer belang was Van Nes' aandeel in de discussie, die in OTs en het C.L.V. gevoerd werd over de kinderlectuur. Nauw is in deze periode de band tussen kinderboek en zondagsschool. De pioniers van het christelijke kinderboek: Ds. J. de Liefde, E. Gerdes en A.J. Hoogenbirk schreven vooral ten behoeve van de Nederlandsche Zondagsschool Vereeniging. Naast deze zondagsschoolvereniging, voortgekomen uit het Réveil en gebaseerd op een ruime, algemeen-christelijke grondslag, was reeds in 1871 de Gereformeerde Zondagsschool Vereeniging Jachin opgericht, die vanaf 1885 jaarlijks haar recensies van uitgekomen kinderboeken deed verschijnen⁴.

In de vijfde algemene vergadering van het C.L.V. (27 december 1901) hield secretaris Van Nes een referaat over de eisen, die men aan kinderlectuur diende te stellen. Nadrukkelijk distantieerde hij zich van het werk van Jachin, dat ‘zijn volmaakte antipathie’ had. Als eigen overtuiging formuleerde hij, dat de kinderlectuur ‘voldoen zal aan den eischs dat zij het Christendom niet ondermijnt. Geen opzettelijke aankweeking van Christelijke meeningen moet eisch zijn en zeer af te keuren zijn de exclusieve dogmatische eischen, die de vertegenwoordigers van zekere kerkelijke groepen doen’⁵.

De gereformeerde Ds. J.P. Tazelaar te Weesp kreeg gelegenheid, hiertegenover het standpunt van Jachin te verdedigen. In zijn artikel De eischen van kinderlectuur onthulde hij, dat het hoofdbestuur van Jachin jaarlijks een verzoek tot de uitgevers richtte, ‘toch geene werkjes uit te

1 VI, 405-415.

2 VI, 414.

3 Ook L. Bückmann wees op Van Nes' eigen-aardige ‘opvatting en bepaling van kunst’: VI, 504 (noot).

4 Voor de geschiedenis van het christelijke kinderboek zie met name de bijdrage van P. de Zeeuw J.Gzn. in: D.L. Daalder, Wormcruyt met suycker (Amsterdam 1950), 179-187.

5 Het referaat werd niet opgenomen in OTs; een verslag van de vergadering: VI 528-531 (citaat van 530).

[p. 140]

geven, waarin een algemeene-verzoeningsgeest heerscht, of van het borgtochtelijk lijden van Christus niet wordt gesproken’. Zijn motivering stelde het principiële verschil met Van Nes duidelijk in het licht: ‘Wij vragen voor onze kinderen lectuur, die de Christelijke beginselen duidelijk doet uitkomen’. ‘Wij wenschen, dat de hoofdstukken van ons dierbaar geloof, de onveranderlijke waarheden, waarmede alle ziel te maken heeft, en die ieder mensch behoort te weten, in de lectuur voor de jeugd wordt gehandhaafd’. ‘O.i. mogen in de lectuur voor de jeugd betuigingen aangaande de noodzakelijkheid der wedergeboorte, de onmisbaarheid van geloof en bekeering, de verlossing door het bloed en de heiliging door den Geest van Christus niet ontbreken’¹.

De bekende kinderschrijfster mejuffrouw J.L.F. de Liefde nam eveneens deel aan de discussie. In haar artikeltje: We zijn er nog niet met de kinderliteratuur² bleek zij een tussenstandpunt te huldigen: de zondagsschoolboekjes behoorden haars inziens, krachtens de oorzaak van hun ontstaan, evangelieprediking tot het kind te zijn.

In antwoord op de bijdrage van Ds. Tazelaar deelde Van Nes mede, dat hij het principiële uitgangspunt van Jachin verwerpelijk bleef achten. ‘Ik ontzeg Jachin het recht een boekje af te keuren voor de jeugd, omdat het niet specifiek-gereformeerd is’, zo schreef hij. De mogelijke tegenwerping, dat Jachin zich met haar arbeid uitsluitend richtte op de gereformeerde jeugd, onderving hij met de wedervraag: ‘Zijn er gereformeerde kinderen? Ik geloof het niet - er zijn kinderen van gereformeerde ouders. En nu kan ik mij wel voorstellen, dat die gereformeerde ouders hun kinderen bij voorkeur gereformeerd zien worden. En ik heb daartegen niet het minste bezwaar; mits zij hen inderdaad gereformeerd laten worden en niet juist dat worden beletten door het hen te maken’. ‘Door het leerstellig drijven in de jeugd bereidt men voor de goddeloosheid van den mannelijken leeftijd’³.

Na een periode van felle kritiek op het literaire ‘realisme’ en na het eenzijdig pleiten voor een louter ‘idealistische’ kunst komen in de kring

1 VII, 355-362; citaten van 358, 359. Van Nes reageerde met de toezegging, dat hij zich nader zou verantwoorden, zodra hij de eerstvolgende reeks beoordelingen van Jachin zou hebben bestudeerd (VII, 434-435).

2 VII, 459-463.

3 VII, 478-480.

[p. 141]

van het C.L.V.-bestuur ook evenwichtiger opvattingen tot uiting. Zowel de publikatie van Dr. H.M. van Nes, De nieuwe mystiek¹ als de rectorale oratie van Prof. Dr. J. Woltjer, Beginsel en norm in de literatuur² zullen hier als correctief hebben gewerkt. Ds. J.H. Geselschap Wzn. te Vaassen, opvolger van Dr. Gunning als vice-voorzitter van het C.L.V., stelde voor de verbondsvergadering van 3 april 1902 een onderzoek in naar de vraag: ‘Wat is de grondoorzaak van al t' gheimzinnige in de nieuwe schilderkunst, de nieuwe letteren enz.?’³. Het was een sterk theologisch gekleurde bijdrage, die bekendheid met Dr. Van Nes' beschouwingen verried⁴ en in de lijn van Woltjer de onverbrekelijke samenhang van realisme en idealisme accentueerde⁵. Als een der eersten in het C.L.V.-bestuur permitteerde Ds. Geselschap zich, in een referaat voor de vergadering van 15 april 1903, zeer kritische opmerkingen jegens bewonderde modellen uit de negentiende eeuw zoals Van Lennep en Ten Kate⁶. Bovendien wees hij op de verdiensten van de psychologische aanpak in de moderne literatuur en adviseerde hij ook de christen-auteur, ‘dat hij recht late wedervaren aan de psychologische neigingen en behoeften van onzen tijd’⁷.

Weliswaar vertonen ook deze bijdragen van Ds. Geselschap nog generaliserende trekken, maar vergeleken met de artikelen van Hoogenbirk en Brummelkamp zijn ze veel gematigder en concreter en tonen ze meer begrip voor de eigen tijd. Het verdient tenslotte vermelding, dat in deze periode tot tweemaal toe voor het C.L.V. een verhandeling werd gehouden over doel en wezen van de literaire kritiek; vooral het tweede

1 Rotterdam 1900. Dr. H.M. van Nes, destijds Ned. Herv. predikant te Den Haag, was een broer van de C.L.V.-secretaris W. van Nes.

2 Leiden 1901.

3 Gepubliceerd onder de titel: Symboliek en Wetenschap (VII, 197-211).

4 VII, 204.

5 Geselschap (VII, 208): ‘realisme en idealisme staan voor ons in 'n onlosmakelijk verband; wie 't eene loochent doet ook te kort aan vorm en wezen van 't andere’. Woltjer (Beginsel en norm, 28): ‘Geen idealisme los van het zinnelijke, en geen realisme los van het ideëele, maar in het zinlijk-reëele het ideëel-reëele, als de gedachte en ordinantie Gods’.

6 Van Mr. J. van Lennep tot op den psychologischen geest der geschriften van onzen tijd: VIII, 366-380. Kritiek op Van Lennep: 370, 378; op Ten Kate: 379. - Op dezelfde vergadering uitte Homoet zijn kritiek op ‘het voorlaatste dichtersgeslacht’ (zie blz. 136).

7 VIII, 373, 377.

[p. 142]

referaat getuigde van ernstige bezinning op de taak van de criticus¹.

Maar in antwoord op de onverzoenlijke ideeën van Brummelkamp c.s. klonk steeds luider de tegenstem der jongeren. In de figuren van De Moor, Bückmann, Enka, Johanna Breevoort en Van der Valk tekende zich steeds duidelijker de formatie der jongeren af, die deels buiten, deels binnen het C.L.V., van hun afwijkend oordeel getuigden.

Aan het begin van de tweede jaargang van OTs verschijnt J.C. de Moor als een eenzame pionier: zijn bijdrage over de Nieuwe Gidsianen vormt het eerste in OTs geplaatste getuigenis van vernieuwd literair inzicht der jongeren². Het artikel was eigenlijk een in ruim verband geplaatste bespreking van de bloemlezing Een pic-nic in proza. Ondanks bezwaren tegen de geest van het werk der Tachtigers wilde De Moor vooral de verdiensten van hun optreden aantonen en bewijzen, dat hun doel en streven groots en verheven genoemd diende te worden. Een periode van verval werd door de Tachtigers beëindigd: zowel het verzet der ouderen als de excessen der jongeren achtte De Moor een natuurlijk gevolg van hun optreden. Met vermijding van de excessen diende het goede in hun streven te worden gehonoreerd: ‘De stijl is in overeenstemming gebracht met den hoogen inhoud der gedachten, en de banaliteiten en dwaasheden, die conventioneel geworden waren, omdat men welig 't onkruid liet groeien, ze zijn gebannen en - voorgoed, zoo we hopen’³. Na deze algemene inleiding wees hij op geslaagde bijdragen en op verwerpelijke excessen in de besproken verzameling.

Dat De Moor als student aan de Vrije Universiteit sterke invloed onderging van Kuypers theologie, bewees zijn volgende bijdrage, die geheel gewijd was aan de belangrijke rede van Ds. G.F. Haspels: Onze Literatuur en onze Evangelieprediking (1898)⁴. Dit referaat was ook door Hoogenbirk al eerder aan de orde gesteld, maar deze had zich uitsluitend vastgebeten in Haspels' verklaring, dat de literatuur van 1840-1880 een voltooid verleden vormde, en was aan de kern van het betoog voorbij-

1 Dr. A. van der Hoeven, Critiek: VI, 547-549 (vergadering van 27 december 1901); D. Bins, Subjectieve of objectieve critiek: VII, 149-158 (vergadering van 3 april 1902).

2 II, 3-19; zie ook blz. 41.

3 II, 8.

4 III, 546-559, 610-620, 680-687.

[p. 143]

gegaan¹. In deze controverse plaatste De Moor zich geheel achter Haspels: ‘Laten we nu erkennen, dat ons door de generatie van '80 een heerlijker kunst is gegeven dan we gehad hebben; dat én naar vorm én naar inhoud hun werken veel en veel hooger staan dan het voorheen geleverde’². Hoogenbirk oordeelde het daarom noodzakelijk, het artikel van De Moor te doen voorafgaan door een redactionele verklaring, waarin hij opmerkte: ‘In dit nummer zal men o.a. een opstel vinden over Ds. Haspels' vroeger reeds besproken rede. In dit opstel nu komen beschouwingen voor, die de Redacteur van O.T. beslist verwerpt, bijv. de meening, dat de letterkunde van vóór 1880 dood is, dat de “nieuwe” veel waardij heeft, dat er tweeërlei genade bestaat - een hypothese, die wel weer straks door een andere zal weggedaan worden - enz., enz. Toch heeft dit niet belet, dat bedoeld opstel werd geplaatst, en we hopen steeds deze volle vrijheid te handhaven’³.

Door zijn verwijzing naar de ‘tweeërlei genade’ raakte Hoogenbirk niettemin aan de essentie van De Moors opzet. De Moor trachtte namelijk in zijn studie, de voornaamste stellingen van Haspels te modificeren naar Kuypers leer van gemene gratie en particuliere genade. Haspels' stelling: ‘Literatuur en Evangelieprediking, even eigenheerlijk als ze zijn, beginnen met niets met elkaar te hebben uit te staan’ wordt door De Moor Kuyperiaans geïnterpreteerd: ‘Literatuur en Prediking des Woords hebben ieder een eigen gebied; de Literatuur behoort tot het terrein der algemeene, de Prediking des Woords tot dat der bijzondere genade’. In een volgende these schuift De Moor hier ook Kuypers theologische onderscheiding van Scheppings- en Heilsmiddelaar achter. Haspels' nadere uitwerking: ‘de Literatuur gaat, bij eigen gratie, dezienlijke wereld in, en ... schept dat leven na’; ‘de Evangelieprediking daarentegen gaat uit naar de onzienlijke wereld’, - deze uitwerking wordt in De Moors stellingen tot: ‘De Literatuur is het weergeven in woorden van de ϑειοτης der zienlijke dingen’; ‘de Prediking des Woords is het weergeven in woorden van de goddelijke openbaring over de onzienlijke dingen’. Het is geheel naar Kuypers voorbeeld - in Het Calvinisme en de Kunst (1888) - dat De Moor hier zijn uitgangspunt kiest in de ϑειοτης, de goddelijke volkomenheid, waarvan iets in de schep-

1 III, 251-253.

2 III, 549.

3 III, 545.

[p. 144]

selen uitstraalt. In deze bedeling, zo stelt De Moor, oefenen Literatuur en Prediking des Woords slechts zijdelings invloed op elkaar uit, maar - en hier neemt hij Haspels' tweede stelling ongewijzigd over - ze ‘eindigen met ter laatster instantie in elkaar op te gaan’¹, Voor beide theologen geldt dit in eschatologisch perspectief.

Al droeg deze studie wel heel duidelijk de kleur van een bepaald theologisch systeem, het valt toch ernstig te betreuren, dat met deze bijdrage De Moors literair-theoretische medewerking aan OTs eindigde. Hij wijdde zich verder geheel aan het Maandblad voor Letterkunde, waar hij zelf leiding kon geven in plaats van ‘welwillend’ geduld te worden.

Waar De Moor zijn arbeid staakte, daar nam L. Bückmann de draad op: zijn debuut, in de derde jaargang van OTs, volgt met weinig tussenruimte op het slotstuk van De Moor. Bückmann was 21 jaar - enkele jaren ouder dan De Moor - toen Hoogenbirk zijn eerste bijdrage plaatste². Al Bückmanns bijdragen aan het oude OTs waren boekbesprekingen, waarbij hij echter het besproken werk in een zeer ruim kader plaatste. Ook als redacteur van het vernieuwde OTs zal hij zich onderscheiden door dit soort breed opgezette, uitvoerig analyserende kritieken, die ruimte boden voor beschouwingen van meer algemene aard.

Zijn eerste recensie betrof Vincent Haman (1898) van W.A. Paap, een boek dat hem om meer dan één reden antipathiek was, onder andere ‘om het schelden op de letterkundigen en het vergoden van Multatuli’³. Paaps insinuatie, dat de generatie van '80 niet anders deed dan ‘nàvertellen’ en zich slechts onledig hield met ijdel woord- en klankspel omdat ze niets wezenlijks te zeggen had, weersprak Bückmann met klem⁴.

1 De Moors zes stellingen: III, 611-612.

2 Voor Bückmann zie blz. 38-40, 46-7.

3 III 752-760; citaat van 754.

4 III, 757. Overigens is Bückmanns oordeel over Vincent Haman gematigd in vergelijking met vele andere recensies. De Gids oordeelde het boek ‘geniepig’ (62e jrg., 1898, IV, 327-332). Frans Netscher deelde in De Hollandsche Revue (3e jrg., 1898, 739-746) mee, dat hij de roman ‘met klimmende ergernis’ had gelezen en er slechts een bewijs in vond van ‘het leelijk mensch-zijn van Paap’. Dat Kloos de auteur in De Nieuwe Gids (nieuwe reeks 4e jrg., 1898-1899, 213-218) met spot en hoon overlaadde, zal geen verbazing wekken. Voor de reacties der gepersifleerde Tachtigers zie: Dr. J. Meijer, Het levensverhaal van een vergetene. Willem Anthony Paap (Amsterdam 1959), 241-246.

[p. 145]

Welke waarde klank en beeldspraak vertegenwoordigen voor de poëzie, illustreerde hij in een volgend artikel aan de hand van W.L. Pennings Benjamin's Vertellingen (1894)¹. Na gewezen te hebben op de invloed van Beets en vooral van Staring in Pennings werk, en op het gevaar, dat poëzie verwordt tot geredeneer, gebruikte Bückmann het voornaamste deel van zijn bespreking voor een heldere en objectieve weergave van wat volgens Kloos een gedicht is: ‘een brok gevoelsleven, weergegeven in geluid’. Rustig docerend introduceerde hij in de lezerskring van OTs de tachtiger ideeën over de waarde van fantasie en beeldspraak, klankexpressie en versritme. Hij vroeg begrip voor het ageren der Tachtigers tegen de vorige generatie, al moest hij toegeven, dat ze daarin te ver waren gegaan en de gedàchte - bij de ouderen de hoofdzaak - te zeer dreigden te verwaarlozen. In Pennings werk constateerde Bückmann een gelukkige synthese: het vertoonde ‘het goede van '40, dat is, het vasthouden aan de gedachte, als een noodzakelijke substantie, en het goede van '80: het zich-zelf-zijn, het wegwerpen van het oude versletene’².

Naar aanleiding van Zola's ‘Fécondité’³ uitte Bückmann zijn teleurstelling over het feit, dat Zola, nu hij na vroegere verwerpelijke romans een boek met een zedelijk goede strekking had geschreven, kunst en moraal niet tot een eenheid had weten te verbinden. ‘De wijze, waarop gemoraliseerd wordt, demoraliseert. In zijn werk is niet de afschuw van de zonde, maar het commentaarloos meedeelen van het kwaad’⁴. Zola faalt - aldus Bückmann - omdat een diepere achtergrond hem ontbreekt; dat maakt ook zijn naturalisme onaanvaardbaar. ‘Zola, de groote naturalist, die het leven had willen geven in alle stadiën, alle gangen en ontwikkeling, kent niet de liefde voor het leven’. ‘En ook het leven zelf kent hij slechts eenzijdig’⁵.

Na deze confrontaties met de ‘officiële’ literatuur schonk Bückmann in volgende recensies diepgaand aandacht aan enige in eigen kring veelbesproken romans. Nieuw voor OTs was zijn scherpzinnige immanente kritiek, die zich liet het leiden door sympathie voor het religieus gehalte, maar toetste aan een aantal literaire criteria. Elders somde hij als zodanig

1 IV, 129-138.

2 IV, 135.

3 IV, 458-462.

4 IV, 459.

5 IV, 461.

[p. 146]

op: ‘de conceptie van een boek, de weergave van uiterlijke en innerlijke realiteit, zielkundige ontwikkeling der karakters, 't onderling verband der deelen, nauwkeurigheid van behandeling, individualiteit van zeggingswijs’¹. De roman Geloof van Anna de Savornin Lohman, waarin deze dochter van Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman het geloof van haar jeugd nadrukkelijk verwierp, werd door Bückmann dan ook niet veroordeeld omdat de a-religieuze tendens hem antipathiek was - zoals tot dan toe in OTs gebruikelijk was geweest - maar hij toonde overtuigend aan, dat de motivering der gebeurtenissen onvoldoende was, waardoor de logische verhaalgang haperde; dat de structuur en de psychologie der karakters ernstige gebreken vertoonden. Bückmann maakte duidelijk, dat daardoor de tendens, die hij op zichzelf ook als onwaar veroordeelde, noodzakelijkerwijs faalde; terwijl bovendien taal en stijl van het boek talrijke onvolkomenheden openbaarden².

Een lovende aankondiging schreef Bückmann voor Vreugden van Holland door G.F. Haspels, in welk werk hij ‘de innige samenvloeiing van ideëelen inhoud en reine moraal’ in het bijzonder waardeerde; hij prees het boek als ‘reine kunst’³

Hetzelfde streven naar objectiviteit, dat Bückmann had geleid bij zijn bespreking van het werk van freule Lohman, kwam tot uiting in zijn onderzoek naar de waarde van Johanna Breevoorts roman Vronwenweelde en Vrouwensmart⁴. In deze studie trachtte hij te benaderen ‘het wezenlijke verschil tusschen Christelijke kunst en kunst, waarin 't Christelijke bestanddeel niet met het kunst-deel tot één geheel versmolten is’⁵. Zijn mening ten aanzien van Johanna Breevoorts werk luidde, dat haar roman ‘is geworden (ten deele) kunst + theologie, op sommige plaatsen alleen theologie. Bij haar werk is 't Christelijke een hoedanigheid, geen eigenschap, geen essentieel bestanddeel’⁶; ‘de kunst en 't Christelijke bestanddeel (zijn) niet geworden tot één onverbreekbaar geheel. Maar ze

1 Cosmos, 5e jrg. (1902), 19.

2 V, 244-251. In gelijke geest besprak hij het boek in Cosmos 3e jrg. (1900), 175-177. Zie ook blz. 204.

3 V, 339-344; citaat van 344. In ongeveer gelijkluidende bewoordingen besprak hij dit werk in Cosmos, 4e jrg. (1901), 16-18.

4 Over kunst en ...: VI, 502-517.

5 VI, 502.

6 VI, 504. In een noot bekent Bückmann, dat hij deze onderscheiding dankt aan W. van Nes (zie blz. 138).

[p. 147]

staan los naast elkaar. En 't Christelijke deel doet dienst als propaganda’. Op deze noodzakelijke versmelting van het levensbeschouwelijk element met het kunstwerk als geheel - zó dat het wel ‘onbewust tendentieus’ maar nooit propagandistisch mocht toeschijnen aan de andersdenkende - wees Bückmann met zekere voorkeur¹. Hij lichtte zijn opvatting nog toe met het volgende voorbeeld: wanneer in een boek iemands bekering moet worden beschreven, dan vereist dat een gedetailleerde, zielkundige weergave, een zuivere tekening van de verschillende fasen en invloeden, van zijn omgeving en zijn vroeger leven, ‘want al deze invloeden, benevens de genadewerking des Heeren, tezamen bepalen in hoofdzaak de bekeering’².

Zoals Bükmann bij de bespreking van Benjamin's Vertellingen in menig opzicht zijn afhankelijkheid toonde van Kloos' kronieken uit de eerste periode van De Nieuwe Gids, zo bleek in deze prozakritieken, dat de naturalistische visie - ‘race, moment, milieu’ - hem niet onberoerd had gelaten.

Voor de kritische beschouwingen der jongeren is tevens kenmerkend, dat Bückmann inzake de problematiek van ethisch-esthetisch in deze recensie met nadruk stelt, dat bij de beoordeling van een literair werk de esthetische keur vooropgaat en afzonderlijk gelijkwaardig is aan de ethische. ‘'t Begrip “mooi” berust op waardeering, eene aandoening van 't gevoel; of iets “goed” is, beslist 't verstand. Daarom geef ik in overweging, om, als we spreken over literatuur, te vragen of een boek “kunst” is, ja dan neen, en verder of 't boek goede, d.i. reine kunst is. Dan pas zijn de verhoudingen zuiver’³.

Aan het eind van zijn uitvoerige recensie vatte Bückmann verschillende bezwaren tegen Johanna Breevoorts roman nogmaals samen: haar werk bood slechts de rèsultaten, niet de zielkundige processen; alleen de dàden, niet de motieven, niet àlle invloeden, niet de noodzakelijkheid van het gebeuren. Hij achtte dit een ernstig tekort, daar dientengevolge ook de tendens niet overtuigde. Naar zijn mening dreigde een tendens toch reeds de literaire waarde van een boek te verminderen; het werk van Johanna Breevoort werd echter door ‘de veelheid van strekkingen’

1 B.v in Cosmos, 4e jrg. (101), 236.

2 VI, 507.

3 VI, 509.

[p. 148]

wel in het bijzonder geschaad¹. Desondanks sprak hij de hoop uit, dat Johanna Breevoort nog eens een boek van zuivere Christelijke kunst zou leveren².

Dit breed en belangwekkend exposé vormde Bückmanns laatste bijdrage aan het oude OTs. In alle bescheidenheid had hij zich er een kundig pleitbezorger voor de idealen der jongeren getoond.

Bückmann en De Moor waren geen van beiden toegetreden tot het C.L.V. Toch manifesteerde de literaire vernieuwingsdrang der jongeren zich ook binnen dit verbond. Het meest militant weerde zich van de aanvang af Enka. Zij ontving enige steun van haar vriendin en medelid Johanna Breevoort, die in OTs enerzijds Poelhekkes Modernen ten voorbeeld stelde aan de ‘belijders van het leerstuk der “gemeene gratie”’ vanwege zijn evenwichtig oordeel over de literaire generaties van '80 en '90³, doch anderzijds de tachtiger verheerlijking van ‘het woord’ kwalificeerde als ‘oude afgoderij in nieuwen vorm’⁴. In fiere strijdlust werd Johanna Breevoort echter - althans in de kring van het C.L.V. - door Enka verre overtroffen.

Reeds in de tweede algemene vergadering van het C.L.V. (11 april 1901) hield Enka een omvangrijk betoog over De Roman⁵, waarin zij zich met haar sympathie voor de moderne roman⁶ diametraal tegenover Hoogenbirks overtuiging stelde⁷, Kordaat keerde zij zich ook tegen de literaire denkbeelden die W. van Nes in de volgende C.L.V.-vergadering (25 juli 1901) naar voren bracht⁸. Per ingezonden artikel in OTs informeerde zij naar zijn oordeel over Sara Burgerhart, de Camera Obscura, het werk van Bredero en Hooft, dat immers aan de norm: ‘Christus

1 Ook in zijn recensie van Zola had hij reeds gewezen op de verminderde literaire waarde ten gevolge van de nadrukkelijke tendens (IV, 459).

2 VI, 517.

3 Een boek dat beschaamd maakt: V, 289-296.

4 Het woord. - Het Woord: VI, 18-24.

5 VI, 51-59, 99-107.

6 ‘De moderne roman heeft groote letterkundige waarde, maar de ideeën, waarop hij rust, zijn, met zeer zeldzame uitzondering, anti-Christelijk’ (VI, 58).

7 In zijn enige bijdrage aan het vernieuwde OTs: Roman of Roman-af? (IX,10-17) beijverde Hoogenbirk zich nog, de kwaliteiten van de historische roman te loven tegenover de moderne roman, die hij kwalificeerde als ‘onzedelijk, zinnelijk en verderfelijk’.

8 zie blz. 138.

[p. 149]

alleen het middelpunt’, niet beantwoordde? En zij stelde hier als haar eigen mening tegenover: ‘Wij zijn gedwongen, door de practijk gedwongen, aan vorm en inhoud van letterkundig werk verschillenden maatstaf aan te leggen’. Is de vorm schoon, dan is het kúnst, al moeten wij als Christen de ideeën ook verwerpen¹.

Het meeste opzien baarde zij echter door enkele felle stukken tegen specimina van ‘christelijke letterkunde’ zoals die door de ouderen werd gewaardeerd en aangeprezen. Scherp keerde zij zich in een recensie tegen de Gedichten van haar collega, de Vlaardingse onderwijzer C. Kijne, - poëzie die verschenen was met een aanbevelend voorwoord van Hoogenbirk². Enka achtte dit bundeltje ‘geen goed werk’, in ieder opzicht conventioneel, door Kijne ten onrechte als poëzie in het licht gegeven, door de christelijke pers ten onrechte als christelijke poëzie geprezen. ‘Het worstelen der jongeren van na '80 schijnt dezen dichter gansch niet te hebben geraakt’³.

Ten gevolge van deze recensie kwamen de denkbeelden van de verschillende groeperingen binnen OTs en het C.L.V. duidelijk tegenover elkaar te staan. Kijne verdedigde zich op rijm⁴ en kreeg in proza steun van de Rotterdamse boekverkoper R.A. Swanborn, die bij Enka op hoge toon informeerde, waaraan zij het recht ontleende zich zo laatdunkend over Kijnes poëzie uit te laten, en haar adviseerde in den vervolge slechts werk te recenseren dat haar wèl aansprak⁵. Daarentegen ontving zij hartelijke instemming van Johanna Breevoort, die haar vooral prees om de moed ‘waarmee ze het wagen dorst eerlijk hare overtuiging uit te spreken, ofschoon ze't weet hierdoor een gansche schare van achtenswaardige mannen en vrouwen tegen zich in 't harnas te jagen. Waarlijk,

1 Over het antwoord der vragen: VI, 320-322.

2 C. Kijne, Gedichten (Maassluis 1900). In het voorwoord schreef Hoogenbirk onder andere: ‘Met groot genoegen leid ik de hier volgende verzen bij den lezer in. Immers, die inleiding kan allermeest aanbeveling zijn’. ‘Iets van wat men “nieuwe dichtkunst” noemt, heb ik in dit bundeltje niet kunnen bespeuren. Dat reeds is een aanbeveling. Want nu weet ieder Nederlander van eenige ontwikkeling, dat hij zal kunnen begrijpen wat hij leest’.

3 V, 439-441.

4 In het gedicht Christus mijn leven, waarin deze verontwaardigde uitroep: ‘Conventioneel zou 't wezen, Als 'k Hem mijn Heiland heet?’ (V, 521).

5 Kijne en Enka: V, 484-487. Het stukje eindigde veelzeggend genoeg met deze zin: ‘Daarom zal men in mijn boekenkast wel vinden C. Kijne's “Gedichten”, maar geen “Verzen” van Willem Kloos of eenig ander “geworstel der jongeren van na '80”’

[p. 150]

dat is meer “heldenmoed” dan van den Christelijken onderwijzer, die voor zijn Christelijken kring Christelijke versjes maakte’¹. In zijn verdere bijdragen aan OTs toonde Kijne zich echter weinig van deze kritiek onder de indruk².

Eenzelfde streven naar verheffing der christelijke letterkunde openbaarde zich in Enka's forse aanval op de zogenaamde ‘christelijke bibliotheken’: serieboeken, geleverd tegen zeer lage prijs, ter voorziening in de behoefte aan goedkope leesstof. De uitgever Callenbach was hiermee begonnen, maar ook Daamens reeks Voor Hoofd en Hart mocht zich in grote belangstelling verheugen. Enka achtte deze boekenreeksen evenwel om drie redenen een gevaar voor de bloei van een christelijke letterkunde: ‘Ze werken de verspreiding in de hand van minderwaardig literair werk; ze bederven den literairen smaak in Christelijke kringen; ze houden de waardeering en verspreiding van goed buiten-bibliotheeks-werk tegen’³. Deze mening werd in OTs heftig weersproken, onder pseudoniem, door twee vertegenwoordigers der genoemde uitgeverijen. Hendrik van Westervoort, die optrad ter verdediging van de firma Daamen⁴, schreef een zeer onorigineel verweer door de drie stellingen van Enka in hun tegendeel te veranderen en van de ‘christelijke bibliotheken’ te beweren: ‘(Ze) bevorderen de verspreiding in de eerste plaats van het beste literaire werk, vervolgens van werk van mindere waarde, maar niet van waardelooze lectuur. Ze veredelen den literairen smaak in onzen kring. Ze zijn derhalve van groote beteekenis voor de waardeering en verspreiding ook van goed buitenbibliotheek's-werk’⁵. In een volgende bijdrage ging Hendrik van Westervoort tot de aanval over, door Enka voor te houden, dat het gevaar voor een christelijke literatuur niet school in de ‘bibliotheken’, doch in haar bewondering voor de Tachtigers, haar ‘coquetteeren met dien anti-Christelijken kring’⁶.

De verdediger van Callenbach, Leendert Bijmolen, reageerde geheel anders op Enka's bezwaren en bepleitte het goed recht van de ‘biblio-

1 Kijne, Enka, Swanborn: V, 541-542.

2 Dit blijkt bijvoorbeeld uit zijn uitvoerig gedicht De kunst om de kunst, waarin hij naar vorm en inhoud Da Costa's Voorzang bij God met on imiteert (VI, 259-261).

3 De Christelijke School, 16 oktober 1902.

4 Zeer waarschijnlijk verschool zich achter het pseudoniem: H.J. Spruyt (zie blz. 36, noot 2), die te Westervoort was geboren.

5 VII, 512-517; citaat van 513.

6 VIII, 135-143.

[p. 151]

theken’ in de retorische vragen: ‘Maar is dan literatuur alles? Is dan kunst het hoogste?’¹. De toon van Bijmolens stuk verraadt wel, dat Callenbach zich veel minder direct bestreden gevoelde dan Daamen.

Conform haar gewoonte zette Enka zich tot een ferme dupliek. In twee bijdragen stelde zij de standpunten nog eens duidelijk tegenover elkaar: haar bestrijders hadden geoordeeld uit 't oogpunt van nut en zegen, en hun conclusie luidde: de bibliotheken doen goed; zij zelf had geoordeeld uit 't oogpunt van kunst en geconcludeerd: ze doen kwaad. Maar scherp keerde zij zich tegen het bibliotheek-principe: ‘'t aannemen van de levering van een bepaald aantal boeken in een bepaalden tijd tegen zoo laag mogelijken prijs, alsof't schoenen of kousen waren. Zulk een stelsel moet fatale gevolgen hebben voor de Christelijke kunst’². Ten overvloede verklaarde zij nog, de Nijkerkse bibliotheek in ieder geval te prefereren boven de Rotterdamse: een opmerking, die de uitgever van OTs moeilijk aangenaam kon zijn³.

Hoezeer de invloed der jongeren groeiende was, bleek vooral in de zevende en achtste jaargang van OTs. C.J. Graafland opponeerde tegen Brummelkamps artikel Versifex of dichter?⁴ en leverde zelf een bijdrage over Jacques Perk en Hélène Swarth, om ‘met geestdrift (te) wijzen op vele heerlijke voortbrengselen der Nieuwe Literatuur’⁵. Fel en uitvoerig polemiseerde G.J. Uit den Bogaard met Brummelkamp naar aanleiding van diens artikel De Taal een Scheppingsordinantie, waarbij verscheidene beweringen van Brummelkamp ontzenuwd werden⁶. Onder pseudoniem leverden Eureka en El Dian pleidooien - met kritische reserves omkleed - voor waardering van de taalvernieuwing der Tachtigers⁷. Het dient opnieuw als een verdienste van Hoogenbirk erkend te

1 VIII, 44-48.

2 VIII, 210-212, 303-307; citaat van 211.

3 In VIII, 350-352 plaatste D.A. Daamen zelf een stuk, waarin hij het bestaan der ‘bibliotheken’ op economische gronden trachtte te rechtvaardigen.

4 VII, 578-580; VIII, 97-99, 206-207, 320-321.

5 VIII, 77-88, 125-134; citaat van 78. Bij de vermelding van de beruchte terzine: ‘Schoonheid, o gij, wier naam geheiligd zij’, volstond Graafland met de kritiekloze commentaar, dat Perk hier ‘de Schoonheid aanbidt in een vorm, die ons, Christenen, herinnert aan de volmaaktste formuleering van 's menschen zielsverlangen’ (85).

6 Taal en spelling: VIII, 416-433; 434-436, 543-545.

7 Eureka, De Christelijke religie en het niveau der nieuwe letterkunde: VII, 223-235. El Dian (Daan v.d. Zee), ‘Groot is de Diana der Efézeren’: VIII, 574-581. Graafland, Uit den Bogaard en Van der Zee behoorden tot de jongere leden van het C.L.V.

[p. 152]

worden, dat hij zijn maandblad, ondanks de zeer geprononceerde denkbeelden die bij hem en andere ouderen leefden, voor deze jongeren openstelde.

Na De Moor ondernam Dr. J. van der Valk de meest serieuze poging, te komen tot theoretische verheldering der literaire denkbeelden, toen hij, kort na zijn toetreding als lid, voor het C.L.V. (5 augustus 1903) een referaat hield over De verhouding tusschen het ware, goede en schoone, vooral met het oog op de litteraire kunst¹. Van der Valk, naar leeftijd tussen oudere en jongere generatie instaande, door nuchter-kritische instelling weinig toegankelijk voor revolutionaire taalexperimenten, maar wel geneigd tot verzet tegen allerlei geijkte opvattingen in eigen kring, toonde zich in deze verhandeling een gematigd medestander der jongeren.

Voor die tijd modern was zijn uitgangspunt: de éénheid van het psychisch functioneren, gegrond op het Bijbelwoord: ‘Uit het hart zijn de uitgangen des levens’. Onder verwijzing naar tal van Bijbelteksten betoogde hij dan ook allereerst, dat denken, voelen en willen één samenhangend proces vormen, voortkomend uit het hart. In het vervolg van zijn lezing hanteerde hij het begrip ‘hart’ echter ook in een meer beperkte betekenis, waarbij hij toch weer verviel tot een tamelijk vér-gaande scheiding van verstand en hart. Zo luidde zijn voornaamste conclusie: het ware wordt alleen door het verstand gezocht, het goede door verstand en hart tezamen, en het schone door het hart alleen². ‘Schoon’ is - voor Van der Valk - ‘wat door zijn (uiterlijke) verschijning bekoort’; nog nader: het hárt bekoort door middel van oog en oor. Als de schoonheid ons treft, als de macht van het schone ons overweldigt, staan onze gedachten, onze verstandelijke overwegingen, stil. Door de zondeval heeft zich in de oorspronkelijke drie-eenheid van het goede, ware en schone een scheiding voltrokken, zodat ‘de schoone vrucht gif voor ons bergen kan’. Vandaar het actueel dilemma: ‘Als het goede en het schoone niet vereenigd zijn in de litteratuur, waar zal dan onze keuze vallen tusschen hetgeen goed maar onschoon en hetgeen schoon maar slecht is?’³. ‘Een moeilijke, zoo niet onmogelijke keuze’, erkent Van der Valk. Doch op dat boeiend moment ontwijkt hij een beslissing door aan te bevelen, in de literatuur van andere tijden en andere volken

1 VIII, 465-475; zie ook blz. 42-43.

2 Cf. de ideeën van Bückmann, blz. 147.

3 VIII, 472.

[p. 153]

te zoeken naar kunstwerken waarin het goede en het schone wèl samengaan, en niet alleen ‘onze eigen zangerige en klankrijke klassieken, maar vooral de klassieken der oudheid’ te herlezen. Zo ontvluchtte hij de actuele problematiek in zijn literaire eruditie: hij verwierp het dilemma door te wijzen naar de kunstschatten van het verleden. In de slotalinea van zijn betoog poneerde hij echter, dat - mocht iemand anders een keuze als onvermijdelijk ervaren - het ethisch gebod diende te prevaleren boven het esthetisch genot. Dit slot maakte het betoog, dat door onverholen sympathie voor het optreden der Tachtigers¹ ook de jongeren aanknopingspunten bood, tevens aanvaardbaar voor het C.L.V.-gehoor.

Al wonnen de jongeren bij hun optreden in OTs en het C.L.V. aan vrijmoedigheid en kracht van overtuiging, Hoogenbirk en de zijnen behielden niettemin de overhand, totdat OTs, dankzij de door Daamen voltrokken reorganisatie, de jongeren toeviel en de relatie met het C.L.V. - en later met Hoogenbirk zelf - verbroken werd.

Bij het optreden der nieuwe redactie was onderling geregeld, dat Bückmann - ‘als de speciale theoreticus’ - het standpunt der jongeren principieel zon ontwikkelen². Reeds in de eerste aflevering van het vernieuwde OTs maakte hij een begin met de artikelenreeks Onze Christelijke Schrijvers: een studie in vier vervolgen, die naar Bückmanns beproefde methode een confrontatie beoogde met het werk van G. Schrijver en J. Postmus, dat door hem in zeer ruim verband werd bezien.

Alvorens tot een detailkritiek op hun laatst-verschenen romans over te gaan, schreef hij een algemene, principiële inleiding, waarin hij het bestaansrecht der christelijke literatuur aantoonde³. Deze inleidende beschouwing, onderschreven door de vier nieuwe redacteuren, behoort tot het beste dat Bückmann aan OTs heeft afgestaan. Helder betoogde hij allereerst dat én het temperament én de levensbeschouwing van de auteur van invloed zijn op de keuze en op de verwerking van zijn stof. Op de niet-christelijke letterkunde heeft de ‘Darwin-Haeckel'sche evolutie-hypothese’ overwegende invloed, al zijn vele auteurs zich hiervan niet bewust. Tal van moderne opvattingen over literatuur zijn uitvloeisel van

1 VIII, 473.

2 L. Bückmann, Herinneringen uit den tijd van Ons Tijdschrift, in De Standaard, 26 november 1938.

3 IX, 39-53.

[p. 154]

het evolutiedogma: de eis van zo groot mogelijke objectiviteit; het streven naar zo nauwkeurig en volledig mogelijk uitbeelden; het gelijkwaardig toelaatbaar achten van élk onderwerp; de bewering, dat goed en kwaad ficties zijn en dat de auteur geen ethiek heeft te doceren of partij mag kiezen, in welk opzicht dan ook.

Op grond van dit betoog concludeert Bückmann, dat het volstrekt ongegrond is, het bestaansrecht van een christelijke literatuur te verwerpen, ómdat de auteur van bepaalde vooropgestelde beginselen zou uitgaan. De objectiviteit, de neutraliteit der anderen is een fictie: én de christen-literator én de niet-gelovige schrijver gaan van bepaalde, zij het diametraal tegenovergestelde, principes uit. Zo zijn bijvoorbeeld voor de christen-kunstenaar niet opvoeding en milieu de beslissende factoren ter verklaring van het zedelijk-verkeerde in zijn personen: de hoofdoorzaak van het kwaad schuilt in de mens zelf; het bijkomstige heeft slechts de uitvoering van de verkeerde daad verhaast. Toch acht Bückmann hier een waarschuwing op haar plaats: ‘aan de overzijde’ gaat men weliswaar uit van Darwinistische dogmata, maar men schrijft romàns, geen evolutionistische propagandageschriften. ‘Zoo moet dan het Christelijke werk zijn: een weergeven van wat gezien wordt, maar in dat alles moet doorlichten de ondergrond van geloofssentiment’; ‘bij het weergeven van het kwaad moet in den kunstenaar schreien de droefheid om het kwaad, in hem moet trillen de innige wensch naar volkomen geluk voor allen, een geluk hoog uit boven dat der wereld, zóó hoog “als de hemelen boven de aarde zijn” ...’¹. Op deze wijze zullen ethiek en esthetiek tot een gave eenheid versmolten zijn.

Dit hooggestelde ideaal deed hem onmiddellijk het ernstig ‘manco’ in eigen kring beseffen. Hij zag op artistiek terrein nog weinig beweging binnen het orthodox protestantisme: muziekbeoefening gereduceerd tot ‘tobben met onze orgeltjes’, het toneel geheel vaarwel gezegd. Nu echter - zo besloot Bückmann -, nu de kerkelijke en politieke verhoudingen enigszins zijn geconsolideerd, doet zich de mogelijkheid voor

1 IX, 52. - In Cosmos (3e jrg., 1900, 37) had hij al eerder - maar meer terloops - van de christen-auteur geschreven: ‘Hij ziet niet anders de plastische bewegingen der dingen, maar in zijn waarneming en uiting is een geheel nieuw, een alles doordringend element gekomen’. - In een brief aan Van As (6-3-1906, L.M.) schreef hij in soortgelijk verband: ‘De kunst moet zoo onvermijdelijk de eere Gods geven, als b.v. onvermijdelijk de rivier de zee zoekt’. ‘Onze kunst moet Gods eer willen, omdat God in ons hart heeft gelegd de onontkomelijke noodzakelijkheid Zijn eer te willen’.

[p. 155]

van een christelijk-literair reveil: de bemoedigende voortekenen zijn er!

In dit artikel ligt het literair-kritisch grondpatroon van het nieuwe OTs, dat door Van der Valk en Van As op hun wijze zal worden verwerkt, voor ons. Het is de niet geringe verdienste van Bückmann geweest, met dit redactioneel ‘getuigenis’ in het eerste nummer van het vernieuwde OTs naar voren te zijn gekomen: een principiële en bruikbare fundering van eigen streven, een dringend appèl op de cultuurmijdende geloofsgenoten, een met vertrouwen uitgesproken verwachting, het begin te zullen zien van een nieuwe ontwikkeling.

Een eerste bemoedigend voorteken zag Bückmann, blijkens het vervolg van zijn studie¹, in de roman Het eenzame pad van zijn mederedacteur G. Schrijver. Maar de lof voor dit boek bracht hij niet onder woorden dan nadat hij een aantal ernstige bezwaren, vooral inzake de compositie en de psychologie, had ontwikkeld. Als criticus stelde hij primair de vraag: Heeft de auteur vanaf christelijk standpunt eerlijk bekeken, doordacht, doorvoeld de te beschrijven mensen, daden, toestanden? Heeft hij zich nauwkeurig, eenvoudig en op individuele wijze geuit? Zag hij dieper dan iemand anders en is het waargenomene zuiver geschift en gerubriceerd? Zijn antwoord moest helaas luiden: ‘Men vindt het streven naar al dit goeds, maar in het volbrengen blijken vele haperingen’; het boek vertoont ‘een gaping én in het artistieke én in het psychologische én in 't intellectueele’². Toch wees Bückmann tevens op de verdiensten van het boek: soberheid van voorstelling, vlotte verhaaltrant, zuiverheid van stijl, een goede dialoog, een eerlijk pogen ‘om zonder tendentieuse handigheidjes het heerlijk-levensrijke en superieure van het Christendom als noodzakelijk-logisch-waar uit het werk zelf te doen voortvloeien³’.

Deze kritiek, evenwichtig en indringend, toonde geen spoor van vriendenverheerlijking; de criticus liet duidelijk uitkomen, dat hij de roman van zijn collega een belangrijk boek achtte ondanks tal van ernstige bezwaren.

Door dit openhartig kritiseren, zonder aanzien des persoons, stond Bückmann moreel ook sterk, toen hij in het derde en vierde vervolg een

1 IX, 71-90.

2 IX, 72, 73.

3 IX, 76. Sterke overeenkomst hiermee toont het oordeel van G.F. Haspels in Onze Eeuw, 3e jrg. (1903), IV, 965.

[p. 156]

vernietigend oordeel uitsprak over een historische roman van J. Postmus, Majesteytsschenders¹. Belangrijk is, dat Bückmann zich, voordat hij Postmus' roman uitvoerig bespreekt, eerst in een brede beschouwing keert tegen de historische roman als zodanig. In het voetspoor van Taine en Maeterlinck betoogt hij, dat de weergave van vroeger tijden onvermijdelijk slechts een zwak schijnbeeld van die tijd kan geven, waaraan juist het werkelijk kenmerkende noodzakelijkerwijze ontbreekt². Met een beroep op een van de kunsteisen der Tachtigers herhaalt hij: ‘Voor historische romankunst geldt als voor àlle kunst de schijnbaar zoo eenvoudige eisch: uitbeelding van het leven van een tijd en een volk, zooals dit in een kunstenaar van dien tijd en dat volk tot bewustzijn komt’. Daartoe zijn wij - aldus Bückmann - door verschillen in ras, tijd, karakter, kleding, taal, zeden en gewoonten, niet meer in staat³.

Al betreurt Bückmann derhalve, dat Postmus zich gewend heeft tot een zijns inziens verouderd en herhaaldelijk als foutief gesignaleerd kunstgenre, dit ontslaat hem niet van de plicht, te onderzoeken of Postmus een in zijn soort al dan niet goed boek heeft geschreven⁴. Zijn conclusie luidde: ‘De handelende personen worden zóó met historisch materiaal overladen, dat hun mensch-zijn er geheel schuil onder gaat. Het verhaal zelve is zònder eenige bezieling, zònder eenig duidelijk psychologisch gebeuren’. De auteur mist alle fantasie en weet uitsluitend te pronken met zijn kennis en belezenheid; zijn stijl is pover; het boek veroorzaakt slechts ‘dorre, grauwe verveling’⁵; als hybridisch mengsel van geleerdheid, verhaal en auteurswijsheden staat het buiten de kunst⁶.

Nog had Bückmann zijn kritiek niet voltooid. Naast de artistieke ge-

1 IX, 350-363, 669-697. Zie voor de verhouding van de OTs-redactie tot J. Postmus blz. 57-60.

2 Bückmann citeert hier uitvoerig uit H. Taine, Histoire de la littérature anglaise (IV, 288-290) en uit Maurice Maeterlinck, Le double jardin (113, 116). Van het laatste werk had hij juist een vertaling verzorgd (Amsterdam 1904). - Een goede weerlegging van dit soort bezwaren bij: W. Drop, Verschijningsvormen van de Nederlandse historische roman in de negentiende eeuw (diss. Utrecht; Assen 1958), 9-10.

3 IX, 669.

4 In het oude OTs had Dr. J.H. Gunning Majesteytsschenders beoordeeld en veel kritiek geoefend op Postmus' verheerlijking van het Calvinisme, zijn onnatuurlijke stijl, zijn gebrekkige tekening van karakters en toestanden (VIII, 443-445). Gunstiger dan Gunning en Bückmann oordeelde - buiten de kring der geestverwanten - b.v. Herman Robbers in Groot Nederland, 2e jrg. (1904), 629-630.

5 IX, 678.

6 IX, 693.

[p. 157]

breken vertoonde het boek naar zijn mening storende ethische fouten: de zwart-wit-tekening van louter nobele Calvinisten tegenover uitsluitend abjecte andersdenkenden had een historische voorstelling doen ontstaan die hij in hoge mate onbillijk en onwaarachtig noemde. Naar Bückmanns oordeel had Postmus derhalve esthetisch én ethisch minderwaardig werk geleverd met zijn ‘verstandelijk in-elkaar-gezet propaganda-boek’¹. Om te doen uitkomen, dat hij met zijn kritiek Postmus niet persoonlijk wilde kwetsen, reikte Bückmann hem ‘over de ruïne heen’ de hand, met de betuiging dat hij hem als oprecht gelovige eerde².

Dit gebaar van toenadering heeft op Postmus kennelijk minder indruk gemaakt dan de felle toon van Bückmanns kritiek. In zijn literaire Standaard-rubriek maakte Postmus zijn criticus het verwijt, dat deze zich slechts richtte op afbreken en uiteenrafelen en te weinig trachtte te waarderen. Welke kloof de literaire opvattingen van de Standaard- en de OTs-redacteur scheidde, bleek wel uit deze passage van Postmus' zelfverdediging: ‘Zelfs al zou een werk niet aan één “litterairen” eisch voldoen, indien het velen, die toch ook niet àllen ongeletterden zullen zijn, voor hoofd en hart iets, - naar getuigd werd - als een weldaad was, dan blijkt o.i. daaruit, dat het toch iets anders verdient en iets meer ook dan verguizing tot puin, een tentoongesteld worden als “ruïne”’³. Hier stonden onverzoenlijk tegenover elkaar het louter ethisch-religieus toetsen, waarbij een werk lof kon verwerven zelfs wanneer het aan niet één literaire eis voldeed, én de overtuiging der OTs-redactie, die onverbiddelijk een volwaardig literair-esthetisch niveau eiste.

Na deze programmatische artikelenreeks in de eerste vernieuwde jaargang heeft Bückmann enige tijd gezwegen. Aan de maandelijkse Terugblik droeg hij enkele malen een beschouwing bij over literaire actualiteiten, maar tot een afgerond essay kwam hij pas weer, toen hij na de prozaïst Postmus een rijmende geestverwant kritiseerde. Zijn kritiek gold J.J. Deetman - prijswinnaar van het C.L.V. - die naar Bückmanns overtuiging Een rijmer, géén dichter was en wiens werk hij diskwalificeerde met een gewijzigd spreekwoord: Bekend maakt onbemind. Voor Deetmans imitatie van Beets, Ter Haar en Ten Kate introduceerde hij

1 IX, 692.

2 IX, 697.

3 De Standaard, 13 maart 1905.

[p. 158]

de term ‘homoepathische poëzie’: ‘verdunning van verdunde poëzie’¹.

Deze poëzie-kritiek noopte Bückmann uiteraard iets van zijn criteria te doen blijken. Reeds vroeger had hij erop gewezen, dat gemakkelijker valt aan te tonen - onder andere door het constateren van tekortkomingen in waarneming en uitbeelding - waarom iets géén poëzie is, dan positief aan te geven wanneer de criticus wèl met echte poëzie te maken heeft. Bij die gelegenheid kwam hij niet verder dan Verwey's eis van ‘kwaliteitsinstinct’ op zijn wijze te verwoorden: ‘Mijn gevoel alleen - en gevoel kan ik ook weer niet definiëeren - maakt me duidelijk of iets goed is. Hoe gevoeliger men van nature is, hoe nauwkeuriger men de waardegraad bepalen kan; en komt bij die gevoeligheid ook 't oefenen in 't onderkennen, des te sneller is 't mogelijk, en des te eer heeft men 't volle genot van wat aangeboden wordt’².

Het verwondert dan ook niet, dat Bückmanns voornaamste grief tegen Deetman luidde, dat deze ‘poëtaster’ geen gevóél toonde, doch slechts ‘dor intellectualisme’ openbaarde; geen bezieling, geen echte aandoening³. Daarom temeer betreurde hij het, dat Deetmans werk in de christelijke pers waardering vond: een droevig bewijs ‘welke wondere begrippen over poëzie onder ons nù nog verkondigd worden’. ‘Hoe lang nog, collegae critici, hoe lang nog?’⁴.

Opnieuw verliep er geruime tijd voordat Bückmann zich in een afzonderlijke bijdrage over belangrijke letterkundige vragen uitsprak. Maar in de dertiende (en ten dele in de veertiende) jaargang verscheen zijn uitvoerige studie Een nieuwe kunstleer?: een kritisch onderzoek naar waarde en betekenis van De grondslagen eener nieuwe poëzie van C.S. Adama van Scheltema⁵.

De eerste vraag die zich hierbij aan hem voordeed, was die naar de verhouding van kunstenaar en gemeenschap. Lijnrecht tegenover elkaar staan het extreem individualisme van sommige Tachtigers en Scheltema's socialistisch pleidooi voor gemeenschapskunst. Bückmann verwerpt beide uitersten: de kunstenaar is inderdaad ‘van het vorstelijk geslacht’,

1 XI, 87-95; citaat van 89. Bückmanns bijdrage was een brede, als afzonderlijk artikel geplaatste recensie van J.J. Deetman, Verzen (Nijkerk 1905).

2 Cosmos, 4e jrg. (1901), 221. Voor Verwey's denkbeelden zie: Dr. M. Hanot, De beginselen van Albert Verweys literaire kritiek (Gent 1957).

3 XI, 91.

4 XI, 95.

5 XIII, 319-331, 410-417; XIV, 98-122, 175-195.

[p. 159]

doch dit legt tevens grote verplichtingen op; de kunstenaar heeft ontvangen om te kunnen geven: hij is bevoorrecht, maar had daar geen recht op. Op deze wijze tracht Bückmann de verhoudingen zuiver te stellen: geen eenzijdige verheerlijking of minachting van het individu, maar ook niet van de gemeenschap. ‘Beiden bestaan, in betrekking tot elkáár. Het gaat niet aan, alleen die kunst te eischen, welke door àllen begrepen kan worden; het gaat niet aan kunst te geven, die alleen door den schepper zelf begrepen kan worden’¹.

Nadat Bückmann zo Scheltema's roep om gemeenschapskunst heeft weersproken, valt hij hem erop aan, dat in de Grondslagen een eigen visie op de literaire ontwikkeling vanuit sociaal-democratisch beginsel ontbreekt. Bückmann acht het een ernstig tekort, dat Scheltema in gebreke blijft historisch-materialistisch te verklaren, dat de Beweging van Tachtig ontstond en in verval raakte. En evenzeer, dat hij nalaat te verduidelijken, hoe er na dit verval - buiten de sociaal-democratie om - een herleving is gekomen. Daarom wil Bückmann eerst zelf een ‘psychologisch-aannemelijke verklaring’ geven en als ‘logische eenheid’ aantonen: ‘de bloei der tachtigers, 't individualisme in hun werk, 't verval door het naturalisme, én de allengs ingetreden herleving na het verval’².

De visie van Bückmann is, zo kort mogelijk samengevat: ‘de moderne school is de meest consequente doorvoering der romantische, én tegelijk een zielkundig begrijpelijke, noodwendige reactie er tegen’³. Enerzijds ziet Bückmann dus continuïteit: De Nieuwe Gids toont in onze literatuur bepaalde facetten van de Europese romantiek. Hij constateert echter een breuk in het ageren der Tachtigers tegen bepaalde aspecten van de Nederlandse romantiek: de historische roman en de predikanten-poëzie. In de laatste - ‘wijsgeerig-romantisch’ noemt Bückmann haar - is de harmonie van kunst en moraal verstoord, is ‘het rapport tusschen aandoening en uiting’ verloren gegaan, is de ‘uitingswijze’ ondergeschikt gemaakt aan ‘het schoone denkbeeld’. Maar in de poëzie van Gezelle, zo betoogt Bückmann met een geliefd voorbeeld, is er een zuiver verband ‘tusschen de realiteit, de aandoening en de schoone gedachte merkbaar’⁴.

De Tachtigers importeerden naar Bückmanns opvatting àndere, tot

1 XIII, 323, 324.

2 XIII, 417.

3 XIV, 98.

4 XIV, 110, 111.

[p. 160]

dan toe minder bekende, romantische begrippen. Terwijl Adama van Scheltema het verval der Tachtigers vooral aan hun naturalisme wijt, zoekt Bückmann de voornaamste oorzaak in hun hyper-individualisme, een uitwas van de romantiek. Zijns inziens breekt echter bij de Nieuwe Gidsers geleidelijk een nieuw inzicht door: het besef, dat zij uit hun extreem individualisme terug moeten naar het leven.

Zo keert Bückmann aan het eind van zijn studie tot het aanvangsprobleem terug: de verhouding van kunstenaar en gemeenschap. Positiever en vollediger dan in de aanhef spreekt hij zich aan het eind van zijn studie uit, met name door de verantwoordelijkheid van de kunstenaar ten opzichte van maatschappij, moraal en religie nadrukkelijk in zijn overwegingen te betrekken. De kunstenaar behoort zich rekenschap te geven van de invloed die zijn werk kan oefenen: ‘Al zou een werk kunst zijn, dan zou een Christen 't niet moeten publiceeren, zoo het zijn volk van God aftrok’. Echte kunst vertone een ‘harmonische vereeniging’ van het goede, het ware en het schone. Daardoor wordt de kunst niet vernederd tot dienares van de moraal, maar ‘op eigen gebied optredend, schoonheid gevend, heeft ze óók moreele waarde’. ‘Ons beginsel “l'art pour Dieu” is een beperking’ van het beginsel l'art pour l'art, terwijl het ‘tòch het: “de kunst voor de gemeenschap” in zich sluit’¹.

Na deze studie over Adama van Scheltema heeft Bückmann geen essay van algemene, principiële aard meer in OTs gepubliceerd. Reeds eerder wezen we op zijn snel afnemende medewerking na de eerste jaargangen². Hij plaatste nog een van veel voorstudie getuigende bijdrage over J.J.L. ten Kate³, maar verder zijn z'n literaire denkbeelden slechts incidenteel en fragmentarisch, in Terugblik of boekbespreking, te vinden.

Zijn aandeel in de Terugblik leverde Bückmann uiteraard anoniem, doch als Terugblikfragment kreeg het de waarde van een redactionele

1 XIV, 188, 189, 191. Om te beseffen, hoezeer deze gedocumenteerde kritiek van Bückmann afweek van wat volgens het bekende recept geleverd werd, is het verhelderend, naast Bückmanns gedegen studie over de Grondslagen een artikel te leggen van Dr. R. Mulder, classicus aan Van der Valks gymnasium, die - om onverklaarbare redenen - aan het eind van dezelfde jaargang óók een bijdrage publiceerde over dit boek (XIV, 640-655). Dit artikel, De roof van Scheltema, dankt zijn titel aan de leidende gedachte: dat Scheltema aan zijn Grondslagen de hoeksteen ontroofd heeft, namelijk het geloof in God, in het bovenzinnelijke.

2 zie blz. 47, 84.

3 zie blz. 191.

[p. 161]

uitspraak¹. Van veel belang in de Terugblik is vooral Bückmanns oordeel over literaire gebeurtenissen buiten de vertrouwde kring. Zijn kritische instelling daartegenover is frappant. Wanneer deining ontstaat door het verschijnen van de roman Pijpelijntjes van Jacob Israël de Haan, stelt hij de vraag, waarom dit boek eigenlijk onzedelijker gevonden wordt dan zoveel andere boeken. Hij oordeelt Diamantstad en Kamertjeszonde van Heyermans, Levensgang van Querido, Levenslol van L.H.A. Drabbe, Hooge Troeven en De Stille Kracht van Couperus slechts gradueel verschillend van Pijpelijntjes: het zijn boeken die als onzedelijk gebrandmerkt moeten worden, al zijn ze met kunst geschreven². Een jaar later constateert hij spottend, dat zelfs Van Deyssel is gaan beseffen, dat de publikatie van een boek als Pijpelijntjes ook ‘als daad in de samenleving’ beoordeeld moet worden en minder gewenst is, wanneer het ‘levenswijzen bevordert, die men meent dat niet bevorderd moeten worden’³.

In deze geest heeft menig Terugblikfragment de strekking, de rechten van de ethiek naast die van de esthetiek te honoreren. Bückmann erkent daarbij, dat de nieuwe redactie in eerste instantie wellicht te eenzijdig het esthetische heeft beklemtoond. Met een verwijzing naar Van der Valks referaat voor het C.L.V.⁴ betoogt hij dan, tot herstel van het evenwicht: ‘Drie begrippen zijn er: het schoone, het ware en het goede, en èlk der drie begrippen is alleen dan zuiver, zoo ze tevens de beide andere in zich bevat. Iets is alleen dàn goed, als 't tegelijk schoon en waar is; het volmaakte schoon is dat, dat tevens goed en waar is. Ethiek en aesthetiek zijn nooit los van elkaar en de in waarheid door ons te accepteeren kunst is slechts die, waar de ethiek en de aesthetiek harmonisch tot hoogere eenheid verbonden zijn’⁵.

Scherp polemiseerde Bückmann in de Terugblik tegen de visie van Bierens de Haan op de Beweging van Tachtig⁶. Voor Bierens de Haan was dè nieuwe factor die de Tachtigers in onze geestelijke beschaving gebracht hebben, ‘de Hartstocht der Taal’, die onvermijdelijk gepaard zou

1 Uit de correspondentie en de redactionele rondzendbrieven is meermalen op te maken van wie enn bepaald fragment afkomstig is. Wij vermelden deze (veelal ongedateerde) brieven niet afzonderlijk.

2 IX, 322.

3 X, 429-431.

4 zie blz. 152-153.

5 XI, 612.

6 XII, 183-186.

[p. 162]

gaan met verwerping van moraal en religie. Bückmann betwist ten stelligste, dat dit een conditio sine qua non zou zijn en attendeert op het bestaan van OTs ten bewijze dat ‘hartstocht der taal’ wèl verenigbaar is met godsdienst en moraal. Ja, sterker, de christen-literatoren kunnen zich begunstigd voelen boven de Tachtigers, ‘omdat in onze levens- en geloofsovertuiging als eene vanzelfschheid reeds de kiem aanwezig is onze “literaire inspiratie te voeden door aan het leven een breeder inhoud te geven”’¹. Al moet Bückmann toegeven, dat ‘over het geheel’ geloof en moraal bij de Tachtigers ontbreken, hij aanvaardt dit allerminst als een wèt: dat bewijzen, op geheel verschillende manier, het proza van Van Eeden en de poëzie van Gezelle.

Duidelijk toont Bückmann ook te beseffen, hoe onder invloed van de Tachtigers de literatuur ‘verpsychologiseerd’ dreigt te worden; hoe meer en meer ‘de krànke geest’, het pathologisch geval, de aandacht trekt; dat veler geschrijf opgaat in ‘een bijna magazijnmeester-achtig inventariseeren, of een Dr. Pluizer-achtig analyseeren’; zo ontstaat een literatuur van psychologisch-uitgeplozen poppen². Positief stelt hij daartegenover, dat de literatuur ‘de groote tragedies van het menschelijk leven’ moet geven³; dat ze het lèven zal schilderen ‘in zekere vermooiing, in zekere verheftiging der hartstochten, maar dan toch het lèven’ zoals ieder mens dat voelt en kent⁴.

Na 1909 is Bückmanns medewerking aan de Terugblik eveneens vrijwel geheel tot stilstand gekomen. Dit valt bijzonder te betreuren, daar hij vóór en na de heroriëntatie van 1904 met zijn principiële en doordachte kritieken zeer veel voor OTs heeft betekend en in die kenteringsperiode de voornaamste vernieuwer der literaire kritiek in het tijdschrift is geweest.

Beperkt was het aandeel van Van der Valk in de literair-theoretische bezinning na 1904. Als Terugblik publiceerde hij, met redactionele goedkeuring, een beschouwing over Ethisch en Aesthetisch, ter verdediging van het uitgangspunt van zijn bloemlezing Onze Letterkunde⁵. Johan de

1 XII, 184.

2 XII, 442.

3 XII, 442.

4 XIII, 348-349.

5 XV, 677-685. In OTs werd de bloemlezing zeer nauwkeurig en deskundig beoordeeld door J. Wille, destijds nog leraar aan de Chr. H.B.S. te Rotterdam. In een omvangrijke bijdrage plaatste Wille deel I van de bloemlezing in het kader van de geleidelijk gegroeide herwaardering voor de Middelnederlandse literatuur. Voor Van der Valks werk had hij - al bleven er desiderata - veel lof (Het Middel-Nederlandsch: XI, 555-589; ook: XII, 560-571).

[p. 163]

Meester, literair redacteur van de N.R.C., had in een recensie dit principe bestreden, daarbij suggererend dat de andere redacteuren van OTs de grenzen van hun literaire waardering ruimer stelden dan Van der Valk. De Terugblik ontkent dit ten stelligste: aanvankelijk heeft OTs alle nadruk gelegd op het hanteren van een strenge esthetische maatstaf, thans echter dient de ethische eis evenzeer gehandhaafd. Dit is een kwestie - aldus Terugblikschrijver Van der Valk - die dieper gaat dan het praktische probleem van de bestrijding van onzedelijke lectuur; het verschil met de N.R.C. is meer theoretisch van aard. ‘Het geldt de vraag of de criticus moet trachten door te dringen ook in den geest der schrijvers, of hij de richting van den auteur qualificeeren moet om diens werk juist te kunnen beoordeelen’. Met het oog op zijn eigen bloemlezing preciseert Van der Valk dat, door te stellen dat men bij een dergelijke arbeid de taak op zich neemt ‘zoowel om het kunstwerk als om den schrijver te leeren kennen, op te sporen in diens persoon en werk of en in hoeverre zij overeenstemmen met den tijdgeest. Des schrijvers beheerschen van den tijdgeest of zijn volgen, en dit volgen op verscheiden wijze, bepaalt de kracht en de neiging ook van het ethische in den mensch; het zij een eer of een aanklacht, noodwendig in elk geval voor het begrijpen van maker en maaksel’¹. Om de auteurs billijk te beoordelen zal de criticus zich derhalve vertrouwd moeten maken met de geest, die een bepaalde periode bezielt. Bij de Tachtigers is dat, volgens Van der Valk, de geest van het ‘aesthetisch pantheïsme’. Zijn conclusie komt geheel overeen met Bückmanns Terugblik-ideeën: tegen ‘rechts’ heeft men eerst met alle kracht de techniek der nieuweren verdedigd, ‘maar nu een der nieuweren opkomt om meer van ons te eischen dan kan en mag, sta hier ons onomwonden protest tegen links’².

Behalve in deze Terugblik, waarin hij eigen werk verdedigde tegen N.R.C.-kritiek, heeft Van der Valk zich in het maandoverzicht zelden over literaire aangelegenheden uitgesproken. Hij steunde het protest van de Terugblik tegen het telkens terugkerend vragen om een calvinistische kunst; ook hij wees dit af als een ontoelaatbare verenging en als een inner-

1 XV, 678-679.

2 XV, 685.

[p. 164]

lijke tegenstrijdigheid¹. De redactie besefte terdege, dat zij zich daardoor blootstelde aan het verwijt, dat ze hèt Calvinisme bestreed. De redactie meende echter dit nadeel, terwille van de zaak die zij diende, te moeten aanvaarden².

In verscheidene van zijn boekbesprekingen varieert Van der Valk de grondgedachten uit zijn Terugblik over de problematiek van ethisch en esthetisch. Helder formuleert hij, hoe hij de dubbele taak van de christencriticus ziet: ‘tegen den verderfelijken invloed der lectuur, tegen boeken die godsdienst en zedelijkheid ondermijnen, liederlijkheid, lichtzinnigheid bevorderen, den geest verpesten of verslappen, daartegen moet hij met alle kracht en allen ernst waarschuwen’. Maar anderzijds moet hij ook onverbiddelijk ‘aanwijzen wat geen kunst, wat wankunst is, wat òf door opzettelijk òf door zelfbedrog verkocht wordt voor iets dat het niet is’. De criticus die dit nalaat, ‘verstompt het aesthetisch gevoel bij de lezers, het zelfrespekt bij den schrijver en bevordert de oneerlijkheid bij den uitgever. Is dàt wèl Christelijk?’³.

Nuchter en weinig gecompliceerd is zijn positiebepaling tegenover de Tachtigers, wanneer hij stelt: zoals men de klassieken kan bewonderen zonder heiden te worden en zoals men Middeleeuwse kunst kan prijzen zonder tot het Rooms-Katholicisme over te gaan, zo kan men de Tachtigers bewonderen zonder pantheïst te worden. ‘De techniek van een kunstrichting en het geloof harer kunstenaars zijn te onderscheiden en te scheiden’. De auteurs vóór 1880 legden eenzijdig nadruk op de ‘gedachte’, de Tachtigers op de ‘klank’: zo heeft elke stroming haar eenzijdigheid⁴.

Naast de omvangrijke artikelen van Bückmann en de belangrijke Terugblik van Van der Valk dient ook het aandeel van Van As in de principiële bezinning der OTs-redactie genoemd te worden. Het volledigst sprak hij zich uit in zijn bekende artikel naar aanleiding van Johan de Meesters Geertje: Over kunst en Christen-kunstenaars. Poging tot plaats-bepaling van ‘Christelijke kunst’⁵. In de trant van Bückmann gaf

1 B.v. XI, 325-326, 389-392.

2 Blijkens een brief van L. Bückmann aan Dr. A. Kuyper, 6-11-1906 (K.A.).

3 X, 598.

4 X, 650.

5 XI, 23-42.

[p. 165]

Van As hier een boekbespreking, waarbij het besproken werk in een zeer ruim kader werd geplaatst.

Al eerder had Van As zich in OTs met het werk van De Meester beziggehouden. Over het leed van den hartstocht had hem doordrongen van de trieste somberheid in De Meesters oeuvre. De Bijbel, zo had Van As er in zijn recensie aan toegevoegd, leert ons óók, dat deze wereld ‘in het booze ligt’, maar zij wijst ons tevens de weg tot loutering en heiliging. De Meesters werk daarentegen komt niet verder dan de berusting. ‘En daarom blijft deze litteratuur ons vreemd in zooverre, dat we haar uitingen, ja bewonderen vaak wèl, maar niet liefhebben kunnen’¹.

Van As' studie over Geertje draagt echter veel meer het kenmerk der onverdeelde bewondering. Ze valt uiteen in een uitvoerige, algemene inleiding over christelijke kunst en een beknopte bespreking van de roman. De algemene inleiding is onmiskenbaar beïnvloed door Bückmanns artikel over het bestaansrecht der christelijke letterkunde; de eigenlijke beoordeling van de roman vertoont sterke overeenkomst met Bückmanns lovende bespreking in de Oprechte Haarlemsche Courant. In de rubriek Leestafel van dit dagblad, waarin hij veel uitgaven van Van Dishoeck besprak, had Bückmann Geertje geprezen als het mooiste boek van 1905: ‘Door teekening van milieu en invloeden, door hooge objectiviteit, door prachtig-teere analyse van toestanden, gebeurtenissen, stemmingen en gevoelens, door zuiverheid van dialoog, waarbij de individualiteit der personen bewaard bleef, door zeer persoonlijk stijl-fijn en beslist eigen vertel-wijze, werd “Geertje” een boek van sterke en toch subtiele kunst, zooals geen enkel boek van 't voorbije jaar ons gaf’².

Al is Van As' beschouwing het resultaat van persoonlijke verwerking, in de kern biedt ze toch slechts een herhaling van Bückmanns ideeën³. Bückmann stemde met Van As' artikel dan ook van harte in⁴; het was bovendien voor de publikatie nog door Van As omgewerkt overeenkom-

1 IX, 803.

2 Oprechte Haarlemsche Courant, 22 januari 1906.

3 Vooral de meer gedetailleerde opmerkingen over Geertje tonen frappante overeenkomsten. Beiden noemen b.v. in vrijwel gelijke bewoordingen de opdracht van De Meesters boek aan zijn vrouw een bewijs tegen de beweerde zedeloosheid van het werk.

4 Brief van L. Bückmann aan G.G. van As, 6-3-1906 (L.M.): ‘Je artikel over Geertje heb ik met veel genot gelezen. De lijn, die je aanwijst, is de ware. Er is kunst van een niet-Christen, die we zéér bewonderen moeten’.

[p. 166]

stig Bückmanns op- en aanmerkingen¹. Het was voor Bückmann waarschijnlijk vooral van belang, dat Van As conform zijn inzichten schreef, omdat Johan de Meester, prompt reagerend op de recensie in de Oprechte Haarlemsche Courant, Bückmann had meegedeeld, dat deze Geertje precies zo beoordeeld had als de auteur het bedoeld had en beschouwd wilde hebben².

Van As tracht in zijn artikel het kenmerkend verschil aan te geven tussen christelijke en niet-christelijke kunst. De term ‘niet-christelijk’ wil Van As terdege onderscheiden van de aanduiding ‘on-christelijk’ of ‘anti-christelijk’: er is een zekere ‘neutrale zône’.

Allereerst stelt Van As de vraag aan de orde, wat het lezend publiek eigenlijk van een christelijke roman verwacht: een goede tendens, propaganda voor het Calvinisme, ‘de aesthetische glorificatie van het stelsel’? Deze verlangens zijn volgens Van As geheel misplaatst. Vóór 1880 was er dogmatiek op rijm en bevinding in dichtmaat, doch de poëzie was zoek. Thans behoort er, uit de gave eenheid van christen-zijn en kunstenaar-zijn, een nieuwe christelijke kunst te groeien. Men kan echter niet apriori de grenzen bepalen waarbinnen zij zich bewegen moet: zij heeft haar eigen ‘terrein’, zij bouwt - naar Kuypers woord - ‘haar eigen tempel’. De christen-kunstenaar blijft christen-kunstenaar, ook al geeft hij geen bekeringsgeschiedenissen, al biedt hij niets dan ‘het gewone menschenleven’, ja ‘zelfs al schijnt de Zon in zijn werk heelemaal niet’³.

Na zo enkele ongemotiveerde verlangens te hebben afgewezen, stelt Van As positief - evenals Bückmann - dat elke schrijver een levensbeschouwing huldigt, waarvan zijn werk ‘steeds onbewust belijdenis zal doen’. ‘Zoo lijkt mij ook het ideaal van het product der Christelijke kunst dàt boek, waarin de levensbeschouwing van den Christen-kunstenaar, zonder dat de lezer het bemerkt, als waarheid, als schoonheid ook,

1 Blijkens een brief van L. Bückmann aan C.A.J. van Dishoeck, ongedateerd (= 12-3-1906), L.M.

2 Blijkens brieven van L. Bückmann aan C.A.J. van Dishoeck (25-1-1906 en 3-5-1906, L.M.) groeide uit deze vriendelijke reactie van Johan de Meester een regelmatig, vriendschappelijk contact met Bückmann. Is hieraan toe te schrijven, dat De Meester in zijn Nutslezing Iets over de literatuur dezer dagen (Bussum 1907) zo welwillend oordeelt over de jongeren van OTs? Hij prijst het schoonheidsgevoel waarvan hun oordelen getuigt, óók ‘wanneer ze de tendenz, den geest, den zin van een kunstwerk verkeerd vinden’ (a.w., 26).

3 XI, 29.

[p. 167]

en dan als hoogste schoonheid, omdat zij in den Volmaakte wortelt, gevoeld wordt en gezien’. Van As geeft aan, dat dit standpunt belangrijke consequenties heeft. ‘Die Christelijke levensbeschouwing, - of liever, de heiligmaking, die de kroon der verlossing is, brengt vanzelf mede, dat de Christelijke kunst, zonder dit opzettelijk te prediken, de zonde als zonde zal uitbeelden, en ook, al teekent zij somtijds die zonde in een schoon gewaad, toch om de schoonheid van het kleed, het innerlijk bederf niet verbloemen zal’¹. Wàat de christen-kunstenaar wil uitbeelden, moet men echter aan zijn geweten overlaten. Geen slaafse onderworpenheid aan bepaalde ‘principes’: de christen-kunstenaar moet de zelfstandigheid van zijn kunst bewaren, al is hij in absolute zin uiteraard niet vrij.

Geheel analoog aan Bückmanns verdediging van het bestaansrecht der christelijke kunst - in de eerste aflevering van de vernieuwde jaargangenreeks - wijst Van As op de allesdoordringende, zij het vaak onbewuste, invloed van 's kunstenaars geloofsovertuiging². Geheel in Bückmanns lijn is ook de zichzelf-corrigerende uitspraak, dat de levensbeschouwing zich uit in de keuze van het onderwerp, of liever: in het onderwerp, dat zich onweerstaanbaar aan de auteur opdringt³.

Om de overgang naar zijn bespreking van Geertje te maken, dat door sommigen een onzedelijk boek was genoemd, werpt Van As tenslotte de vraag op, of het zedeloos- en zinnenprikkelend-zijn van een literair werk wellicht het kenmerkend verschil uitmaakt tussen niet-christelijke en christelijke kunst? Hij ontkent dit met beslistheid en verbindt hieraan de uitdagende vraag: wanneer moet een boek eigenlijk zedeloos genoemd worden? Toch niet zonder meer, wanneer het uitgaat van een andere dan de christelijke levensbeschouwing, of wanneer er zedeloze feiten en toestanden in beschreven worden? Neen! zo formuleert Van As het zelf: ‘een zedeloos boek is, naar mijne meening, een boek waarvan de ziel,

1 XI, 30-31.

2 Bückmann IX, 51 (zie blz. 154); Van As XI, 32: ‘Die onbewuste uiting, gepaard aan scherpte van blik, opmerkingsgave, kracht van uitdrukking, diepte van meelevend gevoel, en boven dat alles de macht om het zich vormend gedachtebeeld in fijnheid van taal te boetseeren, zijn de eigenschappen van iederen waarachtigen kunstenaar. Als die kunstenaar Christen is, zal zijn uiting, hoe vrij ook op zichzelf, toch altijd het verband met zijne Christelijke levensbeschouwing bewaren’.

3 Bückmann IX, 40; Van As XI, 32. Bückmann wijst (t.a.p.) voor de herkomst van deze uitspraak naar Marcellus Emants.

[p. 168]

bepaald en bewust, met den wellust van het alzoo-te-willen, en met den hartstocht van het alzoo-te-doen, in de overtreding van Gods geboden het hoogste menschengeluk decreteert’¹. In die zin acht Van As Geertje geen zedeloze roman; sterker: het is naar zijn overtuiging een boek, dat een blijvende plaats zal behouden in onze literatuur².

Het artikel had nog een kleine nasleep, doordat de auteur ter ore kwam, dat een klein meisje in een christelijke leesbibliotheek naar Geertje gevraagd had met het argument: ‘Geertje is toch een Christelijk boek, dat heeft in Ons Tijdschrift gestaan’! Van As betreurt het, dat sommige mensen blijkbaar zo slecht kunnen lezen; en hij onderstreept dat de bibliotheek groot gelijk had, Geertje niet te kopen en uit te lenen, omdat het ‘geen boek voor velen’ is³.

De reacties op Van As' artikel waren zeer uiteenlopend. Gerard van Eckeren, volledig bekend met de situatie in het orthodoxe kamp, sprak er zijn grote vreugde over uit. ‘Immers, het doet zien, dat de jongeren hun consequenties meer en meer aandurven; dat men het hinken op twee gedachten werkelijk moede raakt en begint te zoeken naar meer theoretische klaarheid’⁴.

In de medewerkerskring uitte Johanna Breevoort bedenkingen: Bückmann en Van As beiden moesten het verwijt incasseren, dat in hun beschouwingen de christen-criticus en de christen-literator te weinig aan het woord kwamen⁵.

Scherp en onvriendelijk reageerde J. Postmus in De Standaard⁶. ‘Hedendaagsche karakterloosheid “geniet” alles’, luidde de inzet van zijn kritiek. ‘Van een onder tucht zich stellen óók bij zijn lectuur - bij velen zelfs niet het geringste besef. We hebben leeren lachen om “die domme Roomschen” met hun Index. Maar die het laatst lacht, lacht het best! En daarom worden we dan soms ook zulke “fideele lui”, die nu letterlijk met iedereen kunnen omgaan. We leeren 't in en uit de boeken.

1 XI, 36-37.

2 Dertig jaar later merkte A. Wapenaar over Van As' definitie van een zedeloos boek nog op: ‘Maar een roman behoeft nog niet zoo verregaand gedurfd te zijn, als Schrijver dit omlijnt, om toch ver de grenzen te overschrijden, die een Christen-kunstenaar zich stellen zou in gebondenheid aan Gods geboden’ (De oude strijd, in Literaire overdenkingen, Rotterdam 1936, 119).

3 Ter opheldering: XI, 135-136.

4 Onze Eeuw, 7e jrg. (1907), I, 104.

5 Brief van mej. M. Michels aan G.G. van As, 26-11-1906 (L.M.).

6 zie voor zijn verhouding tot OTs blz. 57-60.

[p. 169]

Jè menschen hebben nu vriendinnen als zekere Geertje. Waar de “kennismaking” begonnen is? In een “Christelijk tijdschrift”, mijnheer!’¹. Van der Valk gaf Van As de raad, aan Postmus' kritieken verder geen aandacht te schenken en bij voorkomende gelegenheden slechts zakelijk tegen hem in te gaan².

Afzonderlijke vermelding verdient Van As' oordeel over de kinderlectuur, een onderwerp waarover ook in het oude OTs een uitgebreide discussie was gevoerd³. Van de nieuwe redacteuren oefenden met name Lens en Van As belangrijke invloed uit op de ontwikkeling van het goede kinderboek⁴, terwijl van de vrouwelijke medewerkers Johanna Breevoort, J.L.F. de Liefde en J.M. Westerbrink-Wirtz zich op dit terrein bewogen⁵.

Verschil van inzicht met de oprichter van OTs kwam ook hier tot uiting. Want wel erkende Van As de verdiensten van A.J. Hoogenbirk als kinderschrijver, maar naar zijn smaak waren de meeste boekjes van Hoogenbirk toch te zoetelijk, te lerend of te onwaarschijnlijk⁶. Een kinderboek behoorde kùnst te zijn, zo stelde Van As. ‘Kinderlectuur moet innerlijk en uiterlijk supérieur werk zijn’; de vraag, of het voor de zondagsschool geschikt zou zijn, mocht geen criterium wezen⁷.

Bij de regelmatige bespreking van de Kerstuitgaven van Bredée en Callenbach vond Van As gelegenheid zijn denkbeelden nader te ont-

1 De Standaard, 21 mei 1906. Zelfs suggereerde Postmus, dat Van As door het stukje Ter opheldering in feite zijn artikel herroepen en hem zo indirect gelijk gegeven had (cf. XI, 249). - In dit verband zij vermeld, dat Geertje zeer lovend werd besproken in (het Rooms-Katholieke) Van Onzen Tijd door Maria Viola: 7e jrg. (1906-1907), I, 51-56; en door Ds. G.F. Haspels in Onze Eeuw: 6e jrg. (1906), II, 282-292.

2 Brief van Dr. J. van der Valk aan G.G. van As, 28-6-1906 (L.M.). - In de twaalfde jaargang (1907) werd Postmus echter in een flink fragment van de Terugblik (XII, 183-189) en in een uitvoerige recensie van zijn Calvinistische Vertoogen (door Van der Valk: XII, 325-334) zeer persoonlijk gekritiseerd.

3 zie blz. 139-140.

4 D.L. Daalder, Wormcruyt met suycker, 183. - In 1906 werd bovendien het blad Jong Holland opgericht, ‘orgaan van de knapenvereenigingen in het N.J.V.’, dat van veel betekenis is geweest voor de ontwikkeling van de kinderlectuur. De meeste jongensboeken van Van As en Lens verschenen hierin als vervolgverhaal.

5 Ten onrechte vermeldt G.L.N. IX, 285 in dit verband ook H. Gordeau, die nimmer in OTs heeft gepubliceerd. - Dat W.G.v.d. Hulst buiten OTs bleef, werd veroorzaakt door de redactionele weigering van een door hem aangeboden studie over De Kleine Johannes (brief van W.G.v.d. Hulst aan G.G. van As, 30-5-1906, L.M.).

6 IX, 599; XI, 623.

7 IX, 592.

[p. 170]

vouwen: géén realistische schildering van gruwelijkheden, géén onnatuurlijk deftige spreektaal, géén opgeplakte lesjes. ‘Goed geschreven, goed bedoeld, in den kindertoon, geen opzettelijk gepreek!’¹. Uit eigen ervaring wist hij, hoe moeilijk het was, een jongensboek te schrijven dat aan deze eisen voldeed. ‘De schrijver voor kinderen wil kinderlijk zijn en wordt zoo licht kinderachtig; hij wil in zijn verhalen het Evangelie, de kracht van Gods Woord doen uitkomen, en hij laat merken dat er ook preêkers zijn zònder toga en bef; hij wil zoo graag spelend-leeren, en het wordt meesteren; hij wil boeien en mooi schrijven, en wordt onnatuurlijk’². Maar aan het ideaal diende toch te worden vastgehouden. Naar zijn oordeel beantwoordde binnen de kring van OTs het werk van mej. De Liefde hieraan nog het meest. Op haar beurt schreef mej. De Liefde zeer waarderend over de jongensboeken van G. Schrijver³.

Ook de verdere literaire denkbeelden van Van As liggen verspreid in zijn boekbesprekingen. Systeem vertonen ze echter weinig. Wel blijkt steeds duidelijker zijn afkeer van het naturalisme, dat naar zijn mening mee eraan schuldig staat, dat het volk van de literatuur is vervreemd. Daartegenover pleitte hij sterk voor het goed recht van de fantasie, die zowel voor lezer als voor kunstenaar eis is. Schone fantasie is schoner dan gefotografeerde werkelijkheid, merkt Van As ergens op⁴. En in een poging, de eisen van waarneming en fantasie in een zuivere synthese te vatten, schrijft hij: ‘Het gewone, het dagelijksche, bèst ... maar verinnigd door een dieper inzicht dan dat van den gewonen, den doorsneêlezer, het gewone verheven op een hooger plan, en voor òns: het gewone in den glans der goddelijke Heerlijkheid van het Hoogste Leven, dat is het Leven in God. Voor òns, die ons christenen noemen, en die schrijven. Fantasie, “Gotteskind”!’⁵. Of nog nadrukkelijker, ten besluite van een zeer uitvoerige boekbespreking: ‘Het hoogst menschelijke, dat is: de terugkeer van den verloren zoon tot den liefhebbenden Vader: - déze

1 XI, 622.

2 IX, 591.

3 In eenzelfde rubriek boekbesprekingen vindt men deze wederkerige lof! (XIV, 67-70 en 77-80). - Veel kritischer werden Van As' kinderboeken besproken door Dr. J.A. vor der Hake, die in een uitvoerig artikel over Jongensboeken het werk van Schrijver achterstelde bij dat van Gordeau, vooral omdat bij Gordeau het religieus element zuiverder en natuurlijker met de gehele inhoud was verweven (XVII, 987-1005).

4 XVI, 709.

5 XIV, 292.

[p. 171]

verdichting des Nieuwen Testaments, eenvoudig, sober en klaar, ons de menschen gevend, zooals ze zijn, en God zooals Hij is, - de mensch in de kleinheid zijner verdorvenheid, God in de grootheid zijner liefde, zij is ons oertype van de allerbeste en allerhoogste literatuur, omdat zij levende menschen stelt tegenover den levenden God!’¹.

Wanneer de jonge Gerretson tot de redactie toetreedt, heeft de politicus Carel de poëet Geerten al goeddeels verdrongen. Hij verzorgt een aantal interessante kritieken over de poëzie van tijdgenoten, dichters van De Beweging, maar de meeste activiteit ontplooit hij op niet-literair gebied². Op letterkundig terrein deed zich, bij mijn weten, slechts een belangwekkend principieel verschil van inzicht voor, toen Gerretson in december 1911 zijn mederedacteuren een artikel aanbood van zijn Brusselse vriend D. Hoek (Frank Gericke)³. Gerretson achtte dit artikel, over Alfred de Musset, zeer belangrijk, doch zijn vier mederedacteuren hadden overwegend bezwaar tegen het slotgedeelte. De meest omstreden alinea's daarvan luidden: ‘Daar is een burgermansmoraal. Men scheldt ze. Ten onrechte. Daar is geen beter dan zij. De vruchtbaarste moraal is een bekrompene. En dat de burgerman een andere dan de zijne scheldt, wie zou dat hèm niet vergeven?’. ‘Het is helaas maar al te waar, zoo spreekt de Confession d'un Enfant du Siècle, dat godslastering veel kracht doet verliezen, waardoor het overkropte hart verlichting krijgt. Als een godloochenaar zijn horloge ter hand nam en God een kwartier den tijd gaf om hem te verpletteren, dan bezorgde hij zich daar ongetwijfeld een kwartier mee van grimmigheid en gruwelijk genot. Het zou het paroxysme van de wanhoop zijn, een namelooze schreeuw tot alle hemelsche machten; de schreeuw van een armzalig en ellendig schepsel, zich krommend onder een verpletterenden voet; het zou een geweldige kreet zijn van smart. En wie weet? in de oogen van Hem, die alles ziet, was het misschien een gebed’. ‘Nu de dood hem meer dan vijftig jaar reeds met haar schaduw overdekt, hem die God, in daad meer dan in woord, zooveel gelasterd heeft, thans mogen wij het fluisteren: Misschien was in Zijn oogen dit leven een gebed!’.

1 XVI, 719.

2 Voor Gerretsons niet-literaire bijdragen zie blz. 105-109, 111, 119, voor zijn poëziekritieken blz. 196, 198-199, 200-201.

3 zie blz. 76-77.

[p. 172]

Van de redacteuren verklaarde Van der Valk zich kortweg, met één woord: tègen. Van As volstond met de voorzichtige vraag, of het artikel wel geschikt was voor OTs. Lens en Bückmann motiveerden hun oordeel echter uitvoerig. De eerste schreef: ‘Ik voel sterk tegen het slot van dit artikel. Wellicht kan dat omgewerkt. Al geloof ik méé, dat meer dan één godslasterlijke uiting meer een god-zoeken aantoont dan het tegengestelde, ik geloof ook, dat we voor Musset dat niet moeten stellen. Is het zoo - gelukkig voor hem. Maar die conclusie kunnen en mogen we niet trekken. Niet alleen voorzichtigheidshalve, maar ook waarheidshalve. Hoogstens zou hier geen conclusie passen’.

Sterker drukte Bückmann zich uit: ‘Het slot van het artikel deed me huiveren. Wie klopt, dien zal opengedaan worden. Een leven, dat een gebed is, gaat niet verloren in zonde. Een slot als van Gericke's artikel stelt God verantwoordelijk voor De Musset's zonde. Misschien ben ik een burgerman, omdat ik bij een dergelijke moraal niet bij kan. Maar is het burgermansmoraal het leven van De Musset vreeselijk te vinden? Indien ja, dan is elk van Gods geboden slechts een burgermansgebod. Ik voel veel voor het artikel. Maar zoo iets als 't slot kunnen we niet laten passeeren’.

Toen het stuk, voorzien van deze opmerkingen, bij Gerretson terugkeerde, merkte hij tegen zijn mederedacteuren op: ‘Ik erken en gevoel de bezwaren van de Heeren ten volle. De Heer Gericke heeft ze blijkbaar ook gevoeld. Doch mag ik opmerkzaam maken, dat deze paradoxaliteit in het slot ... Augustinisch is? Men moet wel onderscheiden tusschen waarheden gezien vanuit het standpunt van de handelende persoonlijkheid en die gezien vanuit dat van het beschouwende intellect. Het laatste standpunt wordt noodzakelijkerwijze ingenomen door den criticus. Indien dus zekere levenshoudingen vanuit Musset's standpunt (en het onze, als medemenschen van De Musset) onheilig, tegen Gods gebod en ‘slecht’ is, kan dit vanuit het ‘kritisch’ d.i. goddelijk standpunt uit gezien juist andersom blijken. In God omnia bona sunt, zegt Augustinus (wien toch zeker het niet-ernst maken met de zonde niet verweten worden kan!!). Dat het stuk van onzen medewerker dus principieel onkristelijk is kan ik B., noch L., noch v. As toestemmen. Echter ben ik het eens, dat het stuk terwille van het waarschijnlijk misverstand der lezers zoo niet geplaatst kan worden’¹ In dit belangwekkend stuk stelde Gerretson

1 Gerretson stelde hierna voor, hem te machtigen enkele wijzigingen met Hoek te bespreken (zie ook Notulenboek redactie-OTs, vergadering 22-12-1911, L.M.). Door een misverstand belandde het artikel, met de redactionele aantekeningen, bij de auteur, die daarop van publikatie in OTs afzag. Het voornoemde document is nog in bezit van Dr. D. Hoek te Den Haag, die zo vriendelijk was het mij ter inzage te geven.

[p. 173]

tegenover de principiële bezwaren van zijn mederedacteuren derhalve slechts het praktische bezwaar van een mogelijk misverstand der lezers¹.

Naast deze beschouwingen, met name van Bückmann, Van As en Van der Valk, die elkaar ondersteunen en aanvullen en bij alle persoonlijke nuancering een redactioneel standpunt vertegenwoordigen, bevat de vernieuwde jaargangenreeks van OTs ook enkele bijdragen van medewerkers, die zonder redactionele verantwoordelijkheid hun visie op deze principiële vragen gaven.

Naast de befaamde vervolgreeks van Bückmann verscheen in de negende jaargang (1904) een bijdrage van Ds. B. Tichelmann over Christendom en kunst². De auteur bewandelde traditionele paden in de constatering, dat religie en kunst niet los van elkaar staan en dat het Evangelie ook de kunst ‘een wezenlijk ander karakter’ geven wil. ‘Op het gebied der kunst noemt de Christen daarom het zedelijk-schoone alleen werkelijk schoon’³. Ook het waarschuwen tegen eenzijdige nadruk op het zedelijk gehalte van een kunstwerk ten koste van de schone vorm, én tegen de identificatie van Christendom en zichtbare kerk betekende een herhalen van bekende gedachten⁴. Het grootste deel van het artikel bestond uit een historisch overzicht: vanaf de eerste christen-gemeente werd de verhouding van religie en kunst nagegaan; uitvoerig releveerde Tichelmann de ideeën van kerkvaders en reformatoren. Al verschafte dit artikel interessante historische documentatie, voor de praktijk van het verjongde OTs had het slechts geringe waarde.

Bepaald verrassend was in de volgende jaargang het korte, theoretischeartikel van Gossaerts vader, B.J. Gerretson, over Tweeërlei norm. Compact geschreven en vol originele wendingen was het artikel van deze Réveilman⁵. Flitsend ontwikkelde hij zijn betoog: ‘Van een tegen-

1 De onderscheiding tussen het oordeel van de handelende persoon en ‘het beschouwende intellect’ had Gerretson ook reeds gehanteerd ter verdediging van Bilderdijk (XV, 634).

2 IX, 265-279.

3 IX, 265.

4 IX, 266, 267.

5 X, 741-746. - A. Wapenaar (Literaire overdenkingen, Rotterdam 1936, 111-116) beschouwt het artikel zelfs als ‘voorloper’ van G. van der Leeuws Wegen en Grenzen.

[p. 174]

stelling: Christelijke en onchristelijke of heidensche literatuur, zooals velen zich die denken, kan eigenlijk geen sprake zijn’. ‘Onder de groote, de grootste kunstenaars aller tijden vinden we christenen: Augustinus, Pascal, Hamann, Gezelle. Hun kunstenaar-zijn heeft echter met hun christen-zijn weinig of niets te maken. Ze zouden als kunstenaar even groot, grooter allicht, als christen niet minder, misschien zelfs meer zijn geweest zonder dat toevallig samentreffen’. En Gerretson herhaalde: ‘De tegenstelling Christelijke en on-christelijke kunst is even oud als onjuist’. Zijn nadere toelichting luidde: ‘Er is tweeërlei levensbeschouwing. Dat is de religieuze en de aesthetische. De laatste leeft uit de zinnelijke aanschouwing der dingen’. ‘Die zinnelijke aanschouwing nu is a-moreel, d.w.z. die beschouwing zelf wekt als zoodanig volstrekt geen begrip van goed of kwaad. Zij is niets meer dan een levensfunctie’. ‘Deze curve des levens heet, met één woord aangeduid: de Helleensche’. ‘De religieuze curve daarentegen staat als loodrecht op de Helleensche’. De religieuze waarnemer is in ‘zijn aanschouwen als in heel zijn natuur, naar Christus' woord: niet van deze wereld. Als zoodanig is hij zelfs een bestrijder, een verwerper, een tastbare tegenstelling van des kunstenaars natuur’. Toch is er een combinatie mogelijk. ‘Slechts dan, als deze beide naturen in denzelfden mensch in gelijke mate, krachtig - meest in heftigen strijd - tot bewustzijn komen, openbaart zich de Christenkunstenaar’. ‘Het Christen-zijn is dus ook niet alleen geen noodzakelijke voorwaarde voor het kunstenaar-zijn, maar veelal zelfs een belemmering tot zijn volle ontplooiing’, zo concludeerde hij. Daarom achtte Gerretson een christelijke letterkunde en een Christelijk Letterkundig Verbond hachelijke ondernemingen. Niettemin eindigde hij met enig optimisme: ‘struikelend en vallend zijn we op 't goede pad’. ‘We leeren al beter, Kunst als Kunst en Christendom als Christendom debiteeren en we laten die beide niet langer elkaars tekorten dekken’.

Dialectisch van opzet en paradoxaal van formulering was deze bijdrage: in de aanvankelijk radicale scheiding van het religieuze en het esthetische - met een sterk accent op het niet-van-deze-wereld-zijn -, in het bewonderend benadrukken daarna van de spanning-der-tegendelen¹. Ongetwijfeld was het een bijdrage met een stimulerende, eigen visie.

1 Tekenend lijkt mij in dit verband zijn verwijzing naar Kierkegaard (X, 746).

[p. 175]

In de daarop volgende jaargang verscheen - later dan de bedoeling was - het artikel van Dr. A. Kuyper, ‘Alles is het uwe, doch gij zijt van Christus’, dat dienen moest ter nadere verklaring van de omstreden voetnoot bij zijn Bilderdijkrede¹. In feite behoorde het artikel echter tot het generaliserende genre in de trant van Brummelkamp c.s. en verschafte het geen enkele literair-theoretische verheldering.

‘Alle kunst’, zo betoogt Kuyper, ‘doorloopt een historisch proces. Achtereenvolgens treden in de historie, en bij verschillende volken, kunstscholen op, die zich karakteristiek van elkaar onderscheiden’. Daarop laat hij dan de voor zijn artikel fundamentele onderscheiding volgen tussen het wezen van de kunst en de opvatting van de kunst. ‘Het wezen blijft alle eeuwen door en bij alle volken identiek, de opvatting van de kunst verwordt, vervormt zich en wisselt. Ook de 80gers ten onzent hebben dientengevolge het wezen der poëzie niet anders kunnen nemen, dan het altoos was en blijven zal, en niemand betwist hun de verdienste, dat zij dit wezen der kunst, waarvoor men half blind was geworden, theoretisch weer in helder licht hebben gesteld. Vandaar dat zij dit wezen der poëzie ook in mannen als Shakespeare en Milton, Hooft en Vondel, wel moesten eeren’². In deze passage beantwoordt Kuyper niet slechts de vragen, door Bückmann gesteld in Op de Hoogte³, doch bovendien plaatst hij de verdienste der Tachtigers tegenover het tekort der voorafgaande dichters. Hierop volgt evenwel een ernstige vermaning aan de OTs-redacteuren, omdat lang vóór de Tachtigers Bilderdijk reeds het wezen der poëzie zuiver in het licht had gesteld: de redactie had zich derhalve niet op de Tachtigers behoeven te oriënteren, ‘daar wij in Bilderdijk's geschriften reeds lang vóór hen bezaten wat zij verzuimden in Bilderdijk te vinden’⁴.

Dan gaat Kuyper in zijn redenering nog een stap verder, door te stellen dat de kunstopvatting, ‘die de geboorte geeft aan een eigen kunstschool, die straks op haar beurt weer ondergaat, om voor een nieuwe plaats te maken, product is van den tijdgeest’. De moderne tijdgeest, die zich afwendt van het Christendom, is die van het pantheïsme. Vanuit deze these komt Kuyper tot zijn scherpste kritiek op de Tachtigers: ‘Een

1 XI, 629-638; zie ook blz. 67-72.

2 XI, 633.

3 zie blz. 67-68.

4 XI, 634.

[p. 176]

kunstschool nu, uit zulk een tijdgeest, met zulk een kunstopvatting voortgekomen, moest wel eindigen met in het wezen der poëzie zelf een innerlijke vervalsching aan te brengen’. ‘En zoo er uit de jongere letterkundige beweging onder ons welhaast weer echte kunst zal opbloeien, dan wachten we de zangers in, die het wezen der poëzie diepvoelend, de vervalsching der 80gers er in afwijzen, en aldus uit den levenden wortel der kunst ons een poëzie geven van het verjongd Christelijk bewustzijn, gelijk dit tintelt in onzen tijd’¹. Niet slechts de toon van goedwillende verwachting hindert in deze pericoop, ernstiger is, dat het betoog op het beslissende moment ontspoort. Immers, het onveranderlijk wezen der kunst, door Kuyper geponeerd als gelijkblijvend voor àlle tijden en àlle volken, heet nu plotseling - en bij herhaling - door de Tachtigers vervalst. De tijdgeest moet toen dus zo verdorven zijn geweest, dat de kunstopvattingen zelfs het wezen van de kunst aantastten, iets wat zich in alle voorgaande eeuwen van kunstbeoefening nog nimmer had voorgedaan.

Deze tegenstrijdigheid maakte Kuypers betoog onbevredigend. Bovendien werd het streven van OTs naar een christelijk-literair reveil bepaald niet te hoog gewaardeerd in deze slotzinnen: ‘Dit nu (i.e. een vernieuwd christelijk-literair leven) zal er wel komen, maar het is er nog niet. Laat er ons onzen God om bidden, dat Hij er de komst van verhaaste. Maar juist daartoe is vóór alle dingen noodig, dat het tafellaken tusschen onze jongere school en de 80gers eens en voor goed worde doorgesneden. Men moet uit zijn gebondenheid loskomen en weer vrij adem kunnen halen uit eigen Goddelijke inspiratie. In het wezen der poëzie ligt de onderlinge verwantschap van de dichtscholen aller eeuwen, maar in de bijzondere kunstopvatting die bij de 80gers heerscht, uit zich dit wezen der poëzie in een schema, een vorm, een wijze van te werk gaan, een manier van zich te uiten, een soort stemming, een categorie van aandoeningen en gewaarwordingen, die niet toevallig, maar in het pantheïstisch beginsel zelf gegeven zijn. Wie daarin onzerzijds zich verplaatst en hangen blijft, is weg. Hij toch kan de kracht niet ontwikkelen, die de pantheïsten ontwikkelen, omdat hij hun geest mist. En ook, hij kan uit eigen geest niet zingen, omdat de pantheïstische vorm hem een koord om de vleugels slaat, dat bij hem niet past’².

1 XI, 635-636.

2 XI, 636-637.

[p. 177]

Het hartelijk en spontaan bedanken van Bückmann¹ is minder begrijpelijk dan de schampere kritiek van Van As op Kuypers betoog, ‘dat bedoelde te verduidelijken’ maar in feite de omstreden uitspraak ‘in nog dikker nevelen dan voorheen hulde’².

Het feit, dat Kuyper eigenlijk een leuze der Tachtigers - ‘vorm en inhoud zijn één’ - hanteerde om te bewijzen dat de pantheïstische vorm voor een christen onbruikbaar was, bracht Bückmann en anderen wel in verwarring. Het werd een ‘question brûlante’, die men zelfs aan Kuyper voorlegde, zonder evenwel tot een bevredigende oplossing te geraken³.

De principiële bezinning van redacteuren en andere medewerkers is vooral geconcentreerd in de eerste vernieuwde jaargangen; daarop volgt een periode van windstilte. Pas in de laatste jaargangen worden algemene literaire vragen weer in breder verband vanuit eigen beginsel belicht.

Het meest vermeldenswaard is een boeiend, literair-theoretisch essay

1 zie blz. 68. - Zelfs repte Bückmann, onder invloed van het artikel, in een brief aan Kuyper van de wenselijkheid ‘dat onder ons Christenen een nieuwe criticus moest opstaan, die de elementen der Standaard- en Ons Tijdschrift-kritiek in zich vereenigde. Wij vergaten beiden er voor te zorgen, dat voldoende in het oog gehouden werd: alleen dan wordt iets als kunst geprezen, zoo 't aan àlle eischen van ethiek tevens voldoet; en is iets ethisch goed, dan wordt 't pas kunst, als 't aan de eischen van de aesthetiek voldoet. En zoolang nu Ons Tijdschrift tegen den hr. Postmus, en de heer Postmus tegen Ons Tijdschrift bleef reageeren, kwamen we niet uit het moeras. En daarom zijn de vier jongere redactie-leden van O.T. u zoo dankbaar, omdat u poogt ons àllen uit 't moeras te helpen’ (brief van L. Bückmann aan Dr. A. Kuyper, 6-11-1906, K.A.).

2 XII, 21. - Tè ongunstig oordeelt mijns inziens Dr. J. van Ham, die het artikel kwalificeert als ‘een van de onbelangrijkste, die in het tijdschrift zijn opgenomen’ (De Werkplaats I, 1936, 91).

3 Mede namens Van der Valk en Johanna Breevoort - Van As en Lens ontbreken! - legde Bückmann het probleem aan Kuyper voor: ‘Wat wij zoeken is een practische oplossing. We voelen geheel het: vorm en inhoud zijn één, en daarin ligt o.i.: er is denkbaar een specifiek Chr. kunstvorm. Eigen inhoud moet in een daarop passenden vorm tot uiting gebracht’. Maar - zo vervolgt Bückmann - er is eigenlijk drieërlei: a. inhoud, b. vorm, c. uitingswijze. Blijkens zijn toelichting verstaat Bückmann onder ‘vorm’ vooral de techniek van de vormgeving, die hij neutraal, ‘algemeen’ acht en anders wil beoordelen dan de nauw verbonden punten a en c. ‘Met deze vraag komen we tot u’, zo besluit hij zijn brief, ‘omdat we tot meerdere klaarheid moeten komen en er trots verschillende gesprekken niet toe gekomen zijn’ (brief van L. Bückmann aan Dr. A. Kuyper, 26-1-1907, K.A.). - Helaas heb ik Kuypers antwoord - zo dat er geweest is - niet kunnen achterhalen. Mogelijke invloed ervan heb ik evenwel in de kritische beschouwingen der redactie niet kunnen bespeuren.

[p. 178]

van J. Jac. Thomson over Dichterschap en profetisme, oorspronkelijk een lezing voor de N.C.S.V., op aandrang van Gerretson afgestaan als sympathiebetuiging aan OTs¹. In zijn studie analyseerde Thomson de eigen functie van dichter en profeet, daarbij uitgaande van het feit dat beiden in de Oudheid ‘vates’, ‘ziener’ werden genoemd. Zowel verschil als overeenkomst werden uitvoerig nagegaan en zorgvuldig geformuleerd. Het verschil zag Thomson vooral in hun primair stellen van schoonheid of heiligheid, fantasie of wil; de overeenkomst in hun geinspireerd ziener-zijn, in dèze wereld en in de wereld Gods².

Veel minder algemeen is de problematiek in J. Petri's Kunst en synthese, dat onder gewichtige titel en in weinig geserreerde vorm handelt over de verantwoordelijkheid van de criticus en de hoge roeping der kritiek³.

Van nog minder belang voor de karakteristiek van OTs zijn de Gedachten over proza en poëzie van P.H. Ritter Jr.⁴. In zijn beschouwingen maakte Gerretsons vriend wel interessante opmerkingen over het verschil tussen proza en poëzie, dichter en prozaïst; er volgde ook wel een speelse vriendendiscussie met G.J.D.C. Stempels, maar Ritters relatie met OTs was zo zwak en zijn gedachten waren voor de lezerskring vermoedelijk zo weinig toegankelijk, dat een bredere weergave van zijn ideeën overbodig lijkt⁵

Nog op andere wijze willen wij bezien, hoe OTs in literair opzicht de mening der lezers heeft beïnvloed, en wel door na te gaan hoe in de periode-Hoogenbirk en onder de nieuwe redactie werd geoordeeld over belangrijke figuren uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis, over tijdgenoten binnen en buiten de geestverwante kring en over enkele figuren uit de buitenlandse letterkunde. Daar men in het oude OTs zelden kwam tot een kritische behandeling van literair belangrijke personen en werken, zal het accent in dit overzicht sterk liggen op de beschouwingen uit het vernieuwde OTs.

Overeenkomst tussen oude en nieuwe redactie is er in de zeer geringe aandacht voor de letterkunde van Middeleeuwen, zestiende, zeventiende

1 Brief van J.J. Thomson aan G.G. van As, 2-5-1912 (L.M.).

2 XVIII, 36-58.

3 XVI, 566-573.

4 XIX, 268-279.

5 Het antwoord van Stempels: Een aestheticus? (XIX, 461-467); weerwoord van Ritter: Een syntheticus (XIX, 468-473).

[p. 179]

en achttiende eeuw. In het oude OTs was J.C. de Moor de enige, die zich in enigszins omvangrijke bijdragen bezighield met ons literair verleden. In de eerste jaargangen van OTs schreef De Moor een studie over Ruusbroec: het enige artikel uit het bestaan van OTs, dat serieus - zij het ook eenzijdig theologisch - inging op een bepaald aspect van de Middelnederlandse letterkunde¹. Daarvóór publiceerde hij een uitvoerig artikel over Jan Luyken, bedoeld als ‘eene bede om eerherstel’²; terwijl zijn derde literair-historische bijdrage gewijd was aan De Algemeene Spectator (1741-1746), naar De Moors typering ‘een Christelijk getuigenis als van een roepende in de woestijn’³. Ook in deze bijdragen toonde De Moor - wiens medewerking aan OTs al spoedig een einde nam - een loffelijke voorkeur voor onbetreden paden.

Aan de Gouden Eeuw werd slechts sporadisch aandacht geschonken. Hoogenbirk liet in het Maandboek zijn waardering blijken voor Huygens⁴, maar sprak zich over Vondel nogal laatdunkend uit. Zelfs liet hij zich daarbij ontvallen, ‘dat Vondel, gelijk Bilderdijk, best een paar ton versregels minder had kunnen nalaten. Het werkelijk mooie is ook bij Vondel zeer beperkt, en hij is heel dikwijls ... tamelijk vervelend. - Dit is natuurlijk een plat en grof oordeel, maar we hebben nu eenmaal geen ander inzicht. 't Kon ook zijn, dat wij zeiden wat velen denken’⁵.

Van de vijf voornaamste dichters uit de zeventiende-eeuwse bloeitijd werd in het nieuwe OTs slechts Cats meer dan oppervlakkig belicht. Zelfs wekken Bückmann en Van der Valk in de tiende jaargang (1905) de indruk, te streven naar een eerherstel van de Zeeuwse dichter. Als afzonderlijk artikel publiceerde Van der Valk een bespreking van Twee uitgaven van Cats, waarin hij vooral trachtte zèlf zijn waardering voor deze dichter te motiveren⁶. Bückmann gaf zijn visie op Cats in de vorm van een prozaschets, waarin hij nadrukkelijk verband legde tussen

1 III, 30-45, 84-96, 152-167. De Moor vermeldde slechts weinig over Ruusbroecs leven; hoofdzaak was hem de theologische analyse van Ruusbroecs Godsbegrip en mystiek ‘systeem’.

2 I, 483-499, 551-563.

3 II, 439-457.

4 I, 466-467.

5 III, 305; zie ook III, 377.

6 X, 227-233. Van der Valk besprak hier Uit alle de wercken van Jacob Cats door F. Buitenrust Hettema (Utrecht 1905) en een door E.V.O. bezorgde editie der Zinneen Minnebeelden (Rotterdam 1905). De eerste uitgave prees hij zeer, de tweede achtte hij mislukt.

[p. 180]

slinkende godsvrucht en onderwaardering - herleefde vroomheid en herwaardering van Cats¹.

Wanneer ruim tien jaar na De Moors ‘bede om eerherstel’ Van der Valk in OTs een bijdrage publiceert over Jan Luyken, een mystiek Christen², is de belangstelling voor Luykens mystieke poëzie inderdaad aanzienlijk toegenomen. Van der Valk constateert echter, dat deze hernieuwde belangstelling tevens leidt tot onjuiste interpretaties. Hij keert zich in zijn essay met name tegen Dr. C.B. Hylkema³ en verdedigt, dat Luyken geen Spinozist is geweest, maar mysticus onder invloed van Jacob Boehme, en gelovig christen bovenal.

De belangstelling voor de overgangstijd van achttiende naar negentiende eeuw heeft zich voornamelijk geconcentreerd op Bilderdijk. Terloops heeft Van der Valk zich wel uitgelaten over de dames Wolff en Deken en getuigd van zijn bewondering voor Sara Burgerhart, zonder daarbij bijvoorbeeld te reppen van de hinderlijke zwart-wit-tekening ten nadele van de orthodoxie. Integendeel, het boek heet een ‘onsterfelijk werk van blijvende geestverkwikking’, een ‘lustwarande onzer sprake’, een ‘kostelijke(n) schat van vroolijke luim en fijn vernuft’⁴.

Meer diepgaand heeft Van der Valk zich beziggehouden met Feith. Over de dissertatie van Ten Bruggencate toonde hij zich niet voldaan, omdat Feith daarin zijns inziens te weinig naar waarde werd geschat⁵. Daartegenover constateerde hij in de rehabiliterende bloemlezing van Kloos juist overschatting van Feith ten koste van Bilderdijk. Enigszins wrevelig merkte Van der Valk op, dat Kloos kennelijk zijn oude tachtiger afkeer van Bilderdijk nog niet had kunnen afleggen⁶. Een brede eigen beschouwing over Rhijnvis Feith gaf Van der Valk in de laatste jaargang van OTs, onder de titel Feith's Gevoelspantheïsme⁷. In deze studie boeit vooral Van der Valks scherpzinnige vergelijking van Feiths sentimentele romans met Goethes Die Leiden des jungen Werthers.

1 Najaar: X, 418-422.

2 XII, 587-610, 665-685.

3 Dr. Hylkema had zijn visie op Luyken zowel in een Gidsartikel (oktober 1904) als in een inleiding op een bloemlezing uit Luykens stichtelijke poëzie (Zaandam 1904) gepubliceerd.

4 X, 368-370.

5 XVII, 772-774: recensie van Dr. H.G. ten Bruggencate, Mr. Rhijnvis Feith (Wageningen 1911).

6 XVIII, 400-402.

7 XIX, 761-788.

[p. 181]

De centrale figuur van deze overgangsperiode was echter Bilderdijk. Zowel de Bilderdijkfeesten als Kuypers redevoering van 1906, de reacties erop en de nasleep van dien, het befaamde essay van Gerretson uit 1910: het waren stimulerende factoren tot hernieuwd onderzoek of de tastbare resultaten ervan.

In het oude OTs blijken Brummelkamp en Hoogenbirk een sterk uiteenlopend oordeel over Bilderdijk te bezitten. Voor Brummelkamp is Bilderdijk een ‘dichter bij de gratie Gods, wien niemand de eereplaats naast Vondel mag betwisten’¹, een dapper strijder tegen de Revolutie, die zijn trouw aan Oranje met zijn ballingschap bezegelde. Naar Hoogenbirks oordeel had Bilderdijk zich, evenals Vondel, in zijn verskunst dienen te beperken². Zelfs wierp Hoogenbirk, wiens waardering sterk werd geremd door zijn oordeel over Bilderdijks tweede huwelijk, de vraag op, of Bilderdijk wel ‘genoegzaam in de kracht Gods tegen zichzelf streed’ en of hij niet meer betekend zou hebben, ‘indien hij meer beleefd had wat hij beleed’³? Trouwens, reeds in het allereerste nummer van OTs had een medewerker uit de lezerskring, zinspelend op Bilderdijks erotische poëzie, opgemerkt dat tal van pagina's uit diens werk behoorden ‘toegelijmd of uitgescheurd’ te worden⁴.

Het is merkwaardig, dat Van der Valk, wanneer hij de eerste brochure van Adel Anckersmith bespreekt⁵, over Bilderdijk en Vondel een oordeel geeft, dat veelszins overeenstemt met dat van Hoogenbirk, al kleedde hij het beter in. Want Van der Valk nivelleert Anckersmiths smaden van Bilderdijk en diens prijzen van Vondel, als hij hem vaderlijk toevoegt: ‘Er is veel waars in, Bilderdijk is niet keurig genoeg in zijn schiften geweest, hij gaf alles maar uit, schreef ook te veel; maar heeft Vondel niet veel in zijn gelegenheids-poëzie, dat óók beter ongedrukt was gebleven? Zeker, Bilderdijk's toon is vaak onverdragelijk door zijn gesnork en gebrom; en rhetorica zat toen in de lucht; maar van 't laatste gesproken:

1 Bilderdijk, Da Costa en andere opstellen (Leiden 1894), 4. Zie ook III, 532.

2 zie blz. 179.

3 Herdenkingsartikel van A.J. Hoogenbirk, 150 jaar na Bilderdijks geboorte, in Timotheus, 8 September 1906 (11e jrg. nr. 49). Naast woorden van waardering plaatst Hoogenbirk deze gedurfde uitspraak: ‘Hij (i.e. Bilderdijk) was geen “levende brief van Christus”’.

4 R.A. Swanborn: I, 23.

5 zie blz. 67.

[p. 182]

de rhetorica bij Schiller is óók niet sporadisch. Er komt ook in het schelden op de rhetorica zooveel ... rhetorica!

Ik zeg dit niet om de rhetorica bij Bilderdijk goed te praten; maar er is ook zooveel goeds, zooveel literair-goeds nog te vinden bij dien nu weer veel-gesmaden achttiende-eeuwer. Maar hebt u hem al eens geheel gelezen, zijn poëzie bedoel ik? (Trouwens zijn proza staat óók boven zijn tijd uit; en is 't zoo heel dwaas te meenen dat Multatuli niet gehéél onafhankelijk was van Bilderdijk's polemiek?)’¹. En voor het waarderingsverschil met Brummelkamp biedt Van der Valk, naar zijn aard, een echtnuchtere verklaring, wanneer hij Adel Anckersmith antwoordt: ‘Zeker, dát ben ik volmaakt met u eens, dat wij, jongeren, andere behoeften hebben dan die Bilderdijk bevredigen kan, dat wij veel liever lezen van Perk en Gorter, dan van Bilderdijk; maar dit te beseffen is tegelijk: begrijpen dat mannen als Brummelkamp bij de nieuweren nièt vinden, wat Bilderdijk en Da Costa hùn geven, die ouderen van de andere generatie’².

Veel meer lovend is het oordeel over Bilderdijk in de Terugblik, waarmee ditzelfde nummer besluit. Daarin wordt over Bilderdijk namelijk met instemming geciteerd, ‘dat zijn gave alleen met de grootste geesten van andere volken te vergelijken is, dat zijn genie evenwel was zonder evenwicht; dat Bilderdijk “naast en boven Grotius ook de grootste philoloog geweest is in den echten zin des woords”; dat hij en Multatuli beiden “boeiden door oorspronkelijkheid en frischheid van stijl”’³.

De elfde jaargang (1906) kan met enige overdrijving genoemd worden de jaargang van de Bilderdijkherdenking. Telkens opnieuw wordt, met name in grote gedeelten van de Terugblik, anderer oordeel over deze dichter vermeld en gewogen. Nog vóór de eigenlijke herdenking stelt de Terugblikschrijver de vraag: ‘Maar hoè moet Bilderdijk gehuldigd worden? Als Dichter? Als Historicus? Als Taalgeleerde? Als Jurist? Als... noem nog maar wat meer kwaliteiten op, en ge kunt ze er bij voegen’. Kloos, die zijn vonnis van 1890 in 1906 voor een groot deel had herroepen, achtte de beste hulde: een herdruk van àl Bilderdijks gedichten, maar de Terugblik verwachtte hiervan geen hernieuwde belangstelling voor Bilderdijks werk⁴.

1 Bezoek van Adel Anckersmith: X, 640-654; citaat van 642-643.

2 X, 643.

3 X, 667. De Terugblik citeert hier een rede van Dr. H.C. Muller te Utrecht, gehouden voor de M.N.L.

4 XI, 193.

[p. 183]

Met het oog op de naderende herdenking werd ook een artikel geplaatst van Dr. J. van Lonkhuyzen, gereformeerd predikant te Aarlanderveen: Bilderdijk en Willem de Clercq¹, waarin deze uit het bekende Dagboek De Clercqs kijk op Bilderdijk trachtte te reconstrueren. Het artikel bood een interessante publikatie van dagboekfragmenten, maar ontwikkelde geen eigen visie op Bilderdijk.

In de Terugblik van september 1906 werden, enigszins stekelig, bepaalde feiten tegen elkaar uitgespeeld. Op 7 september 1906, precies 150 jaar na Bilderdijks geboorte, was in de Haarlemse St.-Bavo een krans gelegd op zijn graf: de publieke belangstelling was vrijwel nihil. Maar voor de redevoering, door Kuyper op 1 oktober te houden in het Concertgebouw te Amsterdam, waren na één dag alle toegangsbewijzen verkocht: ‘Bilderdijk-hulde, of ...?’². Weliswaar wil de Terugblikschrijver hiervan Kuyper geen verwijt maken, maar de gang van zaken heeft naar zijn mening meer van ‘een hulde aan de machtige gaven van Dr. Kuyper dan aan de nagedachtenis van diens evenknie, Willem Bilderdijk’. Vandaar dat de vraag rijst: ‘de duizenden die straks in 't Concertgebouw zullen luisteren naar Dr. Kuyper's rede, komen die om den vereerde of om den vereerder?’³. Wie Kuypers briljante redevoering leest, zal de Terugblikschrijver niet van pessimisme betichten, wanneer deze later taxeert, dat maximaal een vierde gedeelte van het aantal toehoorders de feestrede van Kuyper werkelijk heeft kunnen begrijpen.⁴.

In de Terugblik van deze en de volgende maanden worden de voornaamste reacties van de grote dagbladen en de literaire tijdschriften op Kuypers rede genoemd en beoordeeld. Allereerst krijgt het oordeel van Johan de Meester in de N.R.C. en van Frans Coenen in de Oprechte Haarlemsche Courant nauwgezette aandacht⁵. Tegenover De Meester, die Kloos' gewijzigd oordeel over Bilderdijk tracht te bagatelliseren, kiest de OTs-chroniqueur de kant van Kuyper: Kloos zelf erkent een ingrijpende verandering van opinie. Bovendien, zo accentueert de Terugblik, blijkt bij Kuyper duidelijke waardering voor de ‘jongste dichter-

1 XI, 297-322.

2 XI, 449-450.

3 XI, 450.

4 XI, 534.

5 XI, 534-538.

[p. 184]

school’, ‘die ons weer poëzie gegeven heeft’¹. Dit oordeel van Kuyper wordt vooral dat deel van de christelijke pers ten voorbeeld gehouden, dat nog immer tegenover de poëzievernieuwing van Tachtig zijn kracht zoekt in schelden en smaden.

De volgende Terugblik² memoreert eerst het verschijnen van het Bilderdijk-gedenkboek, waarin slechts één van de twintig opstellen - bovendien een van de kleinste - gewijd is aan de dichter Bilderdijk. De voornaamste bezwaren die de OTs-redactie steeds tegen de uitbundige lofzangen op Bilderdijk gevoeld heeft, worden beknopt herhaald³, en wel: dat er geen bewijs wordt geleverd, dat Bilderdijk een groot dichter was, dat van niet één vers de schoonheid wordt aangewezen, dat er geen ontwikkelingsgang van de dichter wordt aangegeven, dat globaal alles gelijkelijk wordt bewonderd, òmdat het van Bilderdijk is⁴. ‘Deze twee grove fouten: 't niet trachten de schoonheid aan te wijzen en te verklaren in Bilderdijk's meest bekende verswerk, alsmede 't afwezig zijn van alles wat naar een teekening van den ontwikkelingsgang van Bilderdijk als dichter zweemt, doen ons tot de meening besluiten, dat de in 't gedenkboek geboden hulde in werkelijkheid niet veel van ... een hulde heeft, omdat ze ongemotiveerd is’⁵.

Dan wendt Bückmann, van wie al deze Terugblikfragmenten over Bilderdijk zijn, zich tot de beschouwingen van Carel Scharten, Verwey, Van Deyssel en Kloos. Het Gidsartikel van Scharten, Bilderdijks miskenning⁶, werd door Bückmann én door Kuyper als wapen gehanteerd. Bückmann gebruikte het - gelijk hiervoor uit zijn argumentatie al bleek - om eigen onderwaardering voor Bilderdijk te verklaren uit de aard der Bilderdijk-bewondering vóór 1880. Ook Scharten immers grondde Bilderdijks miskenning ‘in de vlakafheid en het generalizeerende’ der vroegere adoratie. Van Scharten ook is de sterke nadruk op de ontwikkeling van Bilderdijks dichterschap, waardoor met name het werk van zijn ouderdom van bijzondere schoonheid zou zijn⁷.

1 XI, 537-538. De Terugblik citeert hier breed uit de aantekeningen achter Kuypers Bilderdijkrede, met name blz. 74.

2 XI, 604-615.

3 Daar de redactie het Gedenkboek niet ter recensie had ontvangen, werd van een uitvoerige bespreking afgezien (XI, 605).

4 XI, 605.

5 XI, 606.

6 geciteerd naar de herdruk in De krachten der toekomst(Amsterdam 1909), 1-91.

7 Scharten, a.w. 54, 63.

[p. 185]

Kuyper echter hanteerde het artikel, om de OTs-redactie voor te houden, dat zij de eer, Bilderdijk te rehabiliteren, niet aan iemand als Carel Scharten had mogen overlaten. Bückmanns verweer hiertegen klonk niet erg overtuigend, want opnieuw beriep hij zich daarbij op Scharten¹.

In zijn Gidsartikel over Bilderdijk wilde Scharten ‘de mensch en de dichter als éénheid in hun grootheid’ schetsen. Bückmann wijst er echter op, dat dit Scharten onder andere heeft verleid tot een bedenkelijke vergoelijking van de wijze waarop Bilderdijks tweede huwelijk tot stand kwam². Voorts wijst Bückmann er Scharten op, dat ook Postmus reeds geattendeerd heeft op de ontwikkeling van Bilderdijks dichterschap, op het grote verschil tussen de periode voor en na Brunswijk³. Bovendien heeft Scharten betoogd, dat de ouderen die Bilderdijk zo hoog waardeerden, de zuiverheid van zijn kunstbeginselen niet doorzagen, terwijl de Tachtigers die hem verguisden, eigenlijk zijn kunstbeginselen weer opnamen. Niet Da Costa, Beets of Ten Kate is, volgens Scharten, Bilderdijks grootste en beste leerling geweest, maar de door de Tachtigers zo bewonderde Gezelle. Bückmann beaamt in zijn commentaar de nietschiftende bewondering der ouderen. Hij vraagt zich echter af, waardoor de Tachtigers Bilderdijk niet als de grote meester herkenden. Bückmann meent, dat zij, door hun ten dele gerechtvaardigde strijd tegen zijn retoriek en door hun begrijpelijke kritiek op zijn school, de evolutie in zijn poëzie voorbijzagen, ‘omdat ze die evolutie niet nagingen en niet bespeurden, hoe Bilderdijk tenslotte niet meer kind van zijn tijd, maar voorlooper van een nieuwen tijd was’⁴.

Vluchtig gaat Bückmann heen langs de beschouwingen van Verwey en Van Deyssel. Belangrijk zijn echter Bückmanns opmerkingen naar aanleiding van Kloos' verweer tegen Kuypers Bilderdijkrede. Bückmann haalt de volgende beweringen van Kuyper als kernvragen in deze kwestie

1 ‘de áárd der bewondering vóór `80’! Kuypers verwijt en Bückmanns verweer zijn te vinden in een brief van L. Bückmann aan Dr. A. Kuyper, 6-11-1906 (K.A.).

2 Kuyper vergoelijkt in dit opzicht niets: ‘echtbreuk in zelfbedrog’ noemt hij het tweede huwelijk (Bilderdijkrede, 8). Cf. P. Geyl, Een eeuw strijd om Bilderdijk, in Studies en strijdschriften (Groningen 1958), 304-376. Voor het oordeel van Kuyper: 353.

3 Postmus deed dit in een bespreking van Dr. H. Bavinck, Bilderdijk als denker en dichter. J. Postmus wordt hier in OTs geprezen als een schrijver ‘die Bilderdijk oneindig beter kent dan Bavinck’!

4 XI, 604-611; citaat van 611.

[p. 186]

naar voren, namelijk: ‘of de “Tachtigers” Bilderdijk geoordeeld hebben door hun definitie van allerindividueelste expressie en emotie, of hun individualisme uit hun pantheisme voortvloeide en dit weer tot hyperindividualisme leidde, waardoor de kunst haar sociabiliteit verloor en dus niet meer aan den allereersten eisch: mededeelbaar te zijn, voldoet en tenslotte of kunstkritiek dan wel verschil in levensopvatting en dientengevolge verschil in kunstopvatting de veroordeeling van Bilderdijk veroorzaakt heeft’. Tot zijn spijt moet Bückmann constateren: ‘Ook naar onze meening heeft Dr. Kuyper niet met bewijzen gestaafd, dat om de genoemde redenen Bilderdijk veroordeeld is geworden. Dat allereerst is noodig, eer een vaststaande beslissing kan verkregen worden’. ‘Zou Dr. Kuyper niet goed doen, met, uitvoerig gedocumenteerd, zijne meening nader uiteen te zetten? Naar onze overtuiging is er groote behoefte aan, omdat 't feit vooral practisch van belang is, ook voor “Ons Tijdschrift’¹.

Tegen het in de Terugblik geuite verwijt van kritiekloze waardering voor de compléte Bilderdijk kwam een uitvoerig protest in van Dr. A. Brummelkamp. Zijn verdediging - waarin hij beweerde zich nooit te hebben schuldig gemaakt aan domme bewondering - werd in de volgende Terugblik opgenomen². De redactie stelde echter vast, dat Brummelkamp opnieuw naliet wat zijn eerste plicht was geweest: ‘met de stukken in de hand aantoonen, waarom Bilderdijk een groot dichter heeten mocht’.

In zijn reeds vermelde studie over Scheltema's kunstleer³ kwam Bückmann, als terloops, tot een waardevolle eigen typering van Bilderdijk. In deze passage geeft hij een beschouwing over Bilderdijk, die vooral het dualistisch karakter van de dichter accentueert. ‘Bilderdijk, dat vat vol tegenstrijdigheden, de classicus, die vocht tegen den klassieken stijl, de beschimper van revolutie, die in merg en been revolutionair was, de tegenstander van beginsel der romantiek, die toch de verlangens, haat, aarzelingen, wilde denkbeelden der romantici heeft meegeleefd en doorgeworsteld, ze aanhangend, terwijl hij er tegen kampte en ten slotte deels overmocht, die een tijdperk inluidde en een afsloot en van beide kind was, zijn tijd vóór en nà was, wonderlijke menging van classischen en romantischen geest, die de uitbarstingen van zijn mateloos gevoel wilde klem-

1 XI, 614-615.

2 XI, 724-727.

3 zie blz. 158-160.

[p. 187]

men in den ouden welbeheerschten vorm der classieken. Bilderdijk, die àl zijn dagen, ten doode toe zich uitputtend, wrikte en wrong de tallooze tegenstrijdige denkbeelden, in èlk waarvan èn goeds èn kwaads was, pogend tot klaarheid te komen en pas op 't laatst zijns levens de harmonie vond tusschen het goede wat in 't classieke en romantische beide was, en toèn ook in zijn kunst kwam tot duizelingwekkende schoonheid, Bilderdijk, ook een romantieker krachtens het door hem uitgesproken beginsel, geuit in den door èlk gekenden regel, die een heel geslacht heeft nagebauwd zonder hem tot in zijn wezen te begrijpen: “Geen veld is dor, waar dichtkunst zich vertreedt”. Die regel geeft welbewust voor zoover het 't literaire aangaat, de geloofsbelijdenis der romantische school, zooals ze zich in de 19e eeuw heeft doen kennen’¹. Ook hier benadrukt Bückmann dus sterk de ontwikkeling in Bilderdijks dichterschap en literaire denkbeelden, op grond waarvan vooral de oudere Bilderdijk waardering verdient.

In de vijftiende jaargang (1910) maakte Gerretson zijn entree met het befaamde essay over Bilderdijk². Gerretson was tot het schrijven van deze studie gekomen door het reeds genoemde Gidsartikel van Carel Scharten, waarin hij een fundamentele tekortkoming bespeurde³. Doel van Gerretsons essay was nu, om naar zijn inzicht - eveneens vanuit de onscheidbare eenheid van mens en dichter - de ‘organische groei van Bilderdijks poëzie uit de studie van Bilderdijks ontwikkeling als mensch’ te verklaren⁴. Aan het eind van zijn artikel gaf de auteur zelf een heldere samenvatting van zijn visie op de politieke, religieuze en poëtische ontwikkeling van Bilderdijk⁵.

Na dit origineel en knap betoog heeft slechts Van der Valk zich nog

1 XIV, 100-101. In een noot bij de geciteerde versregel verwijst Bückmann naar Bilderdijks aanvankelijke definitie van poëzie - ‘even onwillekeurig als lachen en schreien’, ‘uitstorting van gevoel’ - waaraan hij echter toevoegt: ‘Later heeft Bilderdijk een zuiverder inzicht gehad in het wezen der poëzie, door te stellen, dat de gevoelsaandoening, die tot de poëtische uiting leidt, alle geestelijke functies tot haar hoogste potentie opvoert, ook de verstandelijke dus, en alle te zaam de harmonische eenheid scheppen’.

2 XV, 609-637, 689-715. Herdrukt in Essays (Helmond z.j.), 81-132.

3 Brief van C. Gerretson aan G.G. van As (ter begeleiding van zijn Bilderdijkessay), ongedateerd (L.M.): ‘Ik wenschte er eens tegen op te komen, dat Scharten in zijn Gids-Bilderdijk-studie, stelselmatig B's vroomheid (n.l. zijn godsdienstig gemoedsbestaan) als de factor van B's poëtische ontwikkeling negeert’.

4 XV, 618.

5 XV, 714-715 (Essays, 132). Interessant is het oordeel van P. Geyl over dit essay van Gerretson: Studies en strijdschriften, 354-371.

[p. 188]

in een afzonderlijk artikel gezet tot een nadere bestudering van Bilderdijk's Persoonlijkheid¹. Ook Van der Valks bedoeling is, vooral de ontwikkeling en de loutering van Bilderdijks persoonlijkheid te schetsen. Deze schets valt, na Gerretsons vernuftig en dikwijls paradoxaal betoog, wel heel simpel en schematisch uit. Van der Valk tekent de volgende ontwikkelingsgang: eerst, in zijn jeugd, was Bilderdijk Stoïcijn, rationalist; daarna ontwikkelde hij zich, sterk beïnvloed door Rousseau, tot romanticus; tenslotte groeide hij, onder Da Costa's beïnvloeding, uit tot orthodox christen: na de eenzijdigheden van de eerste en de tweede periode vindt Bilderdijk de ware harmonie in deze derde fase. Van der Valk geeft nog op andere wijze een karakteristiek: in Bilderdijk worstelden twee persoonlijkheden, twee naturen: de hartstochtelijke gevoelsmens Teisterbant en de geleerde verstandsmens Mr. Willem. Zijn levensgang is geweest - aldus Van der Valk - dat Mr. Willem meer en meer Teisterbant in goede banen leidde.

In hun beoordeling van de voornaamste auteurs uit de negentiende eeuw verschilden oude en nieuwe redactie aanzienlijk. Voor Hoogenbirk en de zijnen waren de dichters en de prozaïsten uit het midden van de negentiende eeuw bewonderde modellen, waarop bij herhaling de aandacht werd gevestigd. In het vernieuwde OTs worden deze zelfde literatoren slechts zelden, en dan zeer kritisch, beoordeeld.

Bilderdijks leerling en geestverwant Da Costa was voor Hoogenbirk en de meeste leden van het C.L.V. dé gevierde dichter, die ver boven Bilderdijk geprezen behoorde te worden. Voor hen was Da Costa de échte Réveildichter, de déúgdzame strijder, wiens ‘adelaarsvlucht’ alle christen-poëten ten voorbeeld werd gesteld². De Rotterdamse boekverkoper R.A. Swanborn erkende dan ook royaal, dat hij in zijn werk Da Costa ‘op verren afstand en in passende bescheidenheid’ navolgde³, waarna hij Da Costa ‘nederig hulde’ bracht in een uitvoerig afzonderlijk artikel⁴. De Vlaardingse onderwijzer C. Kijne trachtte evenmin te ver-

1 XVIII, 407-432. Van der Valk bezorgde bovendien een bloemlezing uit Bilderdijks poëzie (Rotterdam 1921).

2 VI, 269.

3 II, 71.

4 II, 479-494.

[p. 189]

bloemen dat hij Da Costa naar vorm en inhoud imiteerde¹. En voor de C.L.V.-vergadering van 3 april 1902 zette P. Kat Pzn. breedvoerig de verdiensten van De dichter Da Costa als Evangelieprediker uiteen².

Het nieuwe OTs kwam - in tegenstelling tot het oude - tot een intensieve bestudering en een eerlijke herwaardering van Bilderdijk. Aan Da Costa ging men echter voorbij. Slechts eenmaal, toen te zijner ere in de Nieuwe Kerk te Amsterdam een gedenkplaat was onthuld, werd over hem geschreven in de Terugblik. ‘De beteekenis van Da Costa, die door de ter eere zijner nagedachtenis in de Nieuwe Kerk onthulde gedenkplaat maar zeer soberlijk geëerd is, is niet die van een groot dichter, maar van een profeet in de allereerste plaats, een doorschouwer van zijn tijd. Men kan Da Costa eeren zonder te blijven zweren bij de dichtvormen die hij bezigde in zijn lied, en men kan hem een door God begenadigde noemen, zonder de dichters van “ná tachtig” te vloeken’³.

Het oordeel over Van Lennep vertoonde in het oude OTs enige divergentie. Hoogenbirk bewonderde deze auteur zeer en uitte dat onder andere in 1902 - honderd jaar na Van Lenneps geboorte - toen hij in het Maandboek scherpe kritiek oefende op een huldiging waarbij Van Lennep een amusant verteller uit een afgesloten tijdperk was genoemd. ‘We willen er hier niet veel van zeggen. 't Is er te misselijk voor. Laat eens een dozijn van onze huidige romanmakertjes, met hun reclame, hun krompraterij, hun wazige nevelzinnetjes, hun “zeuren”, hun opgeblazen ik-histories, beproeven een Ferdinand Huyck te schrijven. 't Mocht wat!’⁴. Enige tijd later publiceerde de vice-voorzitter van het C.L.V., Ds. J.H. Geselschap, echter een studie waarin Van Lennep veel minder gunstig werd beoordeeld⁵.

Onverdeelde bewondering genoot Beets in het oude OTs. Door Hoogenbirk werd zijn verjaardag getrouw in het Maandboek gememoreerd; Beets, ‘onze eenige Beets’, werd gevierd als ‘onze grootste nog

1 B.v. in deze strofe (VI, 260):

‘Da Costa! Uw voorbeeld staat me immer voor de oogen,
Al haalt bij uw zang niet mijn need'rig gekweel;
o Mocht ik als gij de eer mijns Konings verhoogen!
Twee deelen zijns geestes! o Heer! vraag 'k te veel?’.

Zie ook blz. 149-150.

2 VII, 97-113.

3 X, 710.

4 VII, 91.

5 zie blz. 141.

[p. 190]

levende dichter’ en in 1903 met een gepaste rouwklacht uitgeluid¹. Symptomatisch voor de verering van Beets in het oude OTs was een kleine discussie over de Camera Obscura. Op Van Nes' betoog, dat slechts kunst waarin ‘Christus en Christus alleen het middelpunt’ is, kunst mag heten, had Enka gerepliceerd, dat ook de Camera Obscura niet aan die norm voldeed². Uit de lezerskring werd Enka, toen zij die mening nogmaals uitsprak³, heftig bestreden: een ingezonden artikel trachtte te bewijzen, dat de Camera Obscura wél beantwoordde aan de door Van Nes gestelde norm⁴. Het is een stuk, dat bijzonder duidelijk illustreert, hoe men in het oude OTs onmiddellijk protest aantekende, wanneer men meende, dat aan Beets' roem tekort werd gedaan.

In het vernieuwde OTs werd Beets door Van der Valk een bescheidener plaats toegewezen. Een als afzonderlijk artikel geplaatste bespreking van de Beets-biografie van P.D. Chantepie de la Saussaye deed wel uitkomen, dat Van der Valk Beets' tekort vooral zocht in het gebrek aan ‘dichterlijke vlucht’, aan fantasie en waarachtige bezieling⁵.

Ook voor Ten Kate gevoelde Hoogenbirk een bijzondere genegenheid; blijkens latere mededelingen reeds sinds zijn jongelingsjaren⁶. In de periode dat Hoogenbirk aan De Standaard verbonden was, leidde zijn hooggestemde lof voor Ten Kate zelfs tot onenigheid met de hoofdredacteur⁷. Weliswaar wijdde Hoogenbirk in OTs geen afzonderlijke bijdrage aan Ten Kate, maar in het Maandboek gaf hij bij herhaling van zijn waardering blijk. ‘Tot de vele uitzinnigheden der “nieu-

1 verjaarshulde: III, 441; IV, 381; V, 428; beoordeling van zijn werk: V, 546, 589-590; bij zijn sterven: VIII, 94-95.

2 zie blz. 148.

3 VIII, 307.

4 VIII, 352-356. Ten bewijze werd daartoe onder meer gewezen op het feit dat oom Stastok aan het ontbijt uit de Bijbel leest en op de beschrijving van Hildebrands kerkgang voordat hij Van der Hoogen ontmaskert.

5 Beets en zijn biograaf: X, 16-22.

6 In Timotheus, 11 september 1909 (14e jrg. nr. 50) vertelt Hoogenbirk hoe hij ‘meermalen het voorrecht had Ten Kate te hooren, o.a. als hij zoo heerlijk zijn eigen gedichten voordroeg; hem een gedicht voor de vuist zag maken’. Hoogenbirk doelt hier op het gedicht: ‘De jonglingsnaam is een heerlijke naam’ en deelt mee: ‘Ten Kate vervaardigde het op een jaarfeest der Jong. Ver. Excelsior, dat ik bijwoonde’.

7 Blijkens een brief van A.J. Hoogenbirk aan Dr. A. Kuyper, 20-12-1889 (K.A.), was een artikel van Hoogenbirk, ter ere van Ten Kates 70e verjaardag (23 december 1889), door Kuyper afgekeurd, omdat het de dichter te zeer waardeerde, de theoloog te weinig laakte.

[p. 191]

weren” behoort ook, dat ze Ten Kate, den “Zanger”, minachten’¹.

De dichter Ten Kate vormde in het nieuwe OTs het onderwerp voor een belangrijk essay van redacteur Bückmann. Het was de enige bijdrage in de vernieuwde jaargangenreeks, waarin breed en gedocumenteerd aandacht werd geschonken aan de negentiende eeuw. Aanleiding tot het schrijven van dit artikel had Bückmann gevonden in het verschijnen van een door J. Postmus verzorgde bloemlezing uit Ten Kates poëzie². De inleidende beschouwing bij deze bloemlezing gaf blijk van zo buitensporige bewondering voor Ten Kate, dat Bückmann het nodig oordeelde Postmus' opvattingen in twee vervolgartikelen te bestrijden³. In het eerste deel van zijn studie toont Bückmann aan, dat Postmus met zijn verheerlijkend oordeel over Ten Kate ‘in de contramine’ is tegen de drie voornaamste critici der negentiende eeuw: Bakhuizen van den Brink, Potgieter en Busken Huet, die Ten Kate als dichter niet hebben geacht. In het vervolgstuk gaf Bückmann een gedocumenteerde, doch weinig vleiende, eigen beschouwing over de dichter Ten Kate. Het was Bückmanns laatste omvangrijke bijdrage aan OTs, maar het artikel toonde hem nog eens in zijn volle kracht als criticus.

De predikanten-poëzie trok verder in het vernieuwde OTs geen aandacht. Vermeldenswaard is nog wel het oordeel over de negentiendeeeuwers Multatuli en Busken Huet. Multatuli werd namelijk wel kritisch, maar toch tamelijk welwillend en zeker niet louter veroordelend besproken⁴. De Franse geest van Huet vond weerklank bij Van der Valk, die zijn vernuft en geestigheid prees, al zag hij terdege, dat de deugd van ‘vlug en vlot’ schrijven bij Huet werd bedreigd door de ondeugd van ‘vluchtig en oppervlakkig’ werken⁵. Nergens heeft Van der Valk, die Cats zo van harte een eerherstel gunde, zich echter tegen Huet gekeerd om diens honend oordeel over de Zeeuwse dichter te weerleggen.

Zelden heeft men zich in OTs breedvoerig uitgesproken over de Be-

1 VII, 93.

2 J. Postmus, Lenteleven. Een keuze uit de verzen van J.J.L. ten Kate (Leiden 1909).

3 In de contramine: XIV, 713-729, 793-827.

4 B.v. door Van der Valk: XV, 829-831 (een herdruk van Duizend-en-eenige hoofdstukken over specialiteiten) en XVI, 348-350 (een recensie van Dr. J. Prinsen J. Lzn., Multatuli en de romantiek).

5 Busken Huet in het Land van Rubens: X, 691-701.

[p. 192]

weging van Tachtig als zodanig. Tot een dieper peilen van de Tachtigers als groep, tot een samenvattende beschouwing kwam eigenlijk alleen de medewerker Dr. H. van Loon in het artikel Is de Beweging van '80 een nationale beweging geweest?¹. Weliswaar beantwoordde de auteur de titelvraag in ontkennende zin, omdat ‘de geest en de werken der 80-ers de Nederlandsche cultuur als algemeenheid onberoerd hebben gelaten’², maar een veroordeling van de Tachtigers zonder meer bedoelde Dr. Van Loon daarmee niet te geven.

Het in OTs uitgesproken oordeel over de Beweging van Tachtig is in feite een oordeel over de verschillende individuele Tachtigers, al wordt hieraan meermalen een algemener beschouwing verbonden.

We vermeldden reeds, hoe Perk in het oude OTs door een jeugdig medewerker met groot enthousiasme, maar met bitter weinig kritische zin werd besproken³. In het nieuwe OTs verscheen echter een zeer scherpzinnige en verhelderende bijdrage van Van der Valk over De Taal van Jacques Perk's Sonnettenkrans⁴. Bückmann verklaarde later - waarschijnlijk de proporties wel enigszins uit het oog verliezend - dat hij door dit artikel van Van der Valk Perk beter was gaan begrijpen dan door alles, wat hij van Kloos over Perk had gelezen⁵.

Kloos, exponent van de Nieuwe-Gidsrichting, trok in OTs de meeste aandacht tot zich. Royaal erkende de nieuwe redactie het nut van de oprichting van De Nieuwe Gids en de verdiensten van Kloos, maar de kritiek ontbrak allerminst. De Nieuwe Gids heeft nieuw leven gebracht, zo merkte Bückmann op, doch ook veel buitensporigheden veroorzaakt. Kloos en de zijnen hebben destijds terecht de ‘onbevoegdheid’ afgestraft, maar hun eigen onderlinge beoordeling klinkt allesbehalve eensluidend en overtuigend⁶. Zo woog Bückmann pro en contra tegen elkaar af.

Ook Van der Valk was bereid de literator Kloos te eren; hem hinderden

1 XVII, 89-108.

2 XVII, 106.

3 zie blz. 151. Van Iris is de lof zelfs zo overvloedig, dat het een gedicht heet, ‘waarin zijn kunst de volkomenheid nadert’ (VIII, 86).

4 XVII, 575-590. In een bespreking van Dr. J. Aleida Nijland, Jacques Perk (Amsterdam 1906) had Van der Valk al eerder waardevolle opmerkingen gemaakt over de structuur van de Mathilde-cyclus (XI, 796-799).

5 De Standaard, 3 december 1938.

6 XIII, 121, 123-125.

[p. 193]

als classicus echter vooral de ernstige gebreken in Kloos' vertalingen uit het Latijn, onder meer in zijn editie van De imitatione Christi¹.

In 1910 verscheen het gedenkboek bij het 25-jarig jubileum van De Nieuwe Gids. Dit bood Bückmann de gelegenheid, in de Terugblik de balans op te maken. Duidelijk blijkt hij te doorzien, hoezeer de oprichter van De Nieuwe Gids in verval is geraakt: ‘Is de Kloos, die hier aan 't woord is, is deze zwaar-op-de-handsche, zeurderige, af en toe leuterende Kloos dezelfde, die de frisse, kloeke Veertien jaar literatuurgeschiedenis schreef, de én van stijl én van inhoud uitnemende verzameling critische opstellen, die een nieuwe aëra voor onze fraaie letteren inluidden, en een geweldigen invloed hebben uitgeoefend op de literatuur-beschouwing van nagenoeg ieder uit onzen tijd? Indien ja - quantum mutatus ab illo’. Voorts legt Bückmann de vinger bij Kloos' stelselmatig verdraaien van de waarheid, waardoor hij zichzelf verheerlijken wil en anderen bekladt. Juist bij iemand van onmiskenbare verdiensten is deze kleinzielige feitenverdraaiing, in combinatie met eenzijdige vriendenverheerlijking, een pijnlijke aangelegenheid, merkt Bückmann op. ‘Een paar jongelui’ - zo besluit Bückmann zijn kritiek - van wie nooit iemand gehoord heeft, mogen een toast uitbrengen. Maar de waarlijk groten, oud-redacteuren als Verwey, Gorter, Van Eeden, De Meester, worden doodgezwegen; en dé bekende contemporaine auteurs, als Teirlinck, Streuvels, Couperus, Querido, Haspels, het echtpaar Scharten, Adama van Scheltema, mevrouw Roland Holst, - zij allen ontbreken. ‘Het Gedenkboek, hoe royaal ook uitgevoerd en met tal van portretten voorzien, is eigenlijk een fiasco: een zerk op 't graf van De Nieuwe Gids’².

Zo ooit, dan bleek hier, hoe ongegrond het verwijt aan de OTs-redactie was, dat zij zich in literair opzicht zonder verweer uitleverde aan de Nieuwe Gidsers. In haar strijd op twee fronten handhaafde zij een onafhankelijk standpunt én tegenover de Tachtigers én tegenover de ongemotiveerde verguizing der Tachtigers in de vertrouwde kring³.

Even kritisch welhaast als tegenover Kloos stond de nieuwe redactie

1 XIII, 440-444; XV, 189-191.

2 XV, 746-751; citaten van 747, 750, 751.

3 Het oordeel van de OTs-redactie, in de Terugblik uitgesproken over het Gedenkboek van De Nieuwe Gids, is veel scherper dan van de meeste literaire bladen die het bespraken. Zeer mild was b.v. het oordeel van Frans Netscher (De Hollandsche Revue, 15e jrg., 1910, 832-837), van Gerard van Eckeren (Den Gulden Winckel, 9e jrg. nr. 10 = oktober 1910) en van Ds. G.F. Haspels (Onze Eeuw, 11e jrg., 1911, I, 98-104).

[p. 194]

tegenover Van Eeden. In het oude OTs was Van Eeden geïntroduceerd door De Moor: Van Eeden was een der ‘Nieuwe Gidsianen’ waarvoor de jonge theoloog zijn bewondering uitsprak¹. Doch onder de nieuwe redactie kwam zijn werk zelden ter sprake, en nimmer om de verdiensten ervan te roemen: Lens toonde weinig waardering voor De kleine Johannes II; de Terugblikschrijver stootte zich aan de ‘troostelooze levenswijsheid’ van Paul's ontwaken².

Aan scherper kritiek nog stond Van Deyssel bloot. In tegenstelling tot Van Eeden concentreerde hij telkens de aandacht op zich en prikkelde de redactie tot polemiek. In het oude OTs had De Moor zich over hem zeer afkeurend uitgelaten: hij behoorde tot die ‘Nieuwe Gidsianen’, aan wier werk men de excessen der nieuweren het best kon demonstreren³. Bückmann hekelde, naar aanleiding van zijn uitspraak over Pijpelijntjes, de omwenteling in Van Deyssels kritische normen⁴. De Terugblik spotte met zijn optreden voor het Deventer Taal- en Letterkundig Congres, dus in het milieu der door hem zo gesmade ouderwetse literatoren⁵. Spottend beoordeelde Bückmann de wijze waarop Van Deyssel de plaats in de wereldliteratuur zocht te bepalen van zijn vriend Kloos; nuchter merkte hij in zijn Terugblikfragment op: ‘Men kan Kloos bewonderen, een groot dichter achten, ook zonder hem tot de wereldgenieën te rekenen ...’⁶.

Niet representatief voor het redactionele oordeel over Gorter is Enka's als afzonderlijk artikel geplaatste bespreking van Gorters Verzen⁷. Te zeer wordt hier de literaire kritiek door de politieke propaganda overstemd.

Couperus dwong ouderen en jongeren tot een duidelijke positiebepaling. In het oude OTs had W. van Nes, op verzoek van Hoogenbirk, enkele romans van Couperus aan een kritisch onderzoek onderworpen⁸. Het resultaat was een scherpe afwijzing van Eline Vere, Noodlot, Majesteit en Wereldvrede. Hoogenbirk zelf hield zijn afkeer evenmin ver-

1 zie blz. 142.

2 resp. X, 587-590 en XVIII, 713-715.

3 zie blz. 142.

4 zie blz. 161.

5 IX, 423-424.

6 XII, 178-179.

7 X, 197-208.

8 Louis Couperus: II, 249-274, 377-392.

[p. 195]

borgen. Met instemming citeerde hij in het Maandboek een uitspraak van De Telegraaf, ‘dat Couperus' werken niet van duur zullen zijn’, daaraan toevoegend: ‘iets, wat wij Christenen reeds lang weten’¹.

Bij de nieuwe redactie vond Couperus' werk aanvankelijk evenmin instemming. Reeds in Cosmos deed Bückmann dit blijken; doch De boeken der kleine zielen veroorzaakten een kentering in zijn opinie. Voor het eerste deel van de reeks koesterde hij ‘de hoogste bewondering, zonder eenige restrictie’; dit bracht hem bovendien aan het twijfelen over zijn vroegere terughoudendheid².

In het vernieuwde OTs werd de beoordeling van Couperus' werk toevertrouwd aan Van der Valk, die een soortgelijke ontwikkeling doormaakte als Bückmann: van aanvankelijke weerzin kwam hij tot steeds royaler waardering. De Berg van Licht werd vanwege de perversiteit in enkele regels afgedaan: ‘Nog nooit tevoren heeft Couperus zoo duidelijk laten blijken dat hij een decadent is’³. Afkeer toonde Van der Valk ook van ‘de fatterige woordpraal en het weeke taalsensualisme’ van Couperus⁴. Volgende recensies tonen nog weinig toenadering. Van en over mijzelf en anderen heet: ‘Gruis van werk. Nauwelijks navonkeling. Van een decadent. Decadent schrijver en menschje, ziekelijk, sentimenteel, slap’⁵. Daarna komt echter de ommekeer: vanaf de beoordeling van Korte arabesken kan gesproken worden van een toenemende bewondering⁶. Prijzend is Van der Valks oordeel over Antieke verhalen - ‘artistiek fijn zijn deze verhalen’ - en over Antiek toerisme⁷. Deze ontwikkeling bij Van der Valk is interessant, al blijft er tot in de laatste recensie iets van waardering-zijns-ondanks.

Sterk uiteenlopend was het oordeel van oud en nieuw OTs over Hélène Swarth. Want merkwaardig genoeg ging Hoogenbirk hier mee met de algemene bewondering van zijn dagen, maar sloot de nieuwe redactie zich aan bij het toenemend verzet tegen haar niet-eindigende

1 VIII, 159; zie ook II, 328-331.

2 Cosmos, 4e jrg. (1901), 239-241.

3 XI, 124. Ook voor Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan volstond Van der Valk met een aankondiging van slechts zes regels (XI, 617).

4 XIII, 197, waar hij het oordeel van Is. Querido over Couperus (in Studiën, Amsterdam 1907) met instemming noemt.

5 XVI, 62.

6 XVI, 354.

7 resp. XVI, 535 en XVII, 249-250.

[p. 196]

smartherhalingen. Hoogenbirk, bewogen door de droefgeestigheid van haar poëzie, stelde haar ‘als dichteres zeer hoog’, al voegde hij er uiteraard bij, dat het schone in haar werk niet nieuw was¹. Zelfs voor haar ongeloof vroeg Hoogenbirk begrip: oordeelt men wel billijk over hen, die in vertwijfeling en bitterheid zeggen, God verloren te hebben²?

Maar in het nieuwe OTs is de waardering veel geringer. De Terugblikschrijver sluit zich aan bij Van Eedens nogal grove typering van ‘het herkauwend hart’³. Voor Van der Valk was zij een ‘gekunstelde poëteresse’⁴, een Niobe, ‘wier steenen beeld alleen beweegt om tranen te druppelen’⁵. Reageerde de hoogbejaarde Ds. P.J. Moeton ontroerd, in sonnetvorm, op haar schuldbelijdenis Als een baldadig kind ...⁶, Van der Valk noemde haar geloof even teer en week als haar sonnetten⁷.

Naarmate wij de leeftijdgenoten der OTs-redacteuren naderen, geldt te sterker de noodzakelijkheid, een keuze te maken uit de besproken letterkundigen. Het nu volgend overzicht bevat derhalve slechts een selectie uit de omvangrijke groep dichters en schrijvers-‘met Tachtig in conjunctie’.

Enka, die Gorters socialistische poëzie zeer geprezen had, mocht ook de Eenzame Liedjes van Adama van Scheltema bespreken. Haar waardering voor deze verzen is niet groot; het is goed - merkt ze fijntjes op - dat het een bundeltje is gebleven⁸.

In een korte bespreking van Eerste Oogst (1912) oordeelt Gossaert, dat Adama van Scheltema ‘toch eigenlijk in den grond niets anders is dan een decadent van de school, die hij aanvalt: een laat-tachtiger’. Voornamelijk keert Gerretson zich echter tegen Scheltema's ‘socialistisch’ honen van de ‘sacra’ van zijn geslacht en zijn stand⁹.

Grote bewondering koesterde Bückmann voor het werk van Israël Querido. Tussen Bückmann en Querido heeft een hechte vriendschap

1 VII, 575.

2 VIII, 40.

3 IX, 367.

4 XV, 199.

5 XVII, 350: in een bespreking (349-355) van de bundel Avondwolken (1911).

6 XV, 716-717 (uit deferentie voor de oude pastor opgenomen).

7 XVII, 354.

8 XI, 467-470.

9 XVII, 776-777.

[p. 197]

bestaan; in Cosmos begeleidde hij de publikaties van zijn vriend met lovende besprekingen¹; in Op de Hoogte schreef hij over deze in zijn tijd zo gevierde romancier een biografische artikelenreeks die ook als afzonderlijke uitgave verscheen².

In OTs werd Querido's werk echter niet door Bückmann beoordeeld, maar door Lens, Adel Anckersmith en Van As. Slechts Lens bleek de hoge bewondering van Bückmann te delen en schetste Querido zelfs als ‘den majesteitelijken koning, die hóóg troont boven al de peuterige boekenschrijvertjes; die zijn eigen hart, àl de warmte, de hartstocht, van zijn Semietische type neerlegt in zijn werk’³. Het getuigt van onafhankelijkheid en kritisch inzicht, dat het oordeel van Anckersmith en Van As over Querido zoveel ongunstiger luidt. In een uitvoerige, als afzonderlijk artikel geplaatste bespreking van Querido's bundel kritieken Literatuur en kunst toont Anckersmith zich zeer afkerig van de eindeloze herhaling en de vermoeiende overlading in deze studies, al geeft hij tevens blijk van waardering voor Querido's romans⁴. En Van As spreekt het, in een beknopte recensie van Kunstenaarsleven, openlijk uit, dat hij het heel moeilijk vindt, na het verheerlijkend boekje van Bückmann een oordeel te geven over Querido. Want niet alleen de conceptie van de besproken roman acht hij zwak door de vele onwaarschijnlijkheden, maar bovendien stuit hij op een ethisch probleem. De hoofdpersoon in dit sterk-autobiografische werk is namelijk naar ‘normale’ maatstaf een dubbelhartige en zedeloze figuur; in de roman wordt hij echter getekend als ‘de groote, de machtige, de bijna-smettelooze’. Wat het strikt-literaire betreft, erkent Van As Querido's verdiensten; daar staan evenwel in ander opzicht ernstige bezwaren tegenover⁵.

Van de hoofdpersonen na 1880: Boutens, Leopold en Henr. Roland

1 Hij stelde b.v. de socialistische kunst van Querido, als gave eenheid, boven het werk van Heyermans, waarin zijns inziens kunst en socialisme te zeer los van elkaar stonden: Cosmos, 4e jrg. (1901), 236. Bijzonder uitbundig was zijn lof voor Menschenwee: Cosmos, 6e jrg. (1903), 283-287.

2 L. Bückmann, Is. Querido (Haarlem 1906). Zijn uitgangspunt in dit boekje is, dat de criticus moet ‘trachten te doorvoelen wat een kunstenaar gewìld heeft’ (a.w. 12); deze eis geldt ook, wanneer zich principieel verschil van levensbeschouwing voordoet (a.w. 53 noot 6).

3 XI, 750-751.

4 XI, 507-531.

5 XI, 803-806. - Van der Valk bespreekt later met gematigde waardering de bundels Studiën (1907) en Geschreven Portretten (1913): XIII, 197 en XVIII, 402.

[p. 198]

Holst, is Leopold nooit een nadere bespreking in OTs ten deel gevallen. Op Henr. Roland Holst werd eenmaal de aandacht gevestigd, toen Gossaert een korte recensie wijdde aan haar bundel De vrouw in het woud¹. Meer dan op haar ‘toch reeds morphologisch niet al te sterke vers’ wees hij op de menselijke tragiek en de edele karaktereigenschappen van deze dichteres. Het is karakteristiek voor Gerretson, afkerig van het ‘luide belijden’, dat hij zijn bespreking besloot met het stellen van ‘de zachte vraag’: ‘Wist gij niet, gij dichteres, - hoe hard het is, zijn zaak op de broederschap der menschen te stellen? En hoe het den dichter voegt, - den dichter vooral - de bron van kracht te zoeken in een onverbrekelijker gemeenschap, dan die van welke gij thans zijt afgesneden?’

Boutens daarentegen is meermalen in OTs beoordeeld, uitvoeriger en ook per afzonderlijk artikel. Van der Valk hield zich in eerste instantie bezig met de classicus Boutens en roemde in dit verband diens vertaling van Aischylos' Agamemnoon². Hij nam die gelegenheid te baat om hén de les te lezen, die de nieuwere literatuur onbegrijpelijk noemen. Immers - aldus de weerlegging van Van der Valk - wie niet de moeite neemt door die ‘schijn van onbegrijpelijkheid’ heen te dringen, zal ook Aischylos niet waarderen, en Vondel evenmin. Het lijkt hem nodig, dit steeds weer te herhalen tegenover de vragers naar onmiddellijke begrijpelijkheid. Vol lof behandelt hij Boutens' vertaling, die hem zelfs inspireert tot de optimistische slotzin: ‘Boutens' boek komt weer met een nieuw bewijs, dat we leven in een kunst-rijken tijd’.

Als literatuur-historicus besprak Van der Valk Boutens' Beatrijs, waarover hij zich bijzonder gunstig uitliet. Geen bezwaar opperde hij tegen de wezenlijke ingreep, die Boutens zich in de Middelnederlandse legende veroorloofd had. Integendeel: ‘Wat Boutens' gedicht, vergeleken bij onze oude sproke, moest missen aan hartstocht, vergoedt het door fijner teekening en strenger artisticiteit’³.

Een zekere faam geniet terecht Gossaerts korte bespreking van de bundel Carmina⁴. Al noemde Gerretson in deze poëziekritiek Boutens ‘misschien de schitterendst begaafde onder de dichters der tusschenperiode’, zijn bespreking geleek toch veel op de voltrekking van een te

1 XIX, 79-80.

2 Oud Grieksch en Nieuw Nederlandsch: X, 548-558.

3 XIV, 72-77; citaat van 74.

4 XVIII, 230-232.

[p. 199]

lang uitgesteld vonnis. Gossaerts voornaamste bezwaar was, dat Boutens' ‘bijkans ongeëvenaarde techniek zoo gemakkelijk de gebreken van het eigenlijk poëtische element in zijn werk deed vergeten en vergoelijken’. ‘De groote fout, die ons in Boutens' werk telkens weer treft, is de klaarblijkelijke afwezigheid van alle werkelijke ervaring, d.w.z. van in gemoede doorleefd en doorleden leven’. Gossaert waarschuwde tenslotte met name nog de jongere dichters, die bereid bleken ‘zich door Boutens min of meer niet slechts in de eigenaardigheden van zijn techniek, maar vooral ook in zijn levens-conceptie te laten beïnvloeden. En daartegen moet, ernstiger dan tegen welke andere navolging ook, worden gewaarschuwd. In de school van Boutens, o profetenzonen, is het de dood in de pot!’

Gossaerts Brusselse vriend Derk Hoek toonde meer waardering voor Boutens, toen hij - samen met Eugène Cantillon - als Eugène Gericke een afzonderlijke studie wijdde aan Boutens en Van de Woestijne als overgangsdichters¹. De in Brussel woonachtige Noord-Nederlander behandelt Boutens en Van de Woestijne onder hetzelfde aspect: hoe zij in poeticis ‘de natuurlijke overgang vormen’ van de tachtiger poëzie naar de eigentijdse. Samenvattend werd geconcludeerd: ‘Boutens' beteekenis is in de eerste plaats die van een overgangsdichter, in de tweede die van een onovertroffen technicus, in de derde die van den schepper van enkele ijle en aetherische, schier lichaamlooze gedichten, maar die op zeldzaam bekorende wijze de uiterst verfijnde persoonlijkheid van den maker tot aanschouwelijkheid brengen’². De waardering klinkt hier royaler, al worden nadrukkelijk de technische verdiensten van Boutens primair gesteld³.

Door het toetreden van Gossaert tot de redactie kwam OTs ook in directer relatie tot zijn vrienden, de dichters van De Beweging. Dit blijkt

1 XVIII, 865-872; zie ook blz. 76-77.

2 XVIII, 870.

3 Bij meer volledige behandeling van de groep ‘Met Tachtig in Conjunctie’ ware te wijzen op de waardering van Van der Valk voor Frans Bastiaanse (XV, 194-195); de scherpe kritiek van Adel Anckersmith op Giza Ritschl, de Hongaarse die Nederlands wilde schrijven (X, 780-787); de welwillende houding van Van der Valk en Willem de Mérode jegens Joannes Reddingius (XII, 386-391; XIX, 314-317). Afzonderlijk ware dan te vermelden de frequentie waarmee Van der Valk het werk van zijn vriend en collega Dr Edward B. Koster recenseerde: het gedicht Niobe zelfs in een afzonderlijk artikel van 20 pagina's (XI, 341-361). Globaal genomen oordeelt hij over Kosters werk niet erg gunstig, al constateert hij nu en dan verbetering (b.v. XV, 62-64).

[p. 200]

uit essays van J. Jac. Thomson over P.N. van Eyck en Maurits Uyldert, en uit Gossaerts poëziekritieken over A. Roland Holst, Aart van der Leeuw en Alex Gutteling. De beoordeling blijft derhalve een interne aangelegenheid van Beweging-dichters¹.

Over P.N. van Eyck schreef J. Jac. Thomson een fraai essay, waarin hij de weemoed schetste als het allesbeheersend levensgevoel in Van Eycks poëzie².

Reeds eerder had Thomson een artikel gewijd aan Maurits Uyldert, naar aanleiding van diens gedicht Judith, dat in De Beweging was verschenen³. Thomson achtte het van belang, dat Uyldert zich gewaagd had aan bijbelse stof; voor Judith als dichtwerk toonde hij dan ook wel waardering. Maar tegen de ‘overtuigingloosheid’ van de dichter en tegen de ‘vaag pantheïstische trek’ die in sommige passages bleek, opperde hij ernstig bezwaar.

Andere Beweging-dichters werden besproken door Gossaert, zelf ook dichter van De Beweging⁴. Heel beknopt beoordeelde hij Uylderts jonggestorven vriend, de volgens Verwey veelbelovende Alex Gutteling. Hij besprak de bundel Doorgloeide wolken met grote aarzeling, daar Gutteling kort na het verschijnen van de bundel was overleden⁵.

De Liederen en balladen van Aart van der Leeuw besprak hij zeer waarderend, in een vrij brede recensie, zonder daarbij echter tot een karakteristieke uitspraak of een samenvattend oordeel te komen⁶.

Indringend schreef Gossaert over de Verzen (1910) van A. Roland Holst⁷, wiens poëzie hij verrassend typeerde door de karakteristiek van

1 Over de relatie van Greshoff tot OTs zie blz. 77, 224-225.

2 Over P.N. van Eyck: XVII, 20-39. Voor Thomson zie blz. 83.

3 Een belangrijk gedicht: XVI, 445-63.

4 Om te illustreren, dat hij zich meer in OTs thuisvoelde dan in De Beweging, wees prof. Gerretson mij op een eigenhandig door Verwey geschreven opdracht bij het gedicht Het gemeenzame, in de bundel Het zichtbaar geheim (1915), 105. Dit gedicht begint namelijk met deze regels:

‘Langs de lijnen van de gedachte
Zoek niet te zeer ons gemeenzaam bestaan’.

5 XVII, 777-778.

6 XVI, 818-823.

7 XVII, 337-341. De bespreking werd eerst ongecorrigeerd geplaatst (251-255), waarover Gerretson zich buitengewoon boos maakte. Hij voelde zich tegenover vrienden en kennissen ‘als idioot geblameerd’ en weigerde verdere medewerking totdat er voldoende waarborgen tegen herhaling zouden zijn (brief van C. Gerretson aan G.G. van As, ongedateerd, L.M.).

[p. 201]

De Beweging - ‘A. Roland Holst is de dichter van de ruimte’ - aan te vullen tot de ‘schijnbare tautologie’: ‘hij is de dichter van de ledige ruimte’. Vol bewondering sprak Gossaert als zijn mening uit: ‘Ik geloof niet, dat het gemakkelijk zou zijn, niet slechts onder het huidig geslacht, maar zelfs in onze gansche letterkunde een poëet aan te wijzen, wiens eerste werk door het eigenlijk “dichterlijke” zoo volkomen zonder bijmengsel, en tevens in een betrekkelijk zoo hooge potentie gekenmerkt wordt’¹.

Dit overzicht van Gossaerts poëziekritieken wettigt naar ons oordeel de uitspraak, dat hij literair-kritisch werk van hoog gehalte heeft geleverd, al lagen zijn voornaamste werkzaamheden voor OTs op ander terrein.

In het algemeen wordt aan de Vlamingen niet veel aandacht geschonken. Gezelle maakt daarop echter een uitzondering. Reeds in de eerste jaargang onder nieuwe redactie wordt zijn poëzie bijzonder geprezen, wanneer de Terugblikschrijver zegt: ‘Zijn heerlijke, klankvolle liederen hebben de reinste poëzie; teere, zachte tinten, een ingehouden verdriet; een bekoorlijke zwaarmoedigheid: die van den Christen, die zijn zonden gevoelt en kent. In rijkdom en weelde van klanken doen ze niet onder voor Vondels beste en rijkste verzen; en in eenvoud van zien en zeggen, kan hij soms zijn als Cats. Doch onovertroffen is hij voorzeker door het heerlijk muzikale van zijn verzen’².

Herhaaldelijk werd Gezelles poëzie dan ook als bewijs gehanteerd, dat een gedicht ‘geheel overeenkomstig de theorieën van de Nieuwe Gids’ kon zijn en toch van ‘geloofssentiment’ doortrokken. Zo diende zijn dichtwerk als bewijs tegenover Bierens de Haan, dat ‘hartstocht der taal’ niet behoeft samen te gaan met afwezigheid van geloof en moraal³. Van der Valk constateerde jaren later met vreugde, dat dank zij Gezelles werk de mogelijke combinatie van vormvernieuwing en geloofsgetuigenis ook bij ‘de tegenpartij’ werd erkend. Wanneer hij een boek van mej. H.S.S. Kuyper over Guido Gezelle bespreekt, valt dáár het voor-

1 XVII, 337. Gossaert waarschuwde de dichter echter zowel voor ‘overspanning’ (Kloos!) als voor ‘onderspanning van het gemoedsleven’ (Hélène Swarth!): XVII, 340.

2 IX, 503.

3 XII, 187; zie blz. 162.

[p. 202]

naamste accent: ‘Zij erkent dus’ - zo constateert Van der Valk - ‘dat de nieuwste vorm vereenigbaar is met zuiverheid van inhoud. En dat werd juist door onze tegenpartij betwist. Enkele heethoofden wezen op de praktijk, en alles over één kam scheerende, scholden ze op al het nieuwe als pervers, gemeen etc. En van meetaf hebben we hiertegenover o.a. de gedichten van Gezelle aangehaald. Evenals tegen de theoretici’ - hier ontvangt schrijfsters vader een verlate terechtwijzing - ‘die betoogden dat in den nieuwen vorm, dat is in den vorm voortgekomen uit het pantheïsme, ook alleen pantheïstische inhoud kon worden geproduceerd’¹.

Afzonderlijke vermelding verdient nog een meningsverschil tussen Bückmann en Van der Valk over de interpretatie van een klein gedicht uit Gezelles nalatenschap². Bückmann had dit gedichtje gebruikt in zijn weerlegging van Scheltema's Grondslagen, ter illustratie van Gezelles verfijnde taalmuziek³. Tussen de inzet en de slotregel van dit gedicht had hem een tienvoudig ‘o -’ in het bijzonder getroffen: Bückmann beluisterde daarin een geleidelijk tot storm aanzwellende wind. Van der Valk meende evenwel, dat dit inlegkunde was en kwam met de treffende bewijzen - onder andere een facsimile-afdruk -, dat in dit gedichtje uit Gezelles nalatenschap het teken ‘o -’ niet de o-klank voorstelde maar het boogje-en-streepje van de jambische maat! De redactie was zo volledig overtuigd, dat ze besloot een tegenstuk van Bückmann niet op te nemen⁴. Nuchter en scherpzinnig leverde Van der Valk ook hier een nuttige bijdrage tot het verstáán van poëzie.

De andere grote Vlaamse lyricus, Karel van de Woestijne, werd eveneens besproken. J. Lens, Het Vaderhuis recenserend, typeerde hem als ‘een zanger van dreunende hartstochtzangen’⁵. Al toonde Lens veel bewondering voor Van de Woestijnes poëzie, hij oordeelde hem toch de mindere van Gezelle.

In ander verband beschouwde Eugène Gericke hem als de meerdere

1 XIX, 626-628; citaat van 627-628: bespreking van H.S.S. Kuyper, In het land van Guido Gezelle (Zwolle 1913).

2 Het laatste vers van Guido Gezelle: XVI, 431-433, 481-483.

3 XIV, 112.

4 Blijkens een brief van C. Gerretson aan G.G. van As, ongedateerd (L.M.).

5 XI, 64-66.

[p. 203]

van Boutens: bij Van de Woestijnes ‘diepste menschelijkheid’ verbleekt Boutens' ‘pseudo-Platonisch’ systeem¹.

Aan de prozaïsten werd nog minder aandacht besteed. Stijn Streuvels vond nauwelijks vermelding. Met enige regelmaat werd slechts Herman Teirlinck in zijn ontwikkeling gevolgd. De eerste beoordelingen van zijn werk waren afkomstig van Enka; ze getuigden van waardering, al bleef de motivering rijkelijk vaag². Daarna neemt Van der Valk haar recenserende taak over en zijn oordeel luidt merkwaardig ongunstig. Vooral Mijnheer Serjanszoon moet het ontgelden: ‘Deze roman, als geestig bedoeld, is ontzettend vervelend’; en de hoofdpersoon ‘doet het eenige wat de hoofdpersoon van een roman niet doen mag, hij laat ons, evenals zijn gedaas, volkomen koud’. ‘Serjanszoon is een skelet’³. Wel heet Het ivoren aapje later ‘knap werk’ met ‘psychologische diepte’, maar de slotconclusie luidt niettemin, dat het boek ‘afstoot door een perversheid, welker aanduiding den schrijver genot schijnt te geven’⁴.

Afzonderlijk willen wij nog stilstaan bij de beoordeling van enkele geestverwanten, die met hun werk buiten OTs bleven. Aan deze omschrijving voldoet Anna de Savornin Lohman niet geheel: al was zij van huis uit rechtzinnig-protestant en al keerde zij op later leeftijd tot het geloof van haar jeugdjaren terug, juist in deze periode wekten haar romans in christelijke kring beroering, omdat de schrijfster - dochter van Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman - zich nadrukkelijk verzette tegen de geloofsovertuiging van haar omgeving⁵. Met name in haar roman Vragensmoede rekende zij af met het christelijk geloof waarin zij was opgevoed. Weliswaar moest vooral het Calvinisme het hierbij ontgelden, maar in feite richtte haar werk zich tegen elke vorm van geopenbaard Christendom. Zowel een anoniem auteur als J.A. Hoek wijdden in het

1 XVIII, 870-872: Boutens en Van de Woestijne als overgangsdichters. Zie ook blz. 76-77, 199.

2 IX, 655-656 (bespreking van Vurigen doorn); IX, 795-796 (bespreking van 't Bedrijf van den kwade).

3 XIV, 240; zie ook XI, 794-795: bespreking door Van der Valk van Teirlincks novellenbundel Zon.

4 XV, 829.

5 Over haar eerste romans zie G. Jonckbloet S.J., Jonkvrouwe Anna de Savornin Lohman in en uit hare werken (Leiden 1912); over haar betekenis als romanschrijfster: A.H.M. Romein-Verschoor, De Nederlandsche romanschrijfster na 1880 (diss. Leiden, Utrecht 1935), 72-74; voorts G.L.N. IX, 22.

[p. 204]

oude OTs uitvoerige beschouwingen aan haar boek en kwamen tot ongeveer gelijkluidende conclusies¹: beiden wezen op de karikaturen die freule Lohman had getekend, op haar ‘verblinding door verbittering’, op haar falen om iets van waarde in de plaats te stellen van het door haar verworpen geloof. Beiden waarschuwden zij er echter de lezers ook voor, het boek niet met enkele grote woorden of misbruikte Bijbelteksten terzijde te leggen, maar te luisteren naar de gewetenskreet die eruit opklonk en zich hierdoor tot zelfonderzoek te laten brengen. - Scherper waren de reacties op haar volgend werk, waarin zij de liefdesovergave aan de man als Het Eene Noodige voor de vrouw aanprees: een opvatting die Enka aanleiding gaf tot een uitvoerig protest². - En toen Anna Lohman in de roman Geloof het fatalisme als haar nieuw-verworven ‘geloof’ beleed, kritiseerde L. Bückmann dit boek onbarmhartig³. - In het nieuwe OTs werd echter over haar werk slechts eenmaal, op milde toon, geschreven⁴.

Tot de niet in OTs publicerende geestverwanten behoorden heel bepaald wél de predikanten Haspels en Ulfers, verdienstelijke prozaïsten, wier werk in OTs herhaaldelijk werd besproken. Ds. G.F. Haspels deed met zijn modern proza de vreemde ervaring op, dat dit in het oude OTs meer bijval verwierf dan onder de nieuwe redactie. Na Bückmanns hooggestemde lof over Vreugden van Holland - in OTs en in Cosmos⁵ - nam Hoogenbirk in de vijfde jaargang nog een tweede prijzend artikel op over ditzelfde werk⁶. Na deze lovende besprekingen in de vijfde jaargang klonk echter in de beoordeling van Haspels' werk een meer kritische toon door.

Enka, de emotionele socialiste, toonde wel respect voor Haspels' ‘nobel, hoog werk’, maar stootte zich aan de te aristocratische allure ervan. Zelfs kreeg Haspels, die ècht literator wilde zijn, van deze jongere het verwijt te horen, dat hij zich te weinig predikant toonde en slechts ‘de godsdienst van 't Nut’ predikte⁷. Enka oordeelde ook Haspels'

1 resp. I, 655-660; III, 426-434, 449-458.

2 IV, 41-46.

3 V, 244-251; zie blz. 146.

4 Van der Valk besprak in een afzonderlijk artikel Mara: IX, 218-228.

5 zie blz. 146.

6 van R.A. Swanborn: V, 566-580.

7 VII, 520-522: bespreking van Zon en Heide (Amsterdam 1902).

[p. 205]

roman Boete ‘geen superieur, geslaagd werk’¹, terwijl redacteur Lens al eerder van zijn teleurstelling in Haspels' literaire werk had doen blijken². Het blijft merkwaardig, dat het nieuwe OTs over Haspels' werk zoveel minder enthousiast oordeelde dan Bückmann in de periode-Hoogenbirk. Speelde jaloezie op het ‘aristocratische’ Onze Eeuw toch een groter rol dan men zichzelf wel bekennen wilde?

Het werk van Ds. S. Ulfers past meer in het bekende beoordelingspatroon: de eerste druk van Oostloorn werd in het oude OTs door Gunning zeer geprezen, maar de vierde druk kreeg van Van As ferme kritiek te verduren. Gunning liet opzettelijk alle kritische aanmerkingen achterwege: ‘Gevoel, verbeelding en vooral aanschouwing zijn hier treffelijk vereenigd, zonder de woord- en ikvergoding onzer dagen. Zie, dit zegt zooveel, dat we dankbaar zijn’³. Van As sprak echter openlijk uit: ‘Met alle respect, zulk een buitengewoon boek vind ik Ulfers' Oostloorn nu niet’⁴. De idéé van Oostloorn, het pleidooi voor de Una Sancta, waardeerde Van As; deze idee maakte het boek tenslotte ook voor hem acceptabel. Maar overigens typeerde hij de novellenbundel in het beeld van een speeldoos: er zit muziek in, zeker! maar het is telkens en telkens hetzelfde wijsje, en altijd weer komt de predikant naar voren, een beste en sympathieke predikant, maar altijd weer de predikant ... Hij meende ook invloed te kunnen aanwijzen van Selma Lagerlöf en van Maclaren's Schotse dorpsvertellingen⁵.

De belangrijkste christelijke dichteres uit deze periode, Jacqueline van der Waals, die voornamelijk in Onze Eeuw publiceerde, werd in OTs slechts eenmaal vermeld. Zeer prijzend overigens, en met aanhaling in extenso van haar bekende gedichten Najaarslaan en De Herdersfluit⁶.

1 XIII, 182-187. Ze erkent zelf: ‘Zoo is 't me haast altijd met het werk van Haspels gegaan. Het gaf zulke mooie en goede dingen, en toch was in den indruk, dien het liet, altijd een sterk element van - wrevel, van onwil, van onbevredigd-zijn dus’ (182).

2 IX, 325-328: bespreking van Herrijzenis.

3 VIII, 495-496.

4 XII, 266. Van As was vermoedelijk niet zo onbevangen als van hem verwacht mocht worden. Hij had Ulfers om medewerking aan OTs gevraagd en er sterk op aangedrongen, dat deze zijn na de eerste druk van Oostloorn geschreven schets Edo in OTs zou publiceren. Ulfers weigerde echter, omdat deze novelle in de vierde druk van Oostloorn zou worden opgenomen (brief van S. Ulfers aan G.G. van As, 23-2-1905, L.M.). En juist van Edo schreef Van As met enige nadruk, dat het zèker ‘niet de beste’ schets uit het boek was.

5 XII, 265-268.

6 door Frank Gericke: XVIII, 233-238.

[p. 206]

Het sympathieke werk van L.E. werd ter beoordeling toevertrouwd aan J. Postmus. Deze recensie is de enige bijdrage die de Standaardredacteur aan OTs geleverd heeft¹, maar het is tekenend, dat de redactie juist dit enigszins ouderwetse werk geschikte recensiestof voor Postmus achtte². Postmus oordeelde Onder de Republiek een mooi, historisch boekje, doch maakte bezwaar tegen de ‘volslagen tendenzloosheid’. Met nadruk verklaarde hij, dat hij een oordeel over de ‘techniek’ van haar werk aan de ‘deskundigen’ overliet. Voor hem zelf gold: ‘Het “kunstelooze” is ten slotte de schoonste kunst’!

Tenslotte wijzen wij in een beknopt overzicht op die bijdragen, waarin men in oud en nieuw OTs belangstelling toonde voor de buitenlandse literatuur.

Aan de Scandinavische letterkunde werd in het oude OTs aandacht geschonken door Hilbrandt Boschma, die een gecommentarieerde vertaling - via het Duits - bijdroeg van een aantal gedichten van Ibsen³. In het nieuwe OTs besprak Van der Valk diens toneelstuk De steunpilaren der maatschappij, waarvoor hij slechts weinig sympathie gevoelde⁴. Niet lang daarna werd in de Terugblik het sterven van Ibsen herdacht. ‘Hij kende en erkende’ - aldus de Terugblikschrijver - ‘geen ander rechter dan het eigen geweten, en wat hij bouwde, bouwde hij op dien lossen zandgrond van eigen kracht. Is het wonder, dat hij, zelfs in de latere jaren toen hij als een groot dichter werd erkend, een eenzaam man bleef? En zoo heeft hij het blijkbaar ook gewild. Vandaar dat Ibsen altijd bewondering, maar nooit sympathie heeft gewekt. Maar de waardeering van zijn arbeid als herschepper der dramatische kunst, die door hem vooral belangrijk werd, wijl zij in de ziel zelf, meer dan in romantisch gebeuren, de dramatische conflicten vond, en die uitbeeldde, behoeft er daarom niet minder om te zijn. Ibsen is een groot man geweest’. Verder merkte de Terugblikschrijver naar aanleiding van dit sterfgeval nog op: ‘Ibsen is een mensch geweest, en zal tegenover den God dien hij niet erkende, als mènsch staan. En tusschen dichters en armen van

1 XII, 792-799.

2 Johanna Breevoort besprak Silhouetten van L.E. (XI, 815-816), Van der Valk Twee levens (XVI, 342-343).

3 Gedichten van Henrik Ibsen: IV, 217-226.

4 X, 516-518.

[p. 207]

geest maakt God geen onderscheid, dan dit: dat zij, die waarlijk armen van geest zijn, het Koninkrijk der Hemelen zullen beërven ..!’ ‘Hoe Ibsen voor God staat, hebben wij niet te zeggen. Maar wij hebben toe te zien op dit leven en dit sterven, dat òns nadrukkelijk de vraag stelt: hoe wij, sterken misschien in dit leven, eenmaal voor onzen Rechter zullen staan ....!’¹.

In het vernieuwde OTs leverde Dr. J.H. Gunning JHzn. de voornaamste bijdragen over Scandinavische literatuur. Onder vrijwel gelijkluidende titels, bedoeld als climax, schetste hij achtereenvolgens leven en werk van de Deense sprookjesschrijver Andersen, de Zweedse dichter Tegnér en de Noorse dramaturg Ibsen². Uit het IJslands vertaalde hij de Saga van Gunnlaug Slangetong; zijn vertalingen uit het Zweeds speelden alle in domineeswereld en predikantsgezin: tegenhangers van Ulfers' Oostloornschetsen³.

Ook de aanstaande predikant J. Petri Jr. wees trouwens in het nieuwe OTs op de betekenis der Scandinavische letteren. Hij vereerde Selma Lagerlöf in een uitvoerig artikel, sympathiek van strekking, maar zeer merkwaardig door de voor het eerste gedeelte gekozen vorm van een liefdesverklaring⁴.

Bückmann was meer georiënteerd op de Franse letteren. Wij memoreerden reeds zijn afwijzend oordeel inzake Zola⁵, bij wiens overlijden Hoogenbirk in het Maandboek profeteerde: ‘Een lang leven is aan Zola's werken niet te voorspellen’⁶. Met veel waardering recenseerde Bückmann echter het werk van de gebroeders De Goncourt⁷. Hij ver-

1 XI, 245-246.

2 Resp. Een beroemd man van nabij gezien: IX, 733-764; Een groot man van nabij gezien: XI, 137-158, 201-221; Een geweldig man van nabij gezien: XII, 760-781. Met name voor Ibsen toonde Gunning grote bewondering.

3 De Saga van Gunnlaug Slangetong: XIII, 1-26, 65-92; Schetsen uit de Zweedsche domineeswereld: XIII, 373-409, 553-586; Elin Krampa: XIV, 1-21, 81-97, 161-174, 321-352, 402-416. - In het oude OTs had Hermanna (pseudoniem van mej. H.A. Schlüter) een vertaald verhaal in hetzelfde genre gepubliceerd: De dominé van Quislinge: VIII, 1-16, 53-64, 101-114, 165-175, 213-229.

4 XIV, 434-449. Latere bijdragen van J. Petri, onder andere over Spinoza (XIX, 501-516, 590-623), stonden op een beter peil, doch zijn meeste aforismen en gedichten werden door de redactie geweigerd.

5 zie blz. 145.

6 VII, 384-385.

7 IX, 447-448: bespreking van De broeders Zemganno.

[p. 208]

taalde Le double jardin van Maeterlinck, een boek waartegen Van der Valk in een recensie verschillende bedenkingen uitte. Nadat hij ook op de vertaling enkele aanmerkingen gemaakt had, eerde Van der Valk zijn mederedacteur met dit eindoordeel: ‘Mij trekt méér dan het boek de vertaling aan’¹. Zelf wijdde Van der Valk in een afzonderlijk artikel aandacht aan ‘De zeven Princessen’ van Maeterlinck: een vernuftige poging tot interpretatie van dit duistere werk².

Voor de Angelsaksische letterkunde toonde het oude OTs de meeste belangstelling. Nauwelijks aan de periferie der literatuur bevindt zich de in OTs veelvuldig besproken predikantenlectuur. Jan Maclaren, pseudoniem van de destijds bekende predikant Dr. John Watson te Liverpool, werd in ons land bijzonder populair door de vertalingen die W. van Nes van zijn boeken bezorgde. Harten van Goud, Maclaren's schets van het kerkelijk en geestelijk leven van de Schotse laaglanden, verwierf duizenden lezers. Door bemiddeling van W. van Nes plaatste Dr. Watson zelfs een opstel in OTs, gewijd aan Procula, de vrouw van Pilatus³. Doch Hoogenbirk bespeurde in dit stuk bedenkelijke symptomen van een niet-toelaatbare Schriftbeschouwing, signaleerde elders Roomse tendensen in Maclaren's werk en sprak in het Maandboek onomwonden uit: ‘We hebben met zijn boeken - wier vertaling hoogst moeilijk is - nooit zoo bijster hoog geloopen’. ‘O.i. is de fout van Maclaren, dat hij geen Bijbelsch Christen is’⁴. Van Nes kwam hiertegen in verzet⁵ en Maclaren's volgende werken werden door Gunning gunstig beoordeeld⁶.

Zeer ongunstig liet Gunning zich echter uit over In his steps, het veelgelezen boek van de Amerikaanse predikant Sheldon. Hiertegen protesteerde R.A. Swanborn heftig: hij nam het Gunning zeer kwalijk, dat hij Sheldon's Christendom ‘een verwaterd, eenzijdig, oppervlakkig

1 IX, 665-668. Hoezeer de redactie alle vriendenverheerlijking schuwde, moge ook blijken uit het feit, dat Van der Valks beoordeling van Bückmanns vertaling meer kritische aanmerkingen bevatte dan de louter lovende recensies in Op de Hoogte (1905, 244), Den Gulden Winckel (4e jrg. nr. 4 = april 1905) en Groot Nederland (3e jrg., 1905, I, 128).

2 XVI, 628-633. Oorspronkelijke titel: Les sept Princesses. Van der Valk volgt de vertaling van J. Clant van der Mijll-Piepers.

3 Een edele vrouw: II, 591-598.

4 III, 505, 506.

5 III, 562.

6 O.a. VI, 83, 180.

[p. 209]

Christendom’ genoemd had¹. Vervolgens uitten ook W. van Nes en A.J. Hoogenbirk hun sympathie voor de Amerikaanse predikant². Enka stond zeer sceptisch tegenover de literaire waarde van Sheldon's werk, al verheugde zij zich over de Nederlandse vertaling. ‘Toch acht ik het geen werk, dat onder de boeken, die “blijven”, moet gerangschikt worden. Niet alleen, omdat het geen kunst geeft, maar bovenal omdat het zich niet aansluit aan het leven, noch aan het leven der Christenen, noch aan het gewone menschenleven, noch aan het leven der ziel’. Zij vond het boek te weinig levensecht en bespeurde bij de personen te weinig zelfstrijd³.

Doch ook voor de Engelse literatuur in engere zin bestond in het oude OTs belangstelling. Byron - dichter immers van het door Da Costa bewerkte Caïn! - werd besproken in een artikel van R.A. Swanborn⁴; Tennyson werd, naar aanleiding van een door zijn zoon gepubliceerde biografie, geëerd in een uitvoerige bijdrage van Hoogenbirk⁵. Beide stukken bleven echter steken in het biografisch-oppervlakkige en toonden geen verdiept inzicht.

Ternauwernood vermeld dienen te worden de opmerkingen, in het nieuwe OTs gemaakt, over Shakespeare, Shelley en Chesterton⁶. Het geschiedt slechts volledigheidshalve.

De Duitse literatuur kwam aan de orde in een principieel artikel van de Rotterdamse H.B.S.-leraar A. Krekel, die aangaf, hoe men bij het letterkunde-onderwijs op de middelbare school Goethe en Schiller diende te behandelen: gebruik makend van de waarheidselementen in hun opvattingen moest men de jeugd waarschuwen tegen hun levensbeschouwelijk dwalen⁷.

Van der Valk behandelde Twee Duitsche Balladendichters⁸, Frida Schanz en Karl Leopold Mayer, met wier werk hij toevallig in aanraking was gekomen. Op grond van de kennismaking met hun werk voorspelde

1 Polemiek Gunning-Swanborn: IV, 193-209.

2 IV, 253-254; IV, 323-324.

3 IV, 411-415; citaat van 411.

4 II, 67-87, 127-153.

5 II, 563-576.

6 X, 188; XI, 125-127; XVIII, 616-623.

7 Goethe en Schiller, bij het onderwijs in de Duitsche literatuur, van christelijk standpunt beschouwd: XIII, 270-296. - Reeds eerder had de Terugblikschrijver enkele woorden gewijd aan de Schillerherdenking: X, 189-190.

8 XVI, 655-669.

[p. 210]

hij een hernieuwde bloei van de oude ballade. - In de laatste jaargang besprak André Schillings, in een klein artikel, enkele biografische problemen rond de figuur van Walter von der Vogelweide¹.

Naar aanleiding van een reeks vertalingen hield Van der Valk zich in een afzonderlijk artikel nog bezig met Russische Literatuur². Bestudering van het werk van Poesjkin, Gogol, Dostojewski en Tolstoi leidde hem tot de conclusie, dat de Russen ten achter blijven waar zij navolgers zijn van westerse stromingen, maar dat zij zeer waardevol zijn waar zij het eigene van hun volk uiten.

1 XIX, 647-653.

2 XV, 664-676.

B. Poëzie en proza.

A.J. Hoogenbirk bezat weinig artistieke smaak. De toepassing van zijn literaire criteria³ had tot resultaat, dat in de eerste acht jaargangen van OTs geen poëzie van waarde verscheen. De ingezonden verzen werden getoetst op de verzorging van metrum en rijm, op hun begrijpelijkheid, hun gebruik van ‘normaal’ Nederlands en hun degelijke strekking. Hoogenbirk zelf gaf het voorbeeld in talrijke puntdichten, waarin hij kerkelijke en politieke voorvallen hekelde⁴, en in enige weinig welluidende strijdzangen, waarin hij tegen de Beweging van Tachtig te velde trok⁵. Wanneer Hoogenbirk, op grond van de vrije-tribunegedachte, ook poëzie opnam van jongeren die naar vormvernieuwing streefden, zorgde hij ervoor, dat zijn eigen mening niet verborgen bleef. Het getuigde van ruimheid, dat de oprichter de allereerste aflevering van zijn tijdschrift opende met een passiesonnet⁶. Zijn mening over de sonnetvorm luidde namelijk: ‘Het sonnet is geen dichtvorm, dien men veel kan gebruiken zonder vervelend te worden’. ‘Het is onzinnig steeds den sonnetvorm te kiezen’. En met een veelzeggende verwijzing besloot hij: ‘Zou bijv. Da Costa zijn Lijdens- en Paaschzangen in dien vorm hebben kunnen

3 zie blz. 130.

4 In de eerste acht jaargangen publiceerde hij er ongeveer 60.

5 B.v. III, 329-330: De ‘nieuw-letteren’-kraam; IV, 442: Nieuw?; VII, 59-60: Van de ‘Nieuweren’ en van meer.

6 I, 4: Bij den Kruisberg. Het sonnet was geschreven door H.J. Hana, met wie Hoogenbirk nog had samengewerkt aan De Standaard. Bij zijn overlijden werd Hana als C.L.V.-lid door Hoogenbirk herdacht: VIII, 516.

[p. 211]

geven? Armoe van taal, van vorm, van geest bovenal, bewijst de Sonnetziekte’¹.

Behalve in het hanteren van de sonnetvorm zochten veel rijmende beginnelingen de vernieuwing in het streven naar ‘klankexpressie’. Hoewel Hoogenbirk hiertegen evenzeer bezwaar koesterde, plaatste hij goedbedoelde rijmproeven, die hem overtuigden van hun ‘waarachtig dichterlijk’ karakter. Wat in dit opzicht Hoogenbirks toets kon doorstaan, verdient te dezer plaatse geen verdere vermelding². Dat geldt voor de religieuze sonnetten van J.C. de Moor en van zijn sonnetten, waarin een natuurimpressie op het eigen zieleleven wordt toegepast³: verzen, die door hun inhoud voor Hoogenbirk acceptabel waren, doch door ernstige technische feilen werden ontsierd. Dat geldt evenzeer voor de godsdienstige poëzie van de Ouddorper evangelist Hilbrandt Boschma en voor de Utrechtse onderwijsman G.J. Uit den Bogaard, die in sonnetvorm zijn verontwaardiging uitte over het Engelse optreden in Zuid-Afrika⁴. Deze jongeren hadden betekenis door hun literair-kritisch werk: De Moor door zijn pleiten voor waardering der Tachtigers⁵, Uit den Bogaard door zijn oppositie tegen Brummelkamp⁶ en Hilbrandt Boschma door zijn gedocumenteerde kritiek op de roman Gelouterd van de gereformeerde predikant J.C. Sikkel (Guido Filius)⁷. Hun poëzie bleef echter te zeer onder de maat.

1 Maandboek: VII, 93-94.

2 Ten bewijze volsta één voorbeeld. Van J.P. Vergouwen, onderwijzer te Franeker, werd een gedicht geplaatst: Aan het strand der Zee, dat begon met deze strofe:

‘Daar ligt ze voor mij, de zachte, zilv'ren zee;
Ze stuwelt hare golfjes al rondend naar de ree;
Ze krult ze deinend en rollend over 't zand
En brengt mij, zoo plassend, een groet van 't verre land’.

Hierbij was de volgende redactionele noot geplaatst: ‘Het waarachtig dichterlijke van dit vers deed het ons met waardeering opnemen. Alleen willen we niet geacht worden de richting, die hier, wat den vorm betreft, gevolgd wordt, als de onze te beschouwens al verbiedt de volle vrijheid, onzen inzenders gewaarborgd, de plaatsing geenszins’ (III, 397-398).

3 I, 584; II, 154, 577; III, 487. Hierna publiceerde De Moor gedurende de periode Hoogenbirk niet meer in OTs: zie blz. 41.

4 Hilbrandt Boschma's sonnetten: III, 741-743; V, 139, 182; VI, 459-460. Uit den Bogaards Afrikaanse verzen: V, 190, 191, 270, 468, 469; zie ook blz. 119.

5 zie blz. 142.

6 zie blz. 151.

7 V, 195-200. Boschma's recensie richtte zich scherp tegen het ‘neo-Calvinisme’ der Kuyperianen en stelde Sikkels tendenswerk ver beneden dat van Hoogenbirk. Onjuist is daarom de bewering in G.L.N. IX, 280, dat in de kritiek van Boschma op Sikkel de tegenstelling tussen Hoogenbirk en de jongeren duidelijk naar voren komt.

[p. 212]

Minder aan mode onderhevig - en door Hoogenbirk aangemoedigd - was het stichtelijk rijmwerk van C.L.V.-leden als C. Kijne¹ en de dames Marie Michels² en J.M. Wirtz: conventioneel in ieder opzicht, maar pretentieloos en daardoor minder storend dan de mislukte vernieuwingspogingen³. Een poëtische oogst van enige waarde heeft OTs in de periode-Hoogenbirk derhalve niet opgeleverd⁴.

De nieuwe redactie heeft haar ideaal: ‘in de eerste plaats de Christelijke letterkunde te dienen en te bevorderen’⁵ oprecht en ook wel met succes nagestreefd. Dit neemt niet weg, dat zij meermalen overging tot publikatie van verzen en novellen, die beter in portefeuille hadden kunnen blijven. Er werd een nieuwe koers gevaren: de redactie oefende vrijmoedig kritiek, weigerde bijdragen of stuurde ze ter omwerking terug, maar de financiële moeilijkheden en het tekort aan ‘eerste-klasmedewerkers’ dwongen de redactie meermalen tot concessies, tot plaatsing à contre coeur, tot opname van wat men eigenlijk veroordeelde. Bovendien telde de OTs-redactie eerst na het toetreden van Gerretson een dichter van formaat onder haar leden.

In de eerste vernieuwde jaargang plaatsten drie van de vier nieuwe redacteuren enige proeven van hun verswerk⁶, die echter geen bevestiging inhielden van de hooggestemde openingsverklaring.

Lens, van wie in het oude OTs één sonnet was opgenomen⁷, publiceerde in de negende jaargang enkele sonnetten, die zeer gekunsteld en onecht aandoen⁸. Van der Valk, die in het laatste jaar van de Hoogenbirk-periode in OTs een zestal eigen verzen had geplaatst⁹, wijdde zich als redacteur aan vertaalwerk: in de eerste vernieuwde aflevering ver-

1 zie blz. 149.

2 zie blz. 52 noot 5.

3 Het werk van mej. J.M. Wirtz stond in de 6e, 7e en 8e jaargang, evenals de damespoëzie van J.M. de Héllaut (pseudoniem van J.M. Selleger-Elout).

4 Ongemotiveerd is evenwel de uitspraak van G.L.N. IX, 280, dat Hoogenbirk ‘nog bij voorkeur’ verzen opnam van C.E. van Koetsveld. Van Koetsveld publiceerde in totaal slechts vijf gedichtjes in OTs (3e en 4e jaargang).

5 IX, 1.

6 Bückmann heeft nimmer poëzie in OTs geplaatst; de mededeling in G.L.N. IX, 284, dat ‘ieder van hen verzen bijdroeg’ is derhalve onjuist.

7 III, 172; zie blz. 41.

8 IX, 18, 521, 522, 523.

9 zie blz. 43.

[p. 213]

scheen een bewerking van Tennyson's Dora, in stroeve jambische vijfvoeters¹; daarna wendde hij zich tot de Duitse romantici en vertaalde eenvoudige, doorgaans religieuze gedichten van Rückert, Uhland en vooral Gerok². Van As' dichtproeven in de negende jaargang³ waren weliswaar gaver en welluidender dan die van Lens en Van der Valk, maar toonden een te grote ontvankelijkheid voor de invloed van bewonderde modellen. Van As was de enige redacteur die opnieuw verzen plaatste in een der volgende jaargangen. Hij verwisselde zijn mannelijk alter ego G. Schrijver voor een vrouwelijk pseudoniem en publiceerde als Dora Terstraete nog zes gedichten in de twaalfde jaargang⁴. Tot een zuivere, lyrische ontplooiing kwam hij ook toen echter niet.

Van de dichtende medewerkers aan het oude OTs ontvingen J.C. de Moor en mevrouw J.M. Westerbrink-Wirtz ook onder de nieuwe redactie gelegenheid tot publikatie van enkele verzen. De Moor droeg aan de negende jaargang een allegorische reeks van zes sonnetten bij, De verloren Vreugde, die naar de inhoud sterke invloed van Gorters Mei en naar de vorm vele gebreken toonden⁵. Poëzie van De Moor verscheen in OTs dan ook niet meer⁶. Mevrouw Westerbrink-Wirtz zag een ruimer keus uit haar dichtwerk opgenomen⁷, maar de redactionele kritiek op haar poëzie maakte in 1906 een (voorlopig) einde aan haar medewerking⁸. Bij de bespreking van haar bundel Verzen (1907) gaf Van der Valk de volgende typering van haar werk: bescheiden verzen, zacht en teer van klank, voortgekomen uit een vroom en dankbaar gemoed, maar helaas door technische feilen ontsierd. Samenvattend luidde zijn oordeel: ‘Heeft zij dichterlijk talent, het ontbreekt haar aan zelfkritiek’⁹.

1 IX, 4-9.

2 Van der Valks vertalingen: IX, 156, 242-243, 249-250, 421-422, 628-629; X, 84, 209, 210. - De vermelding van de bundel Kribbe, Kruis en Kroon in G.L.N. IX, 284 doet onvoldoende uitkomen, dat deze verzameling liederen (niet van 1919, maar van 1905, 1907², 1920³) geen eigen werk bevat noch verzen die tevoren in OTs verschenen, doch uitsluitend vertalingen van Karl von Gerok.

3 IX, 365, 601-602.

4 XII, 118, 119, 300-303.

5 IX, 65-70.

6 voor de verhouding tot de redactie zie blz. 43-44.

7 als J.M. Wirtz: IX, 99-100, 235-241, 395; als J.M. Westerbrink-Wirtz: IX, 492; X, 94-98, 270-274.

8 zie blz. 54-55.

9 XIII, 54-57.

[p. 214]

Toch valt het moeilijk, de motieven der redactionele beslissingen inzake plaatsing van poëzie nauwkeurig te peilen. De bescheiden verzen van mevrouw Westerbrink-Wirtz staan kwalitatief niet achter bij de enkele jaren later geplaatste gedichten van mejuffrouw H.S.S. Kuyper, wier medewerking aan OTs niet strandde op de klip der redactionele kritiek¹. Nog weer enkele jaren later toonde Van As zelfs bijzondere genegenheid voor de verzen van Nellie (van Kol-Porrey), die op zijn verzoek in OTs werden opgenomen. Deze gedichtjes, wier esthetische waarde in de titel Stamelingen treffend-juist is aangegeven, verdienden volgens de redactiesecretaris een plaats in OTs ‘vooral om de innigheid van het sentiment dat er in tot uiting kwam’². Ook elders prees hij deze ‘vrome, stemmingsvolle poëzie’³, die echter merendeels in Bloesem en Vrucht verscheen en daar naar haar aard ook eerder thuishoorde.

Ook ten opzichte van de poëzie van mannelijke medewerkers ontkomt men niet aan de indruk, dat Van As' oordeel meermalen een element van willekeur in zich draagt⁴. Zo staat in vrijwel iedere jaargang beloftevolle poëzie naast rijmwerk waarvan de publikatie verbaast. De schaarse gedichten bijvoorbeeld van Jan Isaäc Brants verrassen door een zuivere, melodieuze toon⁵, maar worden in eenzelfde jaargang omlijst door rijmwerk van de Amsterdamse onderwijzer Heinrich Petermeyer, waarvan men zich afvraagt op welke wijze het de redactionele controle is gepasseerd⁶. Overigens plaatsten Brants en Petermeyer hun meeste verzen in Stemmen des Tijds; voor OTs is hun werk niet representatief⁷.

In het nu volgend overzicht der in OTs verschenen poëzie beperken

1 zie blz. 74. Haar gedichten: XII, 26-29, 585-586.

2 Bespreking van Stamelingen door G. Schrijver: XVII, 1027-1029; citaat van 1027. Haar werk in OTs: XVII, 550-558, 805-807; XVIII, 184-187, 354-360; XIX, 582-589.

3 De Nederlander, 10 augustus 1912.

4 We wezen er reeds op, hoe A. Dorst de plaatsing van enkele verzen uitsluitend aan de genegenheid van de redactie-secretaris te danken had (blz. 94).

5 B.v. XVI, 546-552; XVIII, 596-597. J.I. Brants was o.a. correspondent van De Nederlander te Londen.

6 B.v. XVI, 383-385, 757-758; XVIII, 270.

7 De gedichten van Heinrich Petermeyer, inmiddels als journalist werkzaam te Berlijn, o.a. als correspondent van De Nederlander, verschenen in een luxueuze editie van slechts 100 exemplaren bij Van Loghum Slaterus te Arnhem: Belijdenis der eenzaamheid (1920). De bundel werd o.a. scherp gekritiseerd door Ernst Groenevelt in Den Gulden Winckel, 20e jrg. (1921), 109.

[p. 215]

we ons tot die medewerkers, die vanwege de omvang of de aard van hun poëtische inbreng nadere aandacht verdienen.

Reeds in de eerste vernieuwde jaargang van OTs werden sonnetten geplaatst van Seerp Anema¹, op wiens werk ook in het oude OTs de aandacht was gevestigd. Onder Hoogenbirks bewind was namelijk zijn bundel Poëzie (1903) weinig welwillend beoordeeld door Ds. P.J. van Melle te Nijkerk, die als voornaamste bezwaren tegen Anema's werk had genoemd: het overmatig gebruik van de sonnetvorm, het gemis aan eenvoud en duidelijkheid, het hanteren van te veel onbekende of gewild-deftige woorden en de merkbare afhankelijkheid van de Tachtigers, ondanks zijn nadrukkelijk beleden calvinisme². Deze kritiek van Ds. Van Melle was typisch een produkt uit de school van Hoogenbirk, maar bevatte toch een aantal gegronde aanmerkingen.

De bundel Poëzie was door Anema ingeleid met een voor zijn dichterschap karakteristieke beschouwing ‘over de roeping der poëzie van het geloovig bewustzijn onzer dagen’. In deze inleiding propageert Anema een poëzie van het gelovig bewustzijn. En hij poneert: ‘De dichter moet denker zijn en dan - hoe zou het anders kunnen - volgeling van eenen, die vóór hem den weg baande, zal hij eene kunst in het leven roepen, waarin heel een periode van menschelijk leven, ieder individu, naar de mate, waarin hij aan dat leven deel heeft, bevrediging voor de hoogste eischen van zijn bewustzijn kan vinden’³. De dichter - zelden heeft Anema de kern van zijn problematiek zo duidelijk aangegeven - wordt hier primair geschetst als de denker, die volgeling is van een bewonderd wegbereider en die streeft naar bevrediging van het bewustzijn.

Anema's ‘geloovig bewustzijn’ was gevoed met Kuypers dogmatiek. Zijn wanhopige strijd is geweest, een zuiver-dichterlijke aandrift vorm te geven in een specifiek-calvinistische poëzie. In die worsteling hebben verstand en hart, de dogmaticus en de romanticus, het hoofd vol Kuyperiaanse leer en het hart vol dichterlijk sentiment, elkaar bitter bestreden.

1 zie voor hem ook blz. 75-76.

2 VIII, 532-540. Enkele afkeurende recensies buiten de eigen kring: K. Kuiper in Onze Eeuw, 4e jrg. (1904), I, 486-487; Carel Scharten in De Gids, 68e jrg. (1904), III, 505-509. Onmatig fel reageerde Frits Lapidoth in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, 13e jrg. (1903), 415-421, in wiens bespreking Anema een ‘stumpertje’, een ‘treurige vers-knoeier’ heette.

3 Inleiding op Poëzie (1903), 18.

[p. 216]

Want romanticus en adept van de Tachtigers was Anema onmiskenbaar. Zijn afhankelijkheid van Perk is veelvuldig gesignaleerd, en terecht. Een tweede opmerkelijk punt uit Anema's inleiding over gelovige ‘bewustzijnspoëzie’ is namelijk, dat hij Perk met nadruk apart stelt van de Nieuwe Gidsers en hem waardeert als dichter-van-vóór-het-bederf¹. Door Perk, ‘den meest begaafde’, nadrukkelijk te isoleren van Kloos en de zijnen, viel de erkenning van zijn invloed minder zwaar.

Mocht Anema de waardering van Perk hebben mogelijk gemaakt door te beweren, dat deze nog niet was vervallen ‘in de fout der subjectieve taalgedachte’, hem restte toch nog, zijn opvallende voorkeur voor het sonnet te motiveren. De verdenking van navolging der ‘nieuwe richting’ drukte hier immers wel sterk. De calvinist Anema interpreteert echter de sonnetvorm met de bijbelse getalsymboliek van drie en vier tot een model van gelovige ‘poëtrije’. Het is een schriftuurlijke gedachte die de bouw beheerst, zo meent hij: de tweeëenheid van stof en geest. Het getal vier symboliseert de kosmische volheid, het getal drie de geestelijke. Zo doet de sonnettendichter in de kwatrijnen een greep in de stoffelijke schepping, om die in de terzinen te heffen in het licht van de Goddelijke openbaring².

In deze punten is het conflict in de dichter Anema gegeven: zijn streven naar een poëzie van Kuyperiaans-dogmatisch bewustzijn, zijn artistieke gebondenheid aan Perk en de Tachtigers, zijn verwoede poging om de ‘paganistische’ vorm calvinistisch te vullen. Geketend te zijn aan Kuyper én aan Tachtig, dat was het tragisch lot van Anema. Zijn latere ontwikkeling toont aan, dat de theoloog tenslotte de dichter geheel heeft overwonnen: toen heeft Anema zijn vroeger dichterschap verloochend.

Wanneer Anema aan het vernieuwde OTs zijn sonnetten begint bij te dragen, heeft deze spanning tussen dogmaticus en estheticus zich nog niet opgelost. De 41 sonnetten die van hem in OTs zijn verschenen, merendeels geplaatst als Duinsonnetten en herdrukt in de bundel Van Hollands Kusten³, illustreren in velerlei variatie het conflict tussen doctrinair theoloog en gevoelvol romanticus. Perks Ardennen worden Anema's

1 Inleiding op Poëzie (1903), 30.

2 Inleiding op Poëzie (1903), 7, 8.

3 Amsterdam 1907. 37 van de 41 sonnetten werden in deze bundel herdrukt, 2 in Wat verzen en proza (1926), 2 zijn nimmer herdrukt. Zijn werk in OTs: IX, 345-349; X, 1-4, 85-88, 164-167; XI, 364-367, 757-762; XII, 88-94, 162-168.

[p. 217]

duinen; maar langs Hollands kusten klinken zowel calvinistische profetenklanken als langoureuze liefdesfluisteringen.

Van die weinig uitgebalanceerde verhouding in 's dichters innerlijk getuigt de voortdurende spanning tussen heroïek en sentimentaliteit, dichtertrots en liefdesverlangen, hoogmoed en ootmoed, ook in religieuze zin. Anema heeft zijn bundel Van Hollands Kusten geopend met een uitvoerig gedicht, Van aangezicht tot aangezicht, dat bij herhaling God aanroept als ‘Heilige Heer’, maar tegelijk zijn titel dankt aan deze voorstelling: dat de dichter zich zijn roeping bewust is geworden in de ontmoeting met de Heilige; dat God zelf hem, als een tweede Mozes in een hernieuwde braambos-openbaring, tot Zijn profeet verkoren heeft; dat zijn vers vrucht is van directe Goddelijke inspiratie. Daar is in Anema's poëzie een gróót-spreken van God én van zichzelf¹, dat zich tevens uit in een neiging tot pralende en retorische verwoording². In de Voorzang bij zijn Duinsonnetten zegt de dichter, dat ‘een veelvermogend woord’ hem de toegang tot het duinlandschap ontsloten heeft³. De duinenrij wordt hem de bergtop waarop hij God ontmoet⁴; de zee is het symbool van zielestrijd of van aanvallende maar stuk-brekende zondemacht⁵.

Naast trotse en heroïeke staan hunkerende en sentimentele verzen. Onrust en onlust, ontgoocheling over het bestaan, klinken door in Anema's poëzie⁶. Principiële standvastigheid en melancholieke wankelmoedigheid vormen stem en tegenstem. Met name in de reeks Aan Duinprinses⁷ komt het innerlijk conflict van de dichter sterk tot uiting: na de worsteling om niet te knielen voor de verlokkende schoonheid van Duin-

1 Op het verschijnsel, dat God voor Anema eenzijdig de Heilige Majesteit, de Wrekende Rechter is, heeft H. Sengers gewezen in Dichters en God (diss. Nijmegen; Bussum 1952), 172 vv.

2 Wij wijzen slechts op de frequentie van woorden en nieuwvormingen op -loos (eindeloos, bodemloos, heugnisloos, keurloos, vlekloos, stofloos), synonieme of letterlijke herhaling, hendiadys en polysyndeton.

3 X, 85. In de ed. - 1907 (pag. 13) zijn deze woorden gewijzigd in: ‘een vriendelijke hand’.

4 X, 167. Zie voor deze gemeenzaamheid met de Heilige: P. Keuning, Litteratuur en leven (Baarn 1919), 210.

5 X, 87; XII, 166 (ed. - 1907, 24, 42).

6 Op zijn dertigste verjaardag (31 oktober 1905) verzucht de dichter:

‘o woud, uw dorre blaad'ren vallen neer;
wat bracht het leven mij, dan dorre blâren?’

(XII, 165; ed. - 1907, 28).

7 XI, 757-762 (ed. - 1907, 83-91).

[p. 218]

prinses hervindt de dichter zichzelf door het vermaan van Gods engelen: ‘zoek 's werelds wellust niet, maar Zijn genade’¹.

In die momenten dat Anema er niet naar streeft zich bewust calvinistisch te uiten, schrijft hij prachtige verzen. In Herfstavond bijvoorbeeld² bewijst Anema aangrijpend zijn dichterlijk kunnen en zijn menselijke ambivalentie. Het toont waartoe Anema in staat was, wanneer hij de dichterlijke gevoelsstroom niet dempte met theologie. Dan spreekt het romantisch hart sober en echt van zijn dromen en hunkeringen, van de spanning tussen de drang tot wereldgenieting en wereldmijding, zonder dat de dogmaticus het overstemt. In deze gedichten heeft Anema de pas ontwaakte christelijke letterkunde op indringende wijze haar mogelijkheden en haar niveau gewezen. Zijn betekenis voor OTs ligt in de bittere ernst van zijn worsteling, in zijn zeer persoonlijk vermaan en in de incidentele schoonheid van enkele sonnetten.

De bundel Van Hollands Kusten werd, ondanks de kritiek die de redactie meermalen had doen horen, door Van der Valk zeer waarderend in OTs besproken³. Buiten de kring der geestverwanten schonk Carel Scharten veel aandacht aan Anema's poëzie: ondanks bezwaren tegen de bundel Van Hollands Kusten erkende hij Anema's dichterlijk talent en constateerde hij grote vooruitgang sinds het verschijnen van Poëzie⁴.

Anema's medewerking aan OTs, die zich uitstrekte over de periode van eind 1904 tot begin 1907, brak af toen Van As het romandebuut van Anema, In 's levens opgang, scherp kritiseerde⁵. Overigens stemde Van As overeen met de meeste critici van Anema's roman: G.F. Haspels, Carel Scharten, W.G. van Nouhuys en Herman Robbers, zij allen wezen in hun besprekingen op de verdiensten van Anema's poëzie tegenover de mislukking van dit proza⁶. Daarentegen bleek in de kring der geest-

1 ed. -1907, 91.

2 XII, 93 (ed. - 1907, 31).

3 XIII, 60-61; zie voor het redactioneel oordeel ook blz. 76. Aan de herdruk van 1932 wijdde Dr. W.A.P. Smit een waarderende bespreking in Stemmen des Tijds, 21e jrg. (1932), II, 181-183.

4 De Gids, 73e jrg. (1909), II, 527-529.

5 XII, 710-720.

6 G.F. Haspels sprak in Onze Eeuw, 8e jrg. (1908), III, 118-126 de spottende wens uit, dat Anema ‘wedergeboren’, d.i. ‘weer natuurlijk’ mocht worden; Carel Scharten recenseerde de roman in De Gids, 72e jrg. (1908), 198; W.G. van Nouhuys in Groot Nederland, 6e jrg. (1908), II, 122-126; Herman Robbers in Elsevier's Geillustreerd Maandschrift, 18e jrg. (1908), 209-213.

[p. 219]

verwanten juist de neiging te bestaan, Anema's ‘calvinistische roman’ hoger te schatten dan zijn sonnetten. Daan van der Zee sprak zich in deze geest uit¹, en de gereformeerde Ds. J.C. Sikkel, in wiens blad Anema met zijn verzen gedebuteerd had, gaf als zijn oordeel, dat de auteur in zijn proza ‘veel meer natuurlijk, veel meer persoonlijk en oorspronkelijk, en veel meer verstaanbaar en genietbaar (was) dan in zijn poëzie’². Van gelijk gevoelen bleek de gereformeerde predikant G. Doekes: ‘De romanschrijver heeft den dichter Anema verre overtroffen. Zijn proza kan hem meer lauweren brengen dan zijn ongenietbare sonnetten’³. Het voornaamste bezwaar van deze predikant, afkomstig uit de kringen der Afscheiding, was evenwel, dat Anema zich theologisch eenzijdig had georiënteerd: te veel invloed had Kuypers dogmatiek geoefend, ‘te weinig het geschreven Woord Gods’.

Aan Daan van der Zee en Adel Anckersmith leverde In 's levens opgang nog stof voor een belangwekkende discussie over christelijke literatuur. Aanleiding was de honende kritiek van Frans Coenen op Anema's roman⁴, waartegen Daan van der Zee tot tweemaal toe een scherp protest instuurde. Christelijke literatuur - aldus Van der Zee, in navolging van Bückmann - ontstaat niet als gewild-andere kunstrichting, maar als resultaat van de ongewild-geuite levensbeschouwing⁵. Eveneens in twee artikelen gaf Adel Anckermith zijn visie, waarin hij zich met name van Anema's hoogmoedig calvinisme distantieerde⁶. Belangstelling in brede kring verwierf Anema dus wel met zijn werk; waardering viel hem echter weinig ten deel. Het pionierswerk dat hij, mede in OTs, verrichtte, verdient evenwel niet vergeten te worden⁷.

Hendrik Mulder publiceerde zijn verzen in OTs vrijwel in dezelfde

1 Den Gulden Winckel, 6e jrg. nr. 12 (december 1907).

2 Anema's eerste sonnetten verschenen (januari 1898) in Sikkels orgaan Hollands Kerkblad (1895-1904). Sikkel zette de uitgave van dit blad voort onder de titel Hollandia (1905-1916). De bespreking van Anema's roman in Hollandia, 16 november 1907.

3 Filippus' Recensiebode, 1e jrg. nr. 2 (februari 1908).

4 Weekblad De Amsterdammer, 11 april 1909.

5 De Amsterdammer, 30 mei 1909, 27 juni 1909.

6 De Amsterdammer, 25 juli 1909, 1 augustus 1909. Ter motivering van zijn afkeer citeerde Adel Anckersmith o.a. deze passage uit In 's levens opgang (Rotterdam 1907, pag. 4): ‘en Friesland zal in den dag der dagen de eere zijn voorbehouden, een proportioneel groote bijdrage te leveren tot die schare, die niemand tellen kan’(!).

7 Voor een poging tot eerherstel, door zijn vriend Ds. D.J. Couvée, zie Gereformeerd Weekblad, 16e jrg. nr. 41 (7 april 1961).

[p. 220]

periode als Seerp Anema¹. Ongeveer gelijktijdig staakten zij ook, verbolgen op de redactie, hun medewerking aan OTs. Beiden waren, op eigen wijze, in de ban van de Tachtigers: Anema onderging vooral invloed van Perk, Mulder van Kloos. Daar eindigt echter de overeenkomst: in hun houding tegenover de Nieuwe Gidsers, in hun gereformeerd-zijn en in hun grieven tegen de redactie van OTs waren zij elkaars antipoden.

Anema verbrak zijn relatie met OTs omdat de redactie zijn calvinistisch werk had veroordeeld, Hk. Mulder verliet OTs omdat de redactie zich te toegeeflijk jegens Kuyper had betoond. In hun religieus spreken staat het stoer, dogmatisch belijden van Anema tegenover de zachte fluistering van Hk. Mulder. In Anema's vers frappeert de schelle schittering, in Mulders poëzie ontroeren de tere tinten. Als Anema fier zijn duintop bestijgt, volbrengt Mulder zijn ‘stille bouw’. Anema was negatief aan de Tachtigers gebonden, Mulder positief. Anema wilde tot elke prijs Calvinist zijn, Mulder rebelleerde tegen de gereformeerde beknelling.

Het is goed te overwegen, dat Mulder bij zijn optreden in OTs bijna tien jaar jonger was dan Anema. Mulders werk maakt, ook in de versificatie, veel sterker de indruk van jeugdwerk. Zijn werk loopt echter minder risico's, doordat het zich met minder pretenties aandient. 't Is een poëzie die bepaald wordt door de echtheid en de intensiteit van kinderleed, jeugdverdriet. Anema's pogen is grootser; daardoor is zijn falen ernstiger.

Hk. Mulder heeft in totaal 34 gedichten aan OTs bijgedragen, waarvan 28 sonnetten. Deze poëtische inbreng is grotendeels gebundeld in De stille bouw². Tot goed begrip diene echter, dat Hk. Mulder de oorspronkelijke tekst van zijn verzen rigoureus heeft omgewerkt. Slechts enkele gedichten zijn dat lot ontkomen. In de meeste gevallen hebben de aangebrachte wijzigingen namelijk het vers geschaad³.

Zijn eerste verzen droeg Hk. Mulder aan OTs bij onder pseudoniem Thera⁴. Zijn eigen naam verscheen voor het eerst onder een in OTs

1 zie voor hem blz. 66-72, 75.

2 Bussum 1920. Negen in OTs geplaatste sonnetten werden niet herdrukt: een bewijs van gezonde zelfkritiek. Zijn werk in OTs: IX, 623-624, 698-706; X, 31-41, 410-413; XI, 1-2, 159-162, 362-363, 506.

3 Ook J.A. Rispens toont dat voor een geval aan (Richtingen en Figuren, Kampen z.j., 361).

4 Blijkens een brief van L. Bückmann aan G.G. van As, 11-9-1905 (L.M.). Van deze gedichten (IX, 623, 624) is het eerste opgenomen in De stille bouw (pag. 43).

[p. 221]

geplaatste novelle, Onrustig zieltje¹. Evenals Anema publiceerde Mulder eenmaal een novelle in OTs. Het verschil is echter tekenend: Anema's verhaalheld is de pralende gast op een bruiloft vol gewild deftigheidsvertoon², Mulder schetst het verdriet van een kleine jongen om zijn gestorven broertje.

Ook in vele verzen van De stille bouw klinkt een onmiskenbare ondertoon van smart, van onbegrepen verdriet. Eigenlijk is deze toon bepalend voor het werk van deze jonge dichter, wiens verlangen naar schoonheid en wiens hunkering naar God de omsluiting van een gereformeerde pastorie niet verdroegen. In zijn beste momenten is Mulders vers doortrokken van een innige religiositeit, die wezensvreemd blijft aan de dogmatische categorieën van Anema³. Frequent klinkt de klacht van het verdrietig, eenzaam kind⁴, beurtelings beheerst door ‘schoonheidsdroom’ en ‘weemoedsmacht’⁵. Het schoonheidsverlangen rijpt op een ondergrond van levensleed en doodsdreiging⁶. Er is een religieuze verwachting over het graf heen⁷, al schijnt de doodsdreiging soms elke levensontplooiing te verijdelen: ‘want in elk worden ligt de kiem van sterven’⁸.

Herfst is het seizoen van De Stille Bouw. Het najaar weerspiegelt de zielsgesteldheid van de dichter. In gedichten als Herfst⁹, waar de dichter eigen gevoelig gemoed projecteert in de beschreven natuur, bereikt Hk. Mulders werk een bijzondere schoonheid. Predikte Anema de antithese, Mulder toonde in zijn werk, hoever men, met behoud van eigen aard, gaan kon in de synthese. Met name dáár waar een schuchtere

1 IX, 630-640; gedateerd: Haarlem 1902-1903.

2 Van bruiloftsvreugd: XI, 477-505.

3 Het eerste gedicht dat Hk. Mulder onder eigen naam in OTs plaatste bevatte deze belijdenis:

‘'k Ben altoos dicht bij U ... dit blijft, óok waar de
wereld zoo dikmaals tusschen ons zich stelt’

(IX, 698; ed. -1920, 11).

4 X, 35, 36 (ed. - 1920, 15, 31).

5 Meinacht: XI, 362 (ed. - 1920, 33).

6 Albumblad (IX, 699) - een sonnet waarover de ‘zware schaduw’ van ‘de sterke Dood’ valt - is door Mulder in de editie-1920 (pag. 19) gedateerd: Haarlem 1899, en wordt daar dus gepresenteerd als de dichterlijke uiting van een vijftienjarige.

7 B.v. IX, 698 (ed.-1920, 11); X, 40; X, 412 (ed.-1920, 24).

8 X, 35 (ed.-1920, 15).

9 XI, 160; onder de titel Najaar ongewijzigd herdrukt in de editie-1920 (pag. 44).

[p. 222]

vroomheid zijn eenzaamheid stilt en zijn levensgevoel doorstraalt, klinkt uit zijn vers overtuigend een eigen geluid¹.

In de eerste jaren na het optreden van de nieuwe redactie verschenen in OTs ook regelmatig verzen van Daan van der Zee. Veel van zijn inzendingen werd door de redactie geweigerd, veel werd ter verbetering geretourneerd, maar een bescheiden selectie - 29 gedichten in totaal - werd toch opgenomen². Woorden van waardering heeft Van der Zee van de OTs-redactie zelden te horen gekregen. Men had sympathie voor zijn volhardend pogen. Er bestond eveneens waardering voor de wijze waarop hij, als vaste medewerker aan Den Gulden Winckel, werk van protestantse jongeren aanmoedigde. Optimistisch had hij in een artikel Afgepaald terrein, verwijzend naar recent werk van A.H. de Hartog, G. Schrijver, Enka, Johanna Breevoort, J.L.F. de Liefde en S. Ulfers, geschreven: ‘Wat nu te toonen valt is een klein wolkje na groote droogte, een wolkje als eens mans hand. Velen zullen nog spotten daarom, maar groeien zal het, zóó, dat allen zien zullen zijn zegen-brengende rijkheid. Dit is mijn innig gelooven’³. Aan die sympathie voor zijn optreden dankte hij de plaatsing van zijn werk, niet aan de literaire waarde ervan.

Van Daan van der Zee's in OTs gepubliceerde gedichten werden er twintig herdrukt in de bundel Uit vreugdige dagen (1912), zes in Luiende klokken (1923). Naar het oordeel van Van As, die nog het meest welwillend stond tegenover Van der Zee's inzendingen, bevatten zijn meeste verzen ‘wel enkele mooie regels’, maar waren ze verder ‘veel te onwezenlijk van gevoel, vol rhetorica’. Bückmann gaf een veel snijdender judicium: ‘v. d. Zee is een mislukt imitator. Laat hij zijne malligheden

1 G. Schrijver beluisterde in De Stille Bouw wel degelijk ‘het geluid van den Christen-dichter’ (Letterkundige Kroniek in De Nederlander, 18 december 1920). Hinderlijk treft daarom in een beoordeling door J.C. de Moor de uitspraak: ‘nog heeft hem de Zoon niet tot den Vader geleid - althans te oordeelen naar deze verzen’ (Stemmen des Tijds, 10e jrg., 1920-1921, I, 419-422). Het zuiver-dichterlijke van Mulders beste verzen werd sympathiek in het licht gesteld door J.L. Walch in Groot Nederland, 19e jrg. (1921), II, 436-37.

2 zie over hem blz. 74-75. Zijn werk in OTs: IX, 772, 773; X, 104-110, 234-237, 339-340; XI, 243, 244, 773-774; XII, 477-483; XIII, 217-222, 317-318; XIV, 50-51.

3 Den Gulden Winckel, 5e jrg. nr. 2 (februari 1906).

[p. 223]

wijzigen en pogen niet dwaas-literair te doen’¹. Inderdaad, zijn vers is doorgaans onecht, niet doorvoeld, pompeus².

Van der Zee's voornaamste bijdragen in proza waren twee fragmenten uit de roman Godsonteering³, die kort nadat hij verschenen was door Van der Valk onbarmhartig werd gekritiseerd⁴. De indruk, gewekt door het redactionele oordeel over Van der Zee's poëzie - dat men zijn werk onnodig hard kritiseerde - wordt bevestigd in deze bespreking van Van der Valk. Hij verleende zijn kritiek namelijk een bijtende kracht, door het voor te stellen alsof hij eerst na herhaalde lezing had ontdekt, dat Godsonteering slechts als parodie naar waarde kon worden geschat. Waarna Van der Valk de besprokene in de volgende historische omlijsting plaatste: ‘Sedert den aanvang van onze Letterkunde zijn er slechts twee auteurs geweest, die meesters waren in den humor: de dertiende eeuw is beroemd geworden door den Reynaert; drie eeuwen later, de zestiende, door den Biencorf der H. Roomscher Kerke; en weer drie eeuwen moest het duren eer de negentiende den schrijver van Godsonteering zag geboren worden. Doch de laatste is van dit drietal verre de superieur’. ‘Want dit staat bij mij vast: Willem met zijn Reinaert heeft den Adel geknakt, Marnix met zijn Biencorf de Kerk, Daan van der Zee met zijn Godsonteering de Kunst. Alle drie door de ironie: er is geen scherper wapen dan de spot’⁵. Het is te begrijpen, dat Van der Zee zich in zijn weerwoord beriep op het feit, dat fragmenten uit deze zelfde roman in OTs waren opgenomen. Begrijpelijker althans dan de houding van de redactie, die daarna nogmaals een novelle van Daan van der Zee, niet wezenlijk verschillend van het gesmade Godsonteering, opnam⁶.

1 Redactionele rondzendbrief, ongedateerd (L.M.).

2 G.L.N. IX, 283 typeert ze raak als ‘zwalpende gedichten’. De toevoeging (t.a.p.): ‘die voor een deel gebundeld werden in Luidende klokken (1923)’ is echter onvolledig (zie boven).

3 XI, 368-382, 429-448.

4 XII, 800-811; zie ook blz. 75.

5 XII, 810-811.

6 Naar lichtende verte: XIII, 332-344. - Overigens luidde het oordeel over Godsonteering algemeen ongunstig. G.F. Haspels recenseerde in Onze Eeuw, 8e jrg. (1908), III, 118-126 op een wijze die sterk aan Van der Valk herinnert. Andere kritische, soms zelfs vernietigende besprekingen: Maurits Uyldert in De Beweging, 4e jrg. (1908), I, 370-371; Herman Robbers in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, 18e jrg. (1908), 209-213; Anne Hallema in Groot Nederland, 7e jrg. (1909), I, 625-629; Dr. B. Wielenga in Filippus' Recensiebode, 1e jrg. nr. 2 (februari 1908). Gerard van Eckeren, die in Den Gulden Winckel, 6e jrg. nr. 12 (december 1907) de roman van zijn vriend zeer kritisch had beoordeeld, nam hem later in bescherming tegen de zijns inziens te felle aanval van Van der Valk: Den Gulden Winckel, 7e jrg. nr. 4 (april 1908).

[p. 224]

Zowel in de romanrecensie door Van der Valk als in de latere kritiek van Frank Gericke op de bundel Uit vreugdige dagen (1912), doet zich het merkwaardige verschijnsel voor, dat OTs meedogenloos de staf breekt over werk van Van der Zee, dat tevoren in OTs was verschenen¹. De te luidruchtige toon en de te nadrukkelijke tachtiger imitatie in zijn verzen hebben vermoedelijk de redactionele opvatting over Van der Zee's poëzie bepaald.

Door het voortdurend ongunstig oordeel der redactie over zijn inzendingen, door de publikatiemogelijkheid die hij in andere bladen ontving - onder andere in De Nieuwe Gids² - en doordat de christensocialistische propaganda na 1907 veel energie absorbeerde, is zijn medewerking aan OTs geruisloos beëindigd.

Nadat Hendrik Mulder en Seerp Anema de band met OTs hadden doorgesneden³ en de toevloed van Daan van der Zee's inzendingen sterk was afgenomen⁴, braken voor OTs - wat de poëtische inbreng in de 13e, 14e en 15e jaargang betreft - magere jaren aan. In deze periode valt de zeer kortstondige medewerking van Jan Greshoff, geëindigd door een principieel ‘onaanvaardbaar’ van de redactie⁵. Slechts twee gedichten van Greshoff zijn in OTs verschenen⁶. Bückmanns scherp protest tegen het ‘levensgevoel’ van Greshoffs poëzie vond wel enige steun in het eerste der reeds geplaatste verzen: Kerkgalmen, een dialoog tussen

1 XVIII, 238-240. Deze kritiek van Frank Gericke was ook bepaald onwelwillender dan de besprekingen door J.J. Thomson in Stemmen des Tijds (2e jrg., 1912-1913, 122-123) en door J.L. Walch in Groot Nederland (11e jrg., 1913, II, 598-600). - Van der Zee's prozabundel Om het bestaan (1912), waarderend beoordeeld door P.J. Molenaar in Stemmen des Tijds (2e jrg., 1912-1913, 226-227) en door Gerard van Eckeren in Den Gulden Winckel (12e jrg. nr. 2 = februari 1913), bleef in OTs onbesproken.

2 Zelfs aan het Gedenkboek De Nieuwe Gids. 1 October 1885-1910 mocht hij een stukje bijdragen (a.w. Den Haag 1910, 290). - Voor het oordeel van OTs over het gedenkboek, zie blz. 193.

3 Het laatste gedicht van Hk. Mulder: XI, 506; van Anema: XII, 168.

4 Vóór Van der Valks vonnis over Godsonteering verschenen 22 gedichten van Van der Zee in OTs, ná de bewuste recensie nog slechts 7 (XIII, 217-222, 317-318; XIV, 50-51).

5 zie blz. 77.

6 XIV, 637-639; XV, 65: niet herdrukt in latere bundels. Op welke verzen de samenwerking strandde, heb ik niet kunnen achterhalen.

[p. 225]

een feestganger, die de beklemming der uitgestorven straten ontvlucht in een kerkportaal, en een stem, die hem uit de kerkruimte tegenklinkt. In dit spel van stem en tegenstem - een bekend procédé in Greshoffs poëzie - werd inderdaad een aan OTs vreemd levensgevoel vertolkt: de feestganger wendt zich, genot-begerend, af van de nodiging ‘tot een liefde in eeuwigheden’.

Wanneer Gerretson - die ten tijde van het incident met Greshoff nog niet tot de redactie behoorde - later in OTs Greshoffs poëzie recenseert, spreekt ook hij van zijn ‘aanvankelijken tegenzin’ tegen diens werk. Hij erkent Greshoffs dichterschap, al noemt hij hem: geen zanger maar een zegger. Een oordeel over het ethisch gehalte van Greshoffs poëzie stelt Gossaert liever uit, totdat een volgende bundel daarover alle twijfel zal hebben opgeheven¹. Tot een nadere beoordeling van Greshoffs werk is Gossaert echter in OTs niet meer gekomen.

De belangrijkste verandering in het bestaan van OTs gedurende de jaren 1904-1914 was het optreden van Gerretson als redacteur, die onder pseudoniem Geerten Gossaert ook dichterlijke medewerking aan het tijdschrift verleende². Het ligt niet in mijn bedoeling, aan de vele beschouwingen over de dichter Gossaert er nog een toe te voegen. Daarvoor is zijn poëtische produktie in OTs te gering en ligt zijn activiteit als redacteur te zeer op ander terrein³. Vijf gedichten heeft hij slechts aan OTs bijgedragen: Een klacht in de lente, Insomnia, De metamorphose van Icarus, De buit en De moeder⁴. Het zijn stuk voor stuk prachtige en beroemd geworden gedichten, die een zeer persoonlijk antwoord geven op de vraag naar de mogelijkheid van een christelijke kunst. Onnavolgbaar is Gossaerts poëzie, strikt individueel, maar voor de OTs-beweging een bewijs voor de realiseerbaarheid van haar streven. Gossaerts optreden in OTs betekent bovendien, dat de macht der Tachtigers definitief wordt gebroken. Wat Anema en Mulder tevergeefs beproefden in hun werk - de greep van Tachtig te ontkomen - bereikte Gossaert.

1 XVI, 522-526: bespreking van Door mijn open venster ... (Haarlem 1910).

2 zie eerder blz. 78-81.

3 zie hiervoor blz. 105-109, 111, 119-120. Bredere literatuuropgave: blz. 262.

4 XV, 481 (oorspronkelijk 417); XVI, 101, 380-382; XVII, 971; XIX, 1. Gelijk bekend zegt bij Gossaerts poëzie de volgorde van publikatie niets over de tijd van ontstaan. Herdrukt in Experimenten, 1949, resp. 42-43, 104-105, 75-79, 39-40, 162-163.

[p. 226]

Gossaerts dichterschap en geloofsbeleving waren zo strikt persoonlijk van aard, dat hij binnen orthodoxe kring niet overal onmiddellijk naar waarde werd geschat. P. Keuning bijvoorbeeld oefende kritiek op verscheidene gedichten van Gossaert, vooral op Het verlaten landhuis, waarvan zijns inziens Willem de Mérode ‘veel meer gemaakt’ zou hebben¹. De gedachte dringt zich op, dat P. Keuning hier ‘broederdienst verricht’: hij wist, hoe scherp Gossaert de eerste verzen van zijn broer W.E. Keuning had gekritiseerd; bovendien had de redactie van OTs zijn eigen verzen geweigerd².

Maar ook mederedacteur Van der Valk heeft naar mijn mening de unieke poëzie van Gossaert onvoldoende doorzien als uiting van hevige gemoedsconflicten. Bij de beoordeling van enkele verzen van Gossaert³ stelt hij in OTs de vraag: Is Gossaert een christen-dichter? Wel haast hij zich daaraan toe te voegen: ‘Natuurlijk bedoelt die vraag niet als harte-keurder uit te maken of Gossaert, evenals hij dichter blijkt, ook Christen is’; maar - zo is de bedoeling van zijn vraag - ‘draagt zijn dicht het kersten-merk?’ En hij antwoordt: ‘Zeker niet zooals bij Da Costa, die alles stempelde met zijn eenig zegel. Dat bewijst wel Gossaerts “Madeleine la Posticheuse”’. ‘Gossaerts stem is Drossaerts stem, maar dien stoïschen humanist zou dit avontuurtje toch nog te ondeugend lijken’. Geestig speelt Van der Valk zijn vriend Carel uit tegen de dichter Geerten, daarbij steeds toespelingen makend op het bovengenoemde gedicht: ‘Met Bilderdijk heeft Gossaert ook dit gemeen, dat Bilderdijk een dubbelganger had in Willem van Teisterbant, evenals Gossaert de pseudo is van zijn naam dien hij niet noemt. Als Geerten in zijn pij zit te peinzen de immortalitate animi, deelt Careltje met Madeleintje zijn ongebuilde mik. Geerten wil wel blijven in de kluis te Groenendaal in 't Soniënbosch, als Carel maar's avonds zijn potteken lambic mag drinken in de stille estaminet van Lovendaal, met nog een. Geerten zou wel midden in 't gewoel van een marktmenigte op een voetstuk kunnen blijven staan met zijn foliant in de hand, als Carel maar stillekens mag zitten zwijgen met iets anders in zijn hand, háár nerveuze, totdat de sluimering beiden overmant’. ‘En toch...’ - en deze wending, deze tegenstelling is

1 P. Keuning, Litteratuur en leven (Baarn 1919), 139-162, met name 158.

2 Notulenboek redactie-OTs, vergadering 21-8-1912 (L.M.).

3 Geplaatst in J. Greshoff, Het jaar des dichters. Muzenalmanak voor 1913; besproken door Van der Valk: XVIII, 403-405, waarvan ook de volgende citaten.

[p. 227]

tekenend voor de aanpak van Van der Valk - toch is Gossaert ‘niet minder dan Bilderdijk een christen-dichter’. Uitvoerig citeert Van der Valk dan uit De verloren zoon. Maar hij verzuimt te analyseren, hoe Madeleine la Posticheuse en De Verloren Zoon werk zijn van één dichter, hoe deze schijnbaar heterogene elementen zich tot elkaar verhouden, en hoe juist de spanning dezer tegendelen het werk van de christen-dichter Geerten Gossaert bepaalt.

Het optreden van Gerretson heeft het aanzien van OTs als letterkundige periodiek versterkt; als schiftend en kritiserend redacteur heeft hij mede de literaire betekenis van het blad bepaald. Zijn voorbeeld heeft geleid tot een poëzie die wezenlijk loskomt van Tachtig. Zijn dichterschap is echter van zo grootse en persoonlijke allure geweest, dat het wel raakpunten vertoont doch zich niet laat identificeren met het streven van OTs naar een christelijke letterkunde¹.

Toen Gossaert in 1908 sociologie ging studeren in Brussel, ontmoette hij in de hervormde pastorie aldaar de domineeszoon Derk Hoek, die een jaar tevoren bij de redactie van OTs zijn eerste poëzie had ingezonden. Hoek studeerde zelf rechten, werd met Gossaert zeer bevriend en zond sinds diens optreden als redacteur regelmatig zijn bijdragen naar OTs, onder het pseudoniem Frank Gericke².

Zijn eerste bijdrage aan OTs verscheen in de dertiende jaargang, slechts voorzien van de initialen D.H. Het was de bewerking van een Bijbelgedeelte, getiteld Jehu³. Hierin schuilt het eigen karakter van de twee meest opvallende bijdragen van Frank Gericke aan OTs: dat het

1 Het is bijvoorbeeld opvallend, dat Gossaert in 1912 aan OTs alleen De buit bijdroeg, maar het prachtige, bijbelse De verloren zoon en het voor zijn zwijgen als dichter zo belangrijke De ziel spreekt publiceerde in Onze Eeuw (zie blz. 80 noot 3).

2 Biografische gegevens: geboren te Hoogvliet 6 juni 1887 als zoon van Ds. W. Hoek; van 1891 tot 1914 te Brussel opgevoed; in juli 1914 de graad van doctor juris behaald aan de Vrije Universiteit aldaar. Van 1915-1918 crisis-ambtenaar op het ministerie van Landbouw, van 1918-1923 bij de B.P.M. (1920-1923 op Java en Borneo), van 1923-1952 bij Unilever en de voorgangers van dit concern (1929-1933 te Parijs). Zie ook blz. 76-77. - Na het overlijden van Gerretson schreef Frank Gericke (Dr. D. Hoek) een herdenkingsartikel in Elsevier's Weekblad (1 november 1958); bij dit artikel staat een foto afgedrukt, waarop Gossaert, Gericke en Eugène Cantillon gedrieën voorkomen.

3 XIII, 27-33. Zijn verder werk in OTs: XVI, 100, 759; XVII, 40, 497, 735-747; XVIII, 752-756; XIX, 475.

[p. 228]

bewerkingen waren, uitbreiding en dramatisering, van fragmenten uit het Oude Testament.

Minder karakteristiek zijn de negen kleine gedichten, die Frank Gericke aan OTs bijdroeg en waarvan er vier werden herdrukt in de bundel Conservatieve Gedichten¹. Te zeer is in dit verswerk de invloed van Karel van de Woestijne merkbaar. Een sterke voorkeur voor archaïsche vormen in substantief en verbum, voor typisch-Zuidnederlandse woorden en voor zwaar-wegdreunende metra kenmerkt de poëzie van deze in Brussel opgroeiende dichter².

Het meest belangwekkend zijn derhalve de herdichtingen van bijbelse episoden. Zowel in het rijmloze Jehu-fragment³ als in de brede dramatisering van Samson en Dalila⁴, geschreven in rijmende alexandrijnen, wordt vooral het gruwzame, mens-onterende der gebeurtenissen sterk belicht. Met name de bewerking van het verhaal van Simson en Delila bevat bijzonder mooie passages.

Frank Gericke is aan OTs niet meer geweest dan een incidenteel medewerker. Zijn eigen betekenis voor OTs ligt vooral in het feit, dat hij temidden van de vele ‘christelijke zielszuchten’ heeft gewezen op nieuwe mogelijkheden: herdichting en dramatisering van bijbelse stoffen. Zijn initiatief heeft echter in de kring van OTs niet tot verdere uitwerking geleid.

Van Gerretsons optreden als redacteur dateert tevens de medewerking van Rispens en De Mérode. Evenals Hk. Mulder werd J.A. Rispens geboren in een gereformeerde pastorie: een milieu waarvan zij beiden in hun verdere ontwikkelingsgang vervreemdden⁵. Er is ook overeenkomst in de latere presentatie van hun poëzie: noemde Hk. Mulder zijn bundel De stille bouw, Rispens gaf zijn jeugdwerk uit onder de titel Het verborgen leven⁶. Van de achttien gedichten die Rispens in OTs publi-

1 Bussum 1927. Een zeer waarderende bespreking schreef J.C. van Dijk in Stemmen des Tijds, 17e jrg. (1928), II, 604-608. - Een in OTs geplaatst prozafragment, Pyknotides (XVIII, 850-864), en een vijftigtal aforismen (Presentjes: XIX, 641-646) laten wij buiten beschouwing.

2 Voorbeelden hiervan passim; metra: XVI, 759 (hexameter); XVII, 40 (achtvoetige trochee); XVII, 497 (alexandrijn).

3 XIII, 27-33 (niet herdrukt).

4 XVII, 735-747 (niet herdrukt).

5 zie voor hem blz. 82.

6 Baarn 1921.

[p. 229]

ceerde, werden er negen in deze bundel herdrukt: de eerste negen verzen in de gebundelde editie¹.

Niet slechts in het sporadisch gebruik van de sonnetvorm - zijn werk in OTs bevat slechts drie sonnetten -, ook anderszins was Rispens in zijn techniek ontkomen aan de invloed der Tachtigers.

Dominerend in Rispens' vroegste poëzie is de weemoedsstemming. Eenvoudige, zuivere liederen zingt hij, van avondschemering en herfstsfeer. Soms klinkt een toon van schrijnend gemis: de smartelijke herinnering aan een voorbije liefde. Slechts zelden worden weemoedsstemming en pijnlijke geluksherinnering verdreven door blijder gevoelens. Naar de typering van zijn vriend L. Kramer is deze poëzie ‘het zingenden-klagend getuigenis van een voortdurende worsteling tusschen duisternis en licht’².

Er klinkt in deze poëzie ook een toon van religieuze aanvaarding, van berusting in stille gehoorzaamheid³; maar bovendien van vreugde om het dichterschap, van een steeds terugkerend verlangen ‘naar den droom, die “dichten” heet’⁴. Nieuwe inspiratie is hem een ‘vreemde lust’, een ‘troostend heil’⁵ en verschaft hem een vreugde, voorbij nevel en duisternis, boven wolken en somberheid uit⁶. Dan bereikt zijn zuiver lied een hymnische hoogte. Vooral in zulke verzen ligt de dichterlijke

1 Zijn poëzie in OTs: XVI, 102-103, 377-379; XVII, 48, 192-193, 808-811, 972; XVIII, 100-103, 269, 624-628.

2 Bespreking van Het Verborgen Leven in Den Gulden Winckel, 21e jrg. (1922), 93-95. L. Kramer en J.A. Rispens werkten beiden aan het Maandblad voor Letterkunde mee (zie blz. 82 noot 5); zie ook J.A. Rispens, Richtingen en Figuren (Kampen z.j.), 367.

3 B.v. Dies gratiae: XVIII, 624 (ed.-1921, 10). - Gossaerts redactionele commentaar luidde: ‘Die genadedag vind ik - voor onzen vriend Rispens op dit oogenblik, en in deze periode zijns levens, wel wat gewaagd - om zijnentwil dunkt me, moet dit vers, dat ik overigens niet zoo heel verwerpelijk als vers acht, niet worden opgenomen’ (redactionele rondzendbrief, ongedateerd, L.M.). Na overleg met Rispens, die prijs stelde op publikatie, desnoods onder het pseudoniem Redivivus, werd het alsnog opgenomen (brief van J.A. Rispens aan G.G. van As, 13-1-1913, L.M.).

4 Na zwijgen: XVI, 379 (niet herdrukt).

5 Aan de Muze: XVIII, 100-101 (ed.-1921, 13-14). - Bij de rondzending schreef Bückmann: ‘Aan de Muze - begrijp ik niet. Ligt 't aan mij?’ Waarop Gossaert repliceerde: ‘Aan de Muze snap ik wel. Bück is blijkbaar de periode, waarin hij de Muze in de gaten had, passé. Ik ben dus pro-Musa’. Van der Valk volstond met: ‘Aan de Muze vind ik mooi’ (redactionele rondzendbrief, ongedateerd, L.M.).

6 Ultra tenebras: XVII, 808-809 (ed.-1921, 15-16).

[p. 230]

betekenis van Rispens voor OTs: in het technisch-verzorgde, van Tachtig losgekomen, gevoels-zuivere lied¹.

Een maand later dan Rispens debuteerde Willem de Mérode in OTs². Ook zijn werk is los van Tachtig, maar het vertoont aanvankelijk veel invloed van Gossaert. De Mérode heeft bij de redactie van OTs een groot aantal verzen ingeleverd, waarvan slechts een beperkt aantal werd opgenomen³. De Mérode ging voort met zijn inzendingen, hoe kritisch de redactie zijn werk ook beoordeelde⁴. Aan de redacteuren Gerretson en Van As - met wie hij vanwege zijn inzendingen het meest te maken had - droeg hij uit sympathie en hoogachting een van zijn verzen op⁵.

De aanwijzingen die hij van de redactie ontving, zullen vermoedelijk mede bewerkt hebben, dat De Mérode in zijn bundel Gestalten en stemmingen slechts zeven van de vijftig in OTs verschenen gedichten liet herdrukken⁶.

Het vroegste werk van De Mérode in OTs is stemmingspoëzie: een tere, milde weemoed zoekt vorm in ijle liedjes of wordt weergegeven in

1 Op de poëtische waarde van Het Verborgen Leven wees J.D. Bierens de Haan in Onze Eeuw, 22e jrg. (1922), IV, 252. Het zwakke religieuze moment werd met name vermeld door J.C. de Moor in Stemmen des Tijds, 11e jrg. (1921-1922), II, 212-215, die voor de toekomst wenste ‘dat dit verborgen leven dan meer getuigenis moge afleggen van den verborgen omgang met God’; en door L. Kramer in Den Gulden Winckel, 21e jrg. (1922), 93-95: ‘Wanneer Rispens den ouden weg, die naar den innerlijken vrede leidt, terug mocht vinden, dan zou de Christelijke dichtkunst van hem veel verwachten mogen’.

2 Rispens in het nummer van februari 1911, De Mérode in dat van maart 1911. Zie voor De Mérode ook blz. 81-82.

3 Het notulenboek van de redactie vermeldt eenmaal zelfs (vergadering 21-8-1912, L.M.) de verschrikte uitroep van Gerretson, naar aanleiding van wat De Mérode had ingezonden: ‘Mijn hemel, moeten wij dat allemaal lezen?’ Besloten werd toen, De Arabier en de Liederen van Perceval te accepteren, de rest te weigeren.

4 Van der Valk schreef bijvoorbeeld naar aanleiding van Voor Moeder (XVII, 111): ‘over de maat praat ik maar niet meer bij dezen vrijbuiter’. Bückmann over de Liederen van Perceval (XVIII, 204-214): ‘ik vind deze verzen niet veel beter dan wartaal’ (redactionele rondzendbrieven, ongedateerd, L.M.).

5 Zomeravond (XVI, 760) bevat de opdracht: ‘voor Carel’; Op den toren (XVII, 112) vermeldt: ‘Voor G. Schrijver’. Hierbij ook een brief van W.E. Keuning aan G.G. van As, 23-10-1911 (L.M.).

6 Groningen 1915; titelblad: 1916. Van de 43 andere gedichten werden er later nog 2 opgenomen in de bundel Het heilig licht (Baarn 1922). Zijn werk in OTs: XVI, 166-168, 290-294, 541-545, 621-622, 760; XVII, 19, 109-112, 212-213, 374-377; XVIII, 35, 204-214, 609-614; XIX, 30-39, 96-102, 283-287, 428-431.

[p. 231]

rijmloze verzen¹. In volgende publikaties neemt het aantal gestaltebeeldingen sterk toe, met name in de achttiende jaargang (1913)². Een verdere ontwikkeling van De Mérodes dichterschap tonen de zes Aandachtige gedichten, waarmee de negentiende jaargang (1914) opende³. De religieuze grondtrekken van De Mérodes poëzie worden in deze reeks al nauwkeurig zichtbaar. Een vurig pleiten op Gods erbarmen, op Zijn ontferming, vanuit de verlorenheid in eigen zonde, stijgt eruit op: een belijdenis van eigen falen, een uiting van verterend schuldbesef, een gebed om levensvernieuwing. In deze jaargang verscheen ook zijn prachtige bewerking van het motief van De verloren zoon⁴. Moge hier nog invloed van Gossaert of anderen te bespeuren zijn, het gedicht demonstreert niettemin overtuigend de eigen aard van De Mérodes poëzie⁵. Een sobere schoonheid van zegging en een innig doorleefde geloofsovertuiging zullen zich nog vollediger manifesteren in de latere ontplooiing van zijn dichterschap.

Een eigen geluid viel evenzeer te beluisteren in de weinige gedichten die P. Minderaa aan de laatste jaargang van OTs (1914) bijdroeg⁶. De acht gedichten die van hem werden opgenomen, verdeeld in twee groepen van vier, doen hem kennen als de dichter van een gaaf en welluidend vers⁷. Van de tweede groep - Vier liederen - werden de beide laatste gedichten herdrukt in de bundel Klarende luchten (1919), gepubliceerd onder hetzelfde pseudoniem waaronder zijn tweede reeks in OTs was verschenen: Peter van Maarn. De poëzie van Minderaa is minder dromerig en melancholiek dan de meeste OTs-poëzie van beginnende dichters; zijn vers klinkt veeleer vreugdevol en levensblij, en is doortrokken van een zuivere religiositeit⁸.

1 XVI, 166-168, 290-294, 541-545, 621-622.

2 De Arabier: XVIII, 35 (ed.-1915, 22), het enige sonnet van De Mérode in OTs; de tien Liederen van Perceval (XVIII, 204-214), en de cyclus De schuchtere bruid (XVIII, 609-614).

3 XIX, 30-39.

4 XIX, 99-101 (ed.-1915, 24-27).

5 Zeer evenwichtig in de beoordeling van anderer invloed was J.J. Thomson in zijn bespreking van Gestalten en Stemmingen (Stemmen des Tijds, 6e jrg., 1916-1917, I, 274-275).

6 zie voor hem blz. 83.

7 XIX, 81-84, 654-657.

8 Zeer lovende beoordelingen van Klarende Luchten: G. Schrijver in De Nederlander, 18 december 1920; en Joannes Reddingius in De Nieuwe Gids, 35e jrg. (1920), II, 468-471; meer gereserveerd: J.C. van Dijk in Stemmen des Tijds, 9e jrg. (1919-1920), II, 308-316.

[p. 232]

Peter van Maarn toonde geen bijzondere voorkeur voor OTs en publiceerde ook herhaaldelijk in Stemmen des Tijds. Toch mag zijn poëzie in de laatste jaargang, evenals die van De Mérode, mede als bewijs gelden, dat niet een literair tekort de ondergang van OTs bewerkte.

Het proza dat onder Hoogenbirks bewind in OTs verscheen, verdient meer aandacht dan de poëzie die in de eerste acht jaargangen van het tijdschrift werd geplaatst. Dit is overigens niet te danken aan de bijdragen van Hoogenbirk zelf en zijn mannelijke medeleden van het C.L.V.

Het enige literaire proza van A.J. Hoogenbirk verscheen in de eerste jaargang. Het was een doorzichtig sleutelverhaal, getiteld: Zonderlinge reis van den heer Gladius Scharpe en zijn metgezellen in het land Asinia¹, waarin de redacteur zich misprijzend uitsprak over de kerkelijke verdeeldheid, het veelvuldig gebruik van vreemde woorden, de materialistische instelling van de bevolking en misstanden bij het onderwijs in Nederland.

Naar Hoogenbirks voorbeeld is ook het proza van andere auteurs tendenswerk: géén ‘kunst om de kunst’, maar een oproep tot bekering of geheelonthouding, kerkelijke eenheid of sociale rechtvaardigheid. Het milieu waar de auteur zijn dagelijks werk vindt, zorgt doorgaans voor een passende omlijsting. Waar de tendens op de achtergrond raakt, leveren ziekte- en sterfgevallen, geloofsconflicten en bekeringsgeschiedenissen de voornaamste verhaalstof. Veelvuldig wordt in dit soort schetsen de verhaalgang onderbroken door ingelaste reflecties van de auteur; toevalligheden en onwaarschijnlijkheden moeten herhaaldelijk tot de gewenste ontknoping leiden. Het werk dat de onderwijzers J.C. Homoet, W.H. Kieviet en H. Weiland in dit genre leverden - door Hoogenbirk aangemoedigd en geprezen - kan hier verder buiten beschouwing blijven². Een poging van Homoet, de Tachtigers na te volgen in het schrijven van ‘ritmisch proza’ stuitte op ernstig be-

1 I, 53-59, 207-212, 379-384, 475-481, 735-740.

2 Men zie van J.C. Homoet: Liefelijke tonen (VI, 337-350), Morgenwoken (VII, 213- 222) en ‘Het daget in den Oosten’ (VII, 437-447); van W.H. Kieviet: Gereed (VI, 1-15); van H. Weiland: ‘Geen andere goden’ (V, 305-316).

[p. 233]

zwaar uit de lezerskring¹; de ernstige gebreken in Kieviets werk werden zelfs door de milde Dr. Gunning niet verheeld². Het meeste proza dat in het oude OTs verscheen, droeg de zojuist genoemde kenmerken: bekende gebreken van de negentiende-eeuwse roman werden gecontinueerd, de meer psychologische en realistische aanpak der Tachtigers genegeerd. Kopijgebrek zal er de oorzaak van geweest zijn, dat ook de nieuwe redactie nog werk van Kieviet en Weiland opnam, al toonde Weilands laatste bijdrage aan OTs grote vooruitgang vergeleken met zijn werk onder het Hoogenbirk-regime³.

Wat het literair proza betreft, verdient OTs in de eerste periode van zijn bestaan slechts aandacht om het belangwekkende pionierswerk van enkele vrouwelijke auteurs.

Bij het ingaan van de derde jaargang, toen Hoogenbirk publiek als redacteur naar voren trad, beloofde hij, dat zo mogelijk aan de ‘belletrie’ een breder plaats zou worden ingeruimd⁴. Als om die belofte waar te maken opende de derde jaargang met een novelle van Enka⁵, getiteld Vereenigd, eersteling van een reeks van vier verhalen die zij in deze en de volgende jaargangen aan OTs zou bijdragen; verhalen die gebundeld haar eerste boekuitgave zouden vormen⁶.

Enka ontwikkelde gedurende deze jaren een grote activiteit in OTs en het C.L.V. We maakten eerder reeds melding van haar strijd voor de rechten der vrouw, haar overgang tot het christen-socialisme en haar polemiek met Jhr. De Geer⁷; van haar verzet tegen de literaire opvattingen van W. van Nes, haar pleidooi voor de moderne roman en haar vonnis over de poëzie van Kijne en het werk der ‘christelijke biblio-

1 J.C. Homoet, In zelfmisleiding: V, 416-421. Een protest hiertegen van Ds. H.J. Schouten te Ommeren: VI, 36-39.

2 V, 40-42.

3 W.H. Kieviet, Moderne ruïnes (X, 669-681) en Het ware licht (XVII, 908-914); H. Weiland, Voor het laatst (XVI, 464-480) en Eenzaam (XVIII, 370-390).

4 III, 1.

5 zie voor haar blz. 53-54. - III, 3-16, 67-79, 129-142, 193-202, 257-266.

6 Vereenigd, Rotterdam 1901. De drie andere schetsen: Gescheiden (III, 639-651; IV, 1-14, 49-61, 97-106, 145-155), Driemaal (V, 105-111, 162-167, 210-213) en Stille levens (V, 449-458, 497-506). - Haar verdere prozabijdragen in OTs: Visie (VIII, 182-188), Uit vacantie (VIII, 582-588), Donkerend (IX, 165-167), Die voorgaan en die achteraan komen (IX, 603-613) en Een halve dag (XIII, 249-260).

7 resp. blz. 101, 54, 103.

[p. 234]

theken’¹. Onbevangen nam ze voorts in verschillende jaargangen deel aan de literaire kritiek.

Deze fiere, strijdlustige geest kenmerkt ook haar literair proza, welke gebreken het overigens moge vertonen. Militante vrouwenkarakters tekent ze, die in hun leven strijden tegen sociale ellende, tegen een daadloos, traditioneel Christendom, en te worstelen krijgen met de problematiek van liefde en geloof. Het is tendenswerk, dit eerste proza van Enka, maar zij streeft naar echtheid en eerlijkheid en naar een psychologisch zuivere motivering. Wel is er een te sterke gebondenheid aan een bepaald milieu: in vijf novellen oefenen de voornaamste vrouwenfiguren Enka's beroep van onderwijzeres uit². Dit autobiografisch element is soms van een opvallende naïveteit³. Niettemin heeft haar proza een eigen karakter.

Leven betekent voor al Enka's verhaalfiguren: strijden. Werken, liefhebben en geloven, het is één worsteling. Trotse en onafhankelijke karakters tekent Enka: strijdbaar en heerszuchtig, of dapper en onbaatzuchtig. Vol energie en hervormingsplannen vechten haar personen zich door het leven. Radicaal zijn ze allen, in hun conflicten en in de oplossing ervan. Dominerend is het motief van de verbroken liefdesrelatie: talrijk zijn in haar verhalen de vrouwenfiguren die in hun huwelijksverwachting bedrogen worden⁴; en nergens vindt in Enka's novellen het vrouwelijk geluksverlangen een ongestoorde vervulling.

Haar vormgeving vertoont nog vele gebreken: de dialogen bevatten te veel plechtig-gestileerde vertogen; de verhaalgang wordt - in de eerste novellen - meermalen onderbroken door ingevoegde beschouwingen, doorgaans van polemische aard; een te sterk autobiografisch element leidt tot grote uniformiteit in milieu- en karaktertekening; compositorisch is menige novelle zwak. Toch treffen op verschillende plaatsen haar plastisch talent en haar psychologische inleving. Toen Enka in de derde jaargang van OTs begon te publiceren, had in dit blad nog geen enkele novelle van betekenis gestaan. Ze had geen traditie om op terug te vallen, geen gids om haar te leiden. Samen met anderen heeft ze, door vallen en opstaan, haar eigen weg moeten zoeken.

1 blz. 149-151.

2 Namelijk in Gescheiden, Stille levens, Visie, Uit vacantie en Een halve dag.

3 In Vereenigd, gedateerd: november 1897, ziet de vrouwelijke hoofdpersoon terug op een rijk leven van 24 jaar (III, 264). Enka's geboortejaar: 1873!

4 Zo in Gescheiden, Driemaal, Stille levens en Die voorgaan en die achteraan komen.

[p. 235]

Om die dappere poging verdient ze waardering; om haar optornen tegen wanbegrip en vooroordeel. Zij had de moed, problemen scherp en indringend voor te houden aan een lezerspubliek, dat bij zoetelijke vroomheid tevreden dommelde. Zij streed op vele fronten, wat onvrouwelijk militant misschien, maar met de volledige inzet van zichzelf. Zij verstoorde de christelijke verhaaltjesconventie met haar novellen, waarin de geliefden elkaar niet krijgen maar verbitterd uiteengaan, waarin de zondaar zich niet bekeert maar in godslastering eindigt. Zo heeft zij zuiverend gewerkt, eerlijkheid en echtheid bevorderd, problemen scherp gesteld en ook literair gestreefd naar verbetering.

Toen de nieuwe redactie optrad, sprak het element van vernieuwing in haar werk al minder sterk; de tekortkomingen wogen de nieuwe leiding van OTs zwaar. Strubbelingen bleven niet uit; weinig is in het latere OTs van haar verschenen¹. De novelle Die voorgaan en die achteraan komen verdient echter afzonderlijke vermelding als een geconcentreerde, evenwichtige uiting van haar gerijpt talent².

Herhaaldelijk werd Enka's werk in OTs besproken. Vereenigd werd zeer waarderend beoordeeld door K. Wielemaker te Biggekerke³; waarna echter door mej. J.L.F. de Liefde, aan de hand van enkele duidelijke voorbeelden, op de literaire tekortkomingen werd gewezen⁴. Louter lof oogstte Enka in het oude OTs voor haar werk Langs verschillende wegen (1902)⁵. Maar in het nieuwe OTs trad G. Schrijver als haar criticus op. Zoals hij zich onbevangen uitsprak over het werk van andere geestverwanten, zo gaf hij ook onbewimpeld zijn oordeel over haar roman Het komt (1905), waarin Enka haar overgang tot het christen-socialisme aankondigde. Zonder bepaald nieuwe gezichtspunten naar voren te brengen, adstrueerde Van As toch duidelijk, waarom Enka's boek voor hem een verrassing én een teleurstelling was geweest⁶. Nog

1 zie blz. 54. Onder nieuwe redactie geplaatst: Donkerend, Die voorgaan en die achteraan komen en Een halve dag.

2 IX, 603-613.

3 VII, 32-36.

4 VII, 136-139. Zeer kritisch werd de bundel besproken door G.F. Haspels in Onze Eeuw, 2e jrg. (1902), II, 683-684. Voor de daarop volgende beoordeling van Haspels' werk door Enka zie blz. 204-205.

5 VII, 465-468. Zelfs Haspels oordeelde, dat de schrijfster ‘werkelijk een stapje vooruit’ was gegaan: Onze Eeuw, 2e jrg. (1902), IV, 983-984.

6 X, 434-439. Daan van der Zee prees het boek in Den Gulden Winckel, 5e jrg. nr. 5 (mei 1906), al voegde hij eraan toe: ‘het is niet voor de kunst, maar voor de tendenz geschreven’. Hatelijk schreef Ds. Haspels korte tijd later over Die voorgaan en die achteraan komen (1906): ‘de schrijfster mocht zich voorloopig wel wat vacantie gunnen’ (Onze Eeuw, 7e jrg., 1907, I, 152).

[p. 236]

in net oude OTs had R.A. Swanborn een groot aantal persbeoordelingen samengebracht in een uitvoerig overzicht: Enka en Johanna Breevoort¹. Voorbeelden van overschatting en verguizing leverde zijn verzameling in ruime mate. Zelf sprak hij zijn bewondering voor Johanna Breevoort nog iets nadrukkelijker uit dan zijn waardering voor Enka.

Swanborn noemde in de titel van zijn overzicht de namen van twee schrijfsters, die ook in onze beschouwingen al eerder in elkaars gezelschap voorkwamen². Johanna Breevoort was evenals Enka een strijdbare vrouw: ook zij ijverde voor vrouwenemancipatie en voor literaire vernieuwing³. Al was Enka in haar opvattingen radicaler, Johanna Breevoort baarde in de gereformeerde kring meer opzien: zij werd er door menigeen beschouwd als de dienstbode die zich verstoutte revolutionaire denkbeelden te verkondigen.

Enka was radicaler. Dat toonde zij bijvoorbeeld in haar beoordeling van Johanna Breevoorts romandebuut Haar idealen (1900), waar zij haar eigen ideeën inzake de vronwenkwestie vergeleek met die van haar vriendin. Ondanks bezwaren noemde ze Johanna Breevoorts roman een góéd boek, een aanwinst voor de christelijke literatuur⁴.

Toch doen zich op literair gebied ook geschillen tussen hen voor, die zowel lichtgeraaktheid bij Johanna Breevoort als jaloezie bij Enka doen veronderstellen. Johanna Breevoorts literaire carrière was verrassend. Kort na Haar idealen verscheen Vrouwenweelde en vrouwensmart (1901), dat OTs een veelheid van beschouwingen deed toestromen en ook Bückmann inspireerde tot een uitvoerig artikel⁵. Karakterzonde en

1 VIII, 478-489, 517-526.

2 zie blz. 54, 149.

3 zie resp. blz. 101, 148.

4 V, 140-144, 183-187. Bepaald vijandig was het oordeel van Frits Lapidoth in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, 10e jrg. (1900), 572-573: ‘het boekje van Johanna Breevoort is te pretentieus in zijn lorrigheid om iets anders te wekken dan wrevel’.

5 zie blz. 146-148. Achtereenvolgens verschenen een gewone boekbespreking door Aldebaran (VI, 420-422), een felle veroordeling door mevr. Wildeboer (Is ‘Vrouwenweelde en Vrouwensmart’ van Johanna Breevoort een mooi boek? VI, 467-476), het diepgaande artikel van Bückmann (Over kunst en...: VI, 502-517), een waarderende beschouwing van Hilda (VI, 573-574) en een zeer kritisch stukje van W. van Nes (VI, 574-579). - R.A. Swanborn gaf bovendien een keur van knipsels uit andere bladen in zijn overzicht: Johanna Breevoort en de pers (VII, 161-176).

[p. 237]

levensleed (1904) verscheen al als het werk van een schrijfster met een gevestigde reputatie.

De nieuwe redactie van OTs vertrouwde de beoordeling van haar werk, dat in gereformeerde kring de meningen nogal verdeeld hield, toe aan hervormde stadgenoten van Johanna Breevoort. Ds. P.J. Kromsigt besprak Karakterzonde en levensleed en constateerde grote vooruitgang in vergelijking met Vrouwenweelde en Vrouwensmart. Wel zag hij in stijl en karaktertekening nog tekortkomingen, maar het positieve overheerste duidelijk in zijn recensie¹. B.J. Gerretson beoordeelde Tot het licht (1905), dat hij waardeerde ondanks bezwaren tegen de onzuivere weergave van de volkstaal en de zwakke compositie. Tot bewondering kon zijn waardering echter niet stijgen².

Naar Enka's mening ging deze waardering voor het werk van haar vriendin veel te ver. En toen Johanna Breevoort zich met haar boek In den kerkstrijd (1906) waagde aan een historische roman, wendde zij zich tot redacteur-secretaris Van As met het verzoek, deze roman in OTs te mogen recenseren. Zij deelde daarbij mee, dat haar literair én haar historisch gevoel tijdens de lectuur zo op de pijnbank hadden gelegen, dat haar beoordeling beslist afwijzend zou zijn. Niet uit jaloezie, maar ter wille van de waarheid oordeelde zij zo: ‘Het benauwt me met een schrikkelijke benanwing, dat Joh. Br.'s werk, zij moge dan tegen het Calvinisme en de vromen hebben misdreven, literair eenstemmig goed genoemd wordt. Joh. Br. heeft tegen niemand zoo zwaar misdreven als tegen de Kunst, de kunst in 't algemeen en de Christelijke kunst in 't bijzonder’. ‘Ziende op J. Br.'s omstandigheden, die te onzaliger ure door heel Nederland uitgebazuind zijn, zegt men: 't is al knap. Maar zoo oordeelt de majesteit der kunst niet’³.

Het verzoek werd ingewilligd en dezelfde gedachten uit haar brief verwerkte Enka in een recensie, die als afzonderlijk artikel met grote letter werd geplaatst⁴. Vooral het slot was zo persoonlijk toegespitst, dat het vrijwel onmogelijk is niet aan jaloezie te denken. Onnodig kwet-

1 IX, 727-731. Het boek werd zeer ongunstig beoordeeld door Carel Scharten in De Gids, 69e jrg. (1905), III, 340-346.

2 X, 737-738.

3 Brief van mej. A.v.d. Vlies aan G.G. van As, 29-11-1906 (L.M.).

4 XI, 700-711.

[p. 238]

send, zinspelend op Johanna Breevoorts eenvoudige positie, schreef Enka daar: ‘En nu weet ik wel van Joh. Breevoort's moeilijkheden, maar ten slotte, bij voltooid werk, rekent de majesteit der kunst daarmee niet. Bij haar is het als in de gelijkenis: wie aanzit zonder door het feestkleed zijn recht te toonen, wordt buitengeworpen zonder minutieus onderzoek, of wellicht het verkrijgen van dat feestkleed groote bezwaren in had. Het kon ook zijn, dat men zijn eigen, eenvoudig feestkleed had weggeworpen om de hand uit te strekken naar een, dat men sierlijker achtte, maar dat onbereikbaar was’¹. Het is te begrijpen, dat Johanna Breevoort dit én van Enka én van de redactie opvatte als een onvriendelijke daad, waarover zij zeer gebelgd was².

Veel heeft Johanna Breevoort aan OTs niet bijgedragen: negen schetsen in totaal, meest van zeer beperkte omvang. Merkwaardig genoeg publiceerde zij in de Hoogenbirk-periode naast een aantal gedichtjes maar één prozaschets in OTs en leverde zij de andere bijdragen aan de nieuwe redactie, die haar proza zoveel kritischer bekeek. Haar literair werk kreeg onmiddellijk roman-allures; in de bladen verscheen slechts enig snipperwerk³.

De aanvankelijk zeer hartelijke verhouding tot de nieuwe redactie deed haar in de negende en tiende jaargang (1904, 1905) vijf schetsen publiceren. De afwijzing van haar verzen (september 1905), toenemende kritiek op haar proza, het plaatsen van Enka's recensie (februari 1907) en haar ijveren voor het christen-socialisme (1908-1911) reduceerden in de volgende jaren haar medewerking vrijwel tot nihil⁴. Toch heet zij

1 XI, 710-711. P.J. Blok in Onze Eeuw, 7e jrg. (1907), II, 297 oordeelde het boek ‘ongeoorloofd zwakjes’.

2 Brieven van mej. M. Michels aan G.G. van As, 18-2-1907 en 26-2-1907 (L.-M.). Interessant is in dit verband een brief van mej. J.L.F. de Liefde aan G.G. van As uit de periode, dat het gerucht ging dat Johanna Breevoort in de redactie van OTs zou worden opgenomen (4-3-1904, L.M.). Mej. De Liefde schrijft: ‘Gaarne geloof ik dat haar (i.e. Enka's) toon, toen ze over Joh. Br. sprak, té scherp was. Mej. v.d. Vlies meende toen, dat Breev. in de redactie zat en dat klonk toch ook wel wat vreemd. Bovendien is Enka wel eens verontwaardigd - ten onrechte? - omdat sommigen J. Br. protegeren door dik en dun en haar een plaats geven in de Chr. Letterk. die haar niet toekomt’. Enka's wrok was dus kennelijk al van ouder datum!

3 Een overzicht van haar bijdragen: Verbondsgenade (VI, 552-554), Confectie (IX, 108-116), Ellende (IX, 201-217), Eén dag kinderleven (IX, 475-486), In den doofpot (X, 89-93), Gaan?(X, 414-417), Des avonds licht (XI, 695-699), Op de boot (XIII, 267-269), Als een bloem ... (XV, 16-33).

4 zie blz. 53 en de daar genoemde correspondentie. Tal van ongedateerde redactionele rondzendbrieven (L.M.) bevatten bovendien aanwijzingen in dezen.

[p. 239]

nog in 1911 ‘een onzer medewerksters’, wanneer in de Terugblik een stuk van haar wordt opgenomen, waarin zij de Gereformeerde Kerken ernstig in gebreke stelt en uiteenzet waarom zij zich heeft aangesloten bij Jeruël, de Rotterdamse stadsevangelisatie van Johannes de Heer¹.

Dit stuk over Jeruël is karakteristiek voor Johanna Breevoort en vertolkt tevens de grondtoon van haar prozabijdragen aan OTs. Want in Jeruël boeit haar: dat men er een greep doet naar het vòlk, naar de armen en ellendigen, naar de zelfkant van de maatschappij. En dat men daar de redding door het Evangelie verkondigt. In dit opzicht toont zij ook als schrijfster haar kracht en haar zwakheid. Haar kracht ligt in de onbetwistbare echtheid van haar levensbeelden, in haar deernis met de allerarmsten uit de achterbuurten van een grote stad, in haar realistische uitbeelding van een stuk volksleven. Haar zwakheid ligt in de theologische propaganda, in de veelheid van bekeringen die zij noodzakelijk oordeelt². In haar werk treft men beurtelings fragmenten, zo direct en levensecht, dat men gewonnen wordt voor haar talent, én scènes, zo zoetelijk-vroom en onwaarschijnlijk, dat de populariteit van haar boeken een vergissing schijnt. Het is een ongevormd natuurtalent, deze vrouw met haar manuscripten vol taal- en spelfouten, vrijwel zonder interpunctie, maar getuigend van een onloochenbaar ‘schrijfstersinstinct’³.

Haar beste werk leverde Johanna Breevoort aan de eerste vernieuwde jaargang (1904). Met name haar derde bijdrage daarin, Een dag kinderleven - die ‘geen verdichting’ heet te zijn - vertoont specifieke en persoonlijke kwaliteiten. Haar beide schetsen uit de tiende jaargang (1905) werden opgenomen in de boekuitgave Tot het licht, maar staan achter bij het werk dat ze aan de vorige jaargang afstond. In haar laatste bijdragen aan OTs verviel ze tot de zeer conventionele weergave van twee sterfgevallen. Terecht mocht de redactie zich later beklagen over de geringe variatie in haar werk⁴.

Hierin stemt Johanna Breevoort weer met Enka overeen: dat zij geen van beiden in een latere periode der christelijke letterkunde tot een rijker ontplooiing van hun talent zijn gekomen. Zij hebben de moed gehad -

1 XVI, 127-130.

2 Vooral aan het eind van Vrouwenweelde en vrouwensmart een onstuitbare reeks. Zie ook Bückmanns beschouwing: blz. 146-148.

3 J.A. Rispens, Richtingen en figuren (Kampen z.j.), 363.

4 Brief van L. Bückmann aan G.G. van As, 6-6-1910 (L.M.).

[p. 240]

en er was in die tijd moed voor nodig! - zich in een eerste aanzet volledig te geven. Hun werk moet primair gewaardeerd worden als sociale daad en als historisch evenement. Op die overweging is blijvende - ook binnen de proporties blijvende! - waardering gerechtvaardigd.

Het werk dat mejuffrouw J.L.F. de Liefde in OTs publiceerde, was van geheel andere allure¹. Stortten Enka en Johanna Breevoort zich in de actuele problemen op-alle-levensterreinen, mej. De Liefdes werk is van een voorname terughoudendheid. Geen politieke en sociale problemen inspireerden mej. De Liefde; haar werk steunt op de elementaire motieven van liefde en dood, het leven met God en de naaste in de intieme beslotenheid van het gezin.

Evenals Enka en Johanna Breevoort droeg zij aan de rubriek literair proza negen schetsen bij; de omvang en de spreiding van haar bijdragen is echter geheel anders dan van genoemde schrijfsters². Publiceerde Enka voornamelijk in de periode-Hoogenbirk en Johanna Breevoort vooral kort en intensief na het optreden van de nieuwe redactie, mej. De Liefde debuteerde in de vijfde, maar werkte ook nog mee aan de laatste jaargang van OTs. Zij was de meest regelmatig publicerende prozaïste onder oud én nieuw bewind³. Nimmer liet ze in OTs haar stem horen over de vele tijdsproblemen, die Enka en Johanna Breevoort op den duur geheel in beslag namen; zij mengde zich slechts in de discussie over het kinderboek⁴.

Haar novellen in OTs tonen eveneens een grote belangstelling voor het kinderleven; twee ervan liggen zelfs geheel binnen de grenzen van het kinderverhaal⁵. Haar kleine roman Contact, opgenomen in de

1 zie voor haar blz. 55.

2 De 9 bijdragen van Johanna Breevoort beslaan tezamen nog geen 75 pagina's, die van mej. De Liefde 230.

3 Een overzicht van haar bijdragen: Spelende kinderen (V, 70-72), Waartoe? (VII, 1-10, 49-58), Trouwe Thijs (VIII, 357-365, 405-414, 453-462), Tot den heiligen doop (IX, 137-156), Moeite van smart (XI, 3-22), 'n Avontuur (XIII, 133-144), Contact (XV, 137-152, 217-231, 321-336, 382-396, 418-445), ‘Een van deze kleinen’ (XIX, 207- 215), ‘Als een, dien zijne moeder troost’ (XIX, 693-720). Voor het vernieuwde OTs verzorgde zij ook een aantal, weinig opvallende, boekbesprekingen. Onder pseudoniem Louise publiceerde zij eenmaal een versje in OTs: XII, 169-170 (Notulenboek redactie-OTs, vergadering 2-2-1907, L.M.).

4 zie blz. 140.

5 Namelijk 'n Avontuur, opgenomen in haar meisjesboek Onder zes neefjes en nichtjes (1908), en ‘Een van deze kleinen’, herdrukt in het Derde Kerstboek van Callenbach (1926).

[p. 241]

vijftiende jaargang (1910), beschrijft bovendien het verder leven van enkele kinderboekfiguren uit Onder zes neefjes en nichtjes¹. Er is bij mej. De Liefde een vloeiende overgang van kinderverhaal naar volwassenlectuur: haar jeugdboeken bezien het kinderleven ‘met den blik van volwassen wijsheid’², haar literaire novellen tekenen het leven met een kinderlijke eenvoud. Drie novellen benaderen voorts een bepaald aspect van de religieuze problematiek rond het kindersterfbed³. Tegen de eerste hiervan opperde Van As aanvankelijk bezwaren, omdat naar zijn mening de vraag naar de zin van de kinderdoop in deze novelle onbevredigend beantwoord werd. Graag had hij waarde en betekenis van de kinderdoop positiever gesteld gezien. Zijn kritiek werd echter door mej. De Liefde niet aanvaard⁴.

De novellen van mej. De Liefde zijn sober, eenvoudig en stemmingsvol. Haar kracht ligt in de zuivere tekening van het meer aristocratische milieu; een te breed uitgesponnen milieubeschrijving leidt echter meermalen tot een compositorische onevenwichtigheid. In het algemeen treft trouwens in mej. De Liefdes novellen naast een sterke concentratie op de sfeertekening, een verijling der personen, in welke gevallen haar werk een tastbaar milieu biedt met schimmige gestalten. In vergelijking met Enka en Johanna Breevoort heeft mej. De Liefdes werk veel meer literair niveau: er is verfijning, maar ook vervaging - een eigenaardigheid die we bij Wilma in nog sterker mate zullen aantreffen.

De kleine roman Contact vormde de omvangrijkste bijdrage van mej. De Liefde aan OTs en gaf een zuiver beeld van haar talent. In een latere periode der christelijke letterkunde werd deze brede novelle terecht geprezen als ‘een waardevolle toevoeging aan het nog veel te kleine rijtje meer of minder belangrijke Christelike romans’⁵.

De redactie van OTs waardeerde haar werk zeer en maakte aan haar

1 Dat deelt de schrijfster zelf ook mee in een voetnoot na hoofdstuk I van Contact: XV, 140.

2 G. Schrijver: XIV, 78.

3 Tot den heiligen doop, Moeite van smart en ‘Als een, dien zijne moeder troost’ (Jesaja 66 :13). De beide eerste novellen werden herdrukt in De vrucht, die blijft (Nijkerk 1906), resp. 177-203, 7-33.

4 Brief van mej. J.L.F. de Liefde aan G.G. van As, 18-5-1904 (L.M.): ‘Mag ik ter verklaring dit zeggen, dat de kinderdoop mij een ledig symbool is’.

5 Bij de boekuitgave (1929) in Opwaartsche Wegen, 7e jrg. (1929-1930), 363 (anoniem). Zeer waarderend schreef ook Dr. C. Tazelaar over dit boek in Stemmen des Tijds, 19e jrg. (1930), I, 292-293.

[p. 242]

adres slechts zelden kritische aanmerkingen. Voor een redacteur als Bückmann telde zeker ook mee, dat zij geen tendenswerk schreef¹, maar dikwijls zuivere ‘stemmingskunst’. Tevens mag wellicht als blijk van waardering gezien worden, dat Van As de beoordeling van haar boeken uitsluitend aan zichzelf voorbehield². Welwillend wees hij tekortkomingen aan, maar de toon van waardering overheerste. Na de verschijning van Begeerten des harten (1904) schreef Van As: ‘Ik constateer met leedwezen, dat het groote - ook het Christelijk publiek - nog te weinig gewend is aan lectuur wier genieting eenige inspanning kost, dan dat het met blijdschap het boek van mej. De Liefde ontvangen zal’. Maar hijzelf roemt haar talent, ‘waarvan ik voor onze Christelijke literatuur nog veel verwacht’³. In de novellen die gebundeld werden tot De vrucht, die blijft (1906) - waarvan er twee in OTs waren verschenen - ziet hij vele kwaliteiten: hij constateert ‘iets voornaams, dat nieuw is in onze literatuur’, een ‘totale àfwezigheid van elke pose’, een eerlijke soberheid⁴. En na het verschijnen van haar roman In liefde bloeyende (1912) spreekt hij er in een brede recensie zijn verbazing over uit, dat het werk van Johanna Breevoort zoveel meer gelezen en besproken wordt dan het werk van mej. De Liefde, dat zijns inziens veel hoger staat. ‘O, het is zoo ontmoedigend in ons christelijk Nederland schrijver van romans te zijn’⁵! Vol lof leidde Van As het werk van mej. De Liefde bij de lezers van OTs in: hij bleek een zuiver gevoel te hebben voor de eigen waarde van haar werk en voor de eigen plaats die zij onder de prozaïsten van OTs innam⁶.

Het meest beloftevolle talent onder de schrijfsters was Wilma. Met het

1 zie blz. 147-148.

2 Dit gold ook voor haar kinderboeken: zie blz. 170.

3 IX, 798-801.

4 XI, 744-746. Zeer kritisch en weinig waarderend besprak G.F. Haspels de bundel in Onze Eeuw, 6e jrg. (1906), IV, 470.

5 XVIII, 629-640. Johanna Breevoort werkte toen al jaren niet meer aan OTs mee.

6 Zeer waarderende recensies over In Liefde Bloeyende schreven Bloesem en Vrucht, 1e jrg. (1911-1912), 490-492; Daan van der Zee in Den Gulden Winckel, 12e jrg. nr. 2 (februari 1913); C. Tazelaar in De Reformatie, 9 mei 1924 (bij de herdruk). Zeer gereserveerd toonde zich P.J. Molenaar in Stemmen des Tijds, 1e jrg. (1911-1912), 1306-1307. Uitgesproken ongunstig oordeelde H. Smissaert in Onze Eeuw, 12e jrg. (1912), IV, 308-310.

[p. 243]

oude OTs van Hoogenbirk had zij geen relatie onderhouden. Haar moeilijke levensgang, met veel psychisch en fysiek lijden, maakte dat zij eerst op haar 34e jaar debuteerde. De eerste schets, Oude vrijster, verscheen in OTs onder haar eigen naam: W. Vermaat¹. Het verhaal doet enigszins onwerkelijk aan, al steunt het op een ‘ware gebeurtenis’². Het schetsje is bovendien niet vrij van sentimentaliteit. Wel is het motief: het lijden van mens en dier, en de lotsverbondenheid daarin van mens en dier, reeds alleszins typerend voor Wilma's later werk.

Pas enkele jaren daarna verschijnt in OTs veel gaver werk van haar. Aan de vijftiende jaargang (1910) draagt zij enkele schetsen bij, geschreven gedurende de maanden dat zij als onderwijzeres werkzaam was te Kootwijk. De ligging van dit dorp Achter de heuvelen heeft de schetsenreeks ook haar titel bezorgd³. Het is het belangrijkste werk dat Wilma in OTs heeft gepubliceerd en bevat, ondanks zwakke gedeelten, literair fraaie passages. Het gaat Wilma in dit werk allerminst om de schildering van een landelijke idylle: haar dorpsfiguren zijn door het leed beproefden. Doch van al deze mensen schetst zij ‘de donkere opgang’, de loutering door het lijden. Veel sterker dan bij mej. De Liefde is bij Wilma sprake van een vervaging der personen. Maar ze toont een onmiskenbaar talent in fraai uitgewerkte beelden en in prachtige natuurbeschrijvingen⁴.

Nog twee novellen heeft Wilma in OTs gepubliceerd: Drieske's ‘een en twee’ .... en Het allerliefste, beide handelend over kinderleed en kindersterven⁵. Dit proza toont geen opvallende verschillen met de voorgaande schetsenreeks; het behoort, evenals Achter de heuvelen, typisch tot Wilma's vroegste werk. Niettemin is het, gelijk al haar later werk, in alle klaarheid een getuigenis.

1 XII, 686-699; gedateerd: november 1907. Zie voor haar ook blz. 73-74 en de literatuuropgave blz. 263.

2 Bij haar 80e verjaardag publiceerde Wilma de autobiografie Het heilig wonder van mijn leven (Amsterdam 1953), waarin zij ook over dit debuut vertelt (pag. 52).

3 XV, 66-72, 125-136, 205-216, 311-320, 367-381, 446-451. Over de historische toedracht schreef zij in Het heilig wonder, 54-56. In de boekuitgave Achter de heuvelen (Utrecht 1916) is de titelreeks vermeerderd met een aantal novellen, waarvan er twee in OTs hebben gestaan (zie noot 5).

4 Uitvoerig over de kwaliteiten en zwakheden van Wilma's eerste novellen: J. Haantjes, Wilma, in Opwaartsche Wegen, 1e jrg. (1923-1924), 145-161, 173-186.

5 XVI, 397-413 en XVIII, 1-18; herdrukt in de bundel Achter de heuvelen (Utrecht 1916), 133-159, 161-180. De geweigerde schets Bidt voor de ziel van ... (zie blz. 73) werd onder de titel Grootvader Drikkes eveneens opgenomen in deze editie: Achter de heuvelen (Utrecht 1916), 93-132.

[p. 244]

Vrijwel in dezelfde jaren als Wilma publiceerde mej. E.M.F. Kleijn een viertal schetsen in OTs¹. Haar eerste novelle, Zijn zuster, leed nog sterk onder de zucht, zoveel mogelijk tijdsproblemen te verwerken². Het historisch verhaal Théophile verscheen met de ondertitel: Eenige bladzijden uit de levensgeschiedenis van een Fransch jong meisje in de jaren 1792- 1803³. Het was een interessante poging, maar het verhaal bleef te zeer steken in de historische documentatie. Een verdienstelijke novelle gaf zij echter in Het terrein van strijd⁴. Zij behandelt hierin het geloofsconflict in de liefdesverhouding van een Protestants meisje en een Rooms-Katholiek jurist, die beiden aan hun geloofsovertuiging vasthouden, waardoor - na veel tweestrijd - zich de scheiding tussen hen voltrekt. Minder geslaagd was haar laatste bijdrage aan OTs, 't Avondje bij ‘zijn vrienden’⁵, een korte schets waarin zij trachtte een huwelijksconflict tot een psychologisch aannemelijke oplossing te voeren.

Naast het werk van mej. Kleijn publiceerde mevrouw J.M. Westerbrink-Wirtz in de laatste jaargang van OTs (1914) enkele schetsen, die evenzeer getuigden van een rijpend talent. We vermeldden reeds, hoe haar poëzie door Hoogenbirk gewaardeerd maar door de nieuwe redactie afgewezen werd⁶. Over haar eerste novellenbundel, Verdoold - niet verloren (1908), oordeelde Van As al evenmin gunstig. Hij verweet haar in zijn recensie met name, dat haar verhalen zich te opzettelijk richtten tot ‘de vergadering der geloovigen’, tot ‘onze christenmenschen’. Zinspelend op de titel van haar bundel eindigde hij met de welgemeende wens: ‘Waar het mij toeschijnt dat Mevrouw Westerbrink van de banen der kunst in die der propaganda is verdoold, kan ik slechts hopen dat zij voor de eerste niet verloren zal zijn’⁷.

Dat die wens goeddeels in vervulling is gegaan, bewijzen haar beide novellen van 1914: Jong vrouwtje en Verbonden⁸. Wel is het werk van mevrouw Westerbrink echt huiselijke vertelkunst. Beide novellen be-

1 zie blz. 73.

2 XII, 137-161, 221-252.

3 XVI, 158-165, 227-239, 311-326, 388-396, 484-494, 574-582, 623-627.

4 XVIII, 674-691, 727-751. Terecht heeft Rispens (Richtingen en figuren, 362) opnieuw de aandacht gevestigd op deze novelle.

5 XIX, 103-115.

6 zie blz. 54, 212, 213.

7 XIV, 294-297.

8 XIX, 247-267, 319-340; XIX, 476-500, 555-581. Resp. in 1919 en 1924 als afzonderlijke uitgave verschenen.

[p. 245]

handelen een huwelijksconflict; in beide gevallen schetst zij de ontwikkeling in de verhouding van zeer ongelijksoortige huwelijkspartners. Literair zijn er verscheidene onvolkomenheden. Toch hebben de novellen van mevrouw Westerbrink, evenals de schetsen van mejuffrouw Kleijn, bescheiden verdiensten, waardoor ze als literair proza in de laatste jaargangen van OTs zeker niet misstaan.

Ons overzicht van de literaire bijdragen in OTs moet tot nu toe wel de indruk maken, dat de poëzie een overwegend mannelijke, het proza een louter vrouwelijke aangelegenheid was. Die indruk is evenwel niet geheel juist. Terloops wezen we reeds op de - zij het weinig geslaagde - prozabijdragen van W.H. Kieviet, H. Weiland en Daan van der Zee aan het vernieuwde OTs¹. Van meer betekenis waren de frisse dialectschetsen van A.H. de Hartog, wiens medewerking echter tot de tiende jaargang (1905) beperkt bleef². Niet zonder verdiensten - althans in de ogen van de redactie - waren de schetsen van Marten Kleyn (pseudoniem voor Marinus Kok). Kleyn, die regelmatig proza opzond naar Van As, schatte eigen werk niet hoog; mede daardoor verwierf hij Van As' sympathie, die zijn inzendingen kritiseerde en hem van advies diende³. Er was in het werk van deze geestelijke en maatschappelijke zwerver - achtereenvolgens onderwijzer, P.T.T.-ambtenaar, emigrant naar Amerika en daar predikant⁴ - iets zuivers, iets echts, dat door de redactie van de aanvang af werd gewaardeerd. Kok was bevriend met Daan van der Zee; evenals deze geheelonthouder en christen-socialist; medewerker en later redacteur van Opwaarts. Zijn proza vertoont helaas een onmiskenbare neiging tot het melodramatische; de schetsen handelen bij voorkeur over drankmisbruik en sterfgevallen. Met een voor de hand liggende woordspeling achtte Van As zijn ‘klein’ werk het meest geslaagd⁵. Zijn kracht lag inderdaad in de verzorgde detailtekening, de zuiver geziene beschrijving. Daarvan geven de in OTs opgenomen schet-

1 resp. blz. 232, 223.

2 X, 168-186.

3 Biografische gegevens en enkele brieven aan Van As berusten in het Lett. Museum.

4 Uit een brief van M. Kok aan G.G. van As, 13-9-1905 (L.M.) blijkt, dat hij zich na veel geestelijke omzwervingen heeft aangesloten - evenals later Johanna Breevoort - bij het Rotterdamse Jeruël.

5 In een recensie van de novellenbundel Ontwaking (1909): XIV, 298-300. Zelfs zijn vriend Daan van der Zee oordeelde weinig gunstiger in Den Gulden Winckel, 8e jrg. nr. 4 (april 1909).

[p. 246]

sen ook verscheidene voorbeelden¹. Wat in OTs verscheen was echter overwegend te fragmentarisch om Marten Kleyn een geslaagd prozaïst te noemen. Wel krijgt men de indruk dat zijn talent - dat hij af en toe zuiver demonstreert - zich niet ten volle heeft kunnen ontplooien.

Ook de redacteuren J. Lens en L. Bückmann hebben enkele novellen bijgedragen. In de eerste vernieuwde jaargang publiceerde Lens Fabrieksmenschen en Maandag-houden². In de volgende jaargang voegde hij daar nog een schets aan toe: Oud-leven³. De beide laatste dragen de tendens der drankbestrijding in imitatie-impressionistische stijl uit. De eerste schets lijdt naar de vorm eveneens onder te duidelijke navolging van excessen der Tachtigers, al getuigt de inhoud ook hier van sociale bewogenheid. Van der Valk leverde een nieuw bewijs van de openhartige kritiek in OTs, wars van alle vriendenprotectie, toen hij over de afzonderlijke editie van Fabrieksmenschen opmerkte: ‘je denkt meer aan de werkelijke inspanning van den schrijver, dan aan het vertelde lijden der gefingeerde personen’⁴.

De enige novelle van Bückmann verscheen eveneens in de tiende jaargang: Tòch eene troost⁵. De keuze van het onderwerp - een ziekenhuisvoorval - kan bepaald zijn door de studierichting van de auteur. De behandeling toont echter geen noemenswaardige verdiensten⁶.

Was Gerretson de enige dichter van betekenis in de redactie van OTs, Van As was onder de redacteuren de eigenlijke prozaïst van formaat. Als G. Schrijver publiceerde hij, naast veel werk van minder belang, in OTs zijn beste en gaafste roman: De lichte last⁷.

Reeds vermeldden we, hoe Schrijvers roman Het eenzame pad in de negende jaargang (1904) uitvoerig werd besproken door Bückmann, die

1 Een overzicht van zijn bijdragen aan OTs: Oud (IX, 774-779), Zwerver (X, 261-269), Op den dool (X, 341-350), Nieuwe banen (XII, 30-52), Thuisreis (XV, 34-43), Doovend licht (XVI, 150-157).

2 IX, 32-38, 117-127, 168-173; IX, 396-420.

3 X, 751-768.

4 XII, 580. Fabrieksmenschen werd herdrukt in de Oranje-serie, een bij H.J.v.d. Munnik te Haarlem uitgegeven reeks christelijke novellen, vooral bedoeld als goedkope treinlectuur.

5 X, 23-30.

6 De schets werd zeer geprezen in De Katholieke Gids, 17e jrg. (1905), 316.

7 zie over hem: blz. 37-38, 46, 164-171.

[p. 247]

tevoren op de vormgeving al belangrijke invloed had uitgeoefend¹. In dezelfde jaargang beoordeelde Lens Schrijvers roman Ontwapend, eerder geschreven maar later verschenen dan Het Eenzame Pad². Zijn oordeel ligt samengevat in het zinnetje: ‘Dit boek is vooral goed bedoeld, en ook wel geslaagd’. De te nadrukkelijke tendens der geheelonthouding acht Lens een bezwaar, maar het verwijt van te vergaand realisme noemt hij ongegrond. Dit oordeel werd door Van As zelf later goeddeels onderschreven³.

Het eerste proza dat G. Schrijver aan OTs bijdroeg is nog echt werk uit de oefenschool⁴. Al spoedig zette Van As zich echter tot het schrijven van zijn grote roman, De lichte last, die naar de aanvankelijke opzet Van kleine luiden zou heten⁵.

Vanaf het eerste nummer van de veertiende jaargang (1909) tot en met het eerste nummer van de zestiende jaargang (1911) bevatte elke aflevering van OTs een fragment van De lichte last. Gebrek aan kopij, vooral wat betreft het literair proza, dwong de redactie tot publikatie van deze uitvoerige roman in vele vervolgen. Voor de abonnees moet deze situatie in sommige perioden zeer onbevredigend geweest zijn: in de vijftiende jaargang (1910) bijvoorbeeld is menige aflevering vrijwel

1 zie blz. 38, 39, 155. Enka uitte jaren later nog haar verontwaardiging over Het eenzame pad in het christen-socialistische weekblad Opwaarts, 2e jrg. nr. 11 (11 juni 1909): ‘G. Schrijver, omdat zijn boek een sociale roman wil wezen, maakt zich aan veel ernstiger mishandeling van het socialisme schuldig dan Johanna Breevoort. Poging tot doodslag zou de rechtbank het noemen. Gelukkig heb ik van het slagen der poging nooit gehoord’.

2 IX, 376-380.

3 In een lezing, door J. Lens onder de titel Uit de litteraire nalatenschap van G. Schrijver gepubliceerd in De School met den Bijbel, 25e jrg. (1927) nrs. 3, 6, 9, 10, 13, 15, 17. Over Ontwapend en Het eenzame pad: nr. 15 (13 oktober 1927). - Sterke overeenkomst met de recensie van Lens in OTs vertoonde het oordeel van F. Smit Kleine in Den Gulden Winckel, 3e jrg. nr. 9 (september 1904).

4 Angst (IX, 229-234), Moeders plaats (IX, 280-296), Toen het begon te lichten... (X, 5-15). Deze laatste schets zou oorspronkelijk Oudejaarsavond heten, maar werd door Van As naar aanwijzingen van Bückmann geheel herschreven: brief van L. Bückmann aan G.G. van As, ongedateerd (L.M.).

5 IX, 718. Merkwaardig genoeg hebben enkele fragmenten uit het eerste ontwerp enkele jaren later ongewijzigd ten tweeden male in OTs gestaan, bij de volledige publikatie van De Lichte Last; namelijk Gedenkdag, Feestbezoek, Familie-avond en Leed. Eerste plaatsing: IX, 707-718; X, 211-226, 280-295; XI, 763-772. Ongewijzigd opnieuw geplaatst: XIV, 22-33, 33-48, 123-138, 248-258.

[p. 248]

uitsluitend gevuld met vervolgen van drie verschillende romans¹. Bij De lichte last gold dit te meer als een bezwaar, omdat de roman zich over meer dan twee jaargangen uitstrekte, terwijl de precieze verdeling in hoofdstukken, voorzien van titels, eerst in de boekuitgave tot stand kwam.

Wat Van As zelf eiste in zijn recensies: ‘het gewone, het dagelijksche.... in den glans der Goddelijke Heerlijkheid’, ‘de menschen gevend zooals ze zijn, en God zooals Hij is, - de mensch in de kleinheid zijner verdorvenheid, God in de grootheid zijner liefde’², dat heeft hij willen geven in De lichte last. Zeven à acht jaar heeft hij, naar eigen zeggen, aan het boek gewerkt³. Met alle liefde-in-geloofsverbondenheid én met de brede detaillering uit de naturalistische school heeft hij zijn figuren getekend: ‘kleine luyden’ inderdaad, eenvoudige vromen met hun teleurstellingen en beproevingen. Het werk is uitgegroeid tot dé familieroman van de orthodox-protestantse arbeidersklasse. De dragende geloofskracht van dit eenvoudig volk heeft in Van As' boek een zuivere uitbeelding gekregen: mystiek, levensecht, niet propagandistisch.

Uiteraard is Van As' proza, naar stofkeus en vormgeving, aan zijn tijd gebonden. Het zijn de noden en problemen van de ‘kleine luyden’ omstreeks 1900, die gestalte krijgen in zijn verschillende figuren: sociale ellende, stakingsrecht, socialisme, drankmisbruik; beursspeculaties en loterij; t.b.c. en kindersterfte; religieuze vragen. En de uitbeelding geschiedt in een proza, dat duidelijk is beïnvloed door de naturalistische richting. Uitgesponnen beschrijvingen en veelvuldige uitweidingen stempelen het tot proza uit een vroegere periode. Maar door de liefdevolle milieutekening van deze eenvoudige gelovigen behoudt het boek zijn waarde als cultuurhistorisch document.

Op de kwaliteiten en zwakke zijden van het werk werd uitvoerig door verschillende bladen gewezen naar aanleiding van de boekuitgave (1911). Het is een wonderlijk verschijnsel, dat de literaire maandbladen en de dagbladpers, die bijvoorbeeld aan het werk van Anema en Daan van der Zee bij herhaling aandacht schonken, het verschijnen van De lichte last negeerden. Het zal Van As echter voldoening hebben geschonken, dat de enige criticus buiten de kring der geestverwanten - Is. Querido, de

1 Tegelijkertijd verschenen namelijk De lichte last, Contact van mej. De Liefde en Achter de heuvelen van Wilma.

2 zie blz. 170-171.

3 De School met den Bijbel, 25e jrg. nr. 17 (27 oktober 1927). De datering in OTs luidt: 1904-1910 (XVI, 44).

[p. 249]

vriend van Bückmann - die zich in een bespreking diepgaand met zijn boek bezighield, de verdiensten van zijn roman met nadruk in het licht stelde. Wel laakte Querido - gelijk velen - de onevenwichtige compositie van De lichte last¹ door te wijzen op Schrijvers ‘onmacht als episch groepeerder’. Maar daartegenover achtte hij de grote deugd van deze roman, dat hij psychologisch en religieus zo volledig doorleefd geschreven was: ‘daarom is het atmospherische, het menschelijk-bewegende en levende in dezen christelijken roman zoo zeer te prijzen’².

In de kring van vrienden en medewerkers oogstte Schrijvers roman veel waardering. Terwijl de publikatie-in-vervolgen nog aan de gang was, had Gerretson al van zijn sympathie doen blijken³. Spoedig na de voltooiing schreef hij Van As ‘een hartelijke felicitatie met de voleinding van uw zoo belangwekkende en sympathieke “Lichte Last” - wel het belangrijkste romantisch werk door de chr. letterkunde in de laatste jaren geleverd. Ik hoop gelegenheid te hebben er elders op terug te komen’⁴. Die gelegenheid vond Gerretson in Den Gulden Winckel, waar hij bezwaren naar voren bracht - te weinig zelfbeperking van de auteur, het ontbreken van een synthese - maar de lof uit zijn brief als volgt herhaalde: ‘Aan onze literatuur een psychologisch-gaven, litterair dikwijls zéér goeden “roman der fijnen” te hebben gegeven, gelijk wij het ervoor houden dat de heer Schrijver gedaan heeft, schijnt ons een bewijsbare verdienste. Daarom was het ons een voorrecht er hier, ondanks sommige onvolmaaktheden, prijzend de aandacht op te mogen vestigen’⁵.

Dat De lichte last tot de voornaamste voortbrengselen der christelijke letterkunde uit die periode behoorde, is redacteur Lens stellig met Gerretson eens geweest. Toen hij vele jaren later herinneringen aan zijn gestorven vriend te boek stelde, merkte hij op: ‘Indien Schrijver een eigen plek, als pionier en baanbreker, in de jongere Chr. Litteratuur

1 Volgens Van As te wijten aan de ontstaanswijze: een produktie bij kleine gedeelten, in moeizaam uitgespaarde, veelal nachtelijke uren (De School met den Bijbel, 27 oktober 1927).

2 Is. Querido in Algemeen Handelsblad, 23 februari 1912. Reactie van C. Gerretson op deze recensie, in een brief aan G.G. van As, 13-3-1912 (L.M.): ‘Ze is de meest treffende, die ik tot nu toe gelezen heb. Het doet mij hartelijk genoegen dat tenminste één blad der groote pers, zich verwaardigd heeft van Uw werk kennis te nemen en er in geslaagd is de essentiëele verdiensten ervan (“het mystieke element” ) aan te wijzen’.

3 Bij het inzenden van zijn Bilderdijk-essay: zie blz. 80.

4 Brief van C. Gerretson aan G.G. van As, 10-2-1911 (L.M.).

5 Den Gulden Winckel, 10e jrg. nr. 12 (december 1911).

[p. 250]

heeft gekregen, dan dankt hij dat uitsluitend aan zijn De Lichte Last en aan zijn critieken’¹.

In OTs liet men het boek door een buitenstaander bespreken. Dr. J.A. vor der Hake, vriend van Gerretson, schreef een bewonderende recensie, waarin slechts deugden, geen gebreken werden gereleveerd². Ook Willem de Mérode prees de roman van de redactie-secretaris uitbundig³. En de hervormde predikanten G.F. Haspels en J. Petri wijdden waarderende, zeer uitvoerige besprekingen aan De lichte last, waarin zij naast de tekortkomingen wezen op de bijzondere verdiensten van dit christelijk prozawerk⁴.

Teleurstellend was daartegenover voor de auteur, dat juist in orthodoxe kring zoveel bedenkingen tegen zijn boek werden ingebracht. Gunstig oordeelde weliswaar prof. dr. W. Geesink in De Heraut⁵; maar De Standaard toonde zich gereserveerd: het boek heette ‘door den uitgever aangeprezen op een wijze, die een raadgeving tot grooter bescheidenheid niet geheel zou overbodig maken’⁶. Scherp en hatelijk kritiseerde Bloesem en Vrucht Schrijvers roman: ‘Het hangt een Christelijke vlag uit. Dekt de vlag de lading? Of moet de vlag hier de lading dekken?’ En na gewezen te hebben op enkele fragmenten uit het boek die ‘zoo'n beetje shocking’ geacht werden, besloot de recensent smalend: ‘dat zijn juist uitingen van het letterkundige Christendom, weet u’⁷.

1 J. Lens, Herinneringen aan G.G. van As (G. Schrijver) in Geschenk (van de Boekenweek) 1933, 121-127. Bij Van As' vijftigste verjaardag (1926) wees ook J. van Ham in Opwaartsche Wegen, 4e jrg. (1926-1927), 245 op de blijvende betekenis van De Lichte Last.

2 XVII, 41-47. Blijkens een brief van C. Gerretson aan G.G. van As, 3-1-1912 (L.M.), werd dit stuk eerst aan Gerretson toegezonden en door hem enigszins bijgewerkt. - Bovendien nam Gerretson in OTs De Lichte Last in bescherming tegen een felle aanval van Carry van Bruggen, die de auteur van ‘christelijk anti-semitisme’ beschuldigd had (XVII, 86-88).

3 Maar met deze restrictie: ‘Dit is natuurlijk heelemaal mijn persoonlijke meening en ik wil wel graag bekennen niet erg veel critisch vermogen te hebben’ (brief van W.E. Keuning aan G.G. van As, 26-1-1912, L.M.).

4 G.F. Haspels in Onze Eeuw, 12e jrg. (1912), III, 267-277; J. Petri in Stemmen voor waarheid en vrede, 49e jrg. (1912), 1104-1124. In Stemmen des Tijds werd de eerste druk niet besproken; op de herdruk van 1921 werd echter prijzend de aandacht gevestigd door P.J. Molenaar: 10e jrg. (1921), I, 225.

5 De Heraut, 12 mei 1912.

6 De Standaard, 11 november 1911.

7 Bloesem en Vrucht, 1e jrg. (1911-1912), 379. Al eerder had ditzelfde blad bezwaar gemaakt tegen de vele barbarismen in De Lichte Last: ‘Is 't wonder dat bij zulke misstanden onze letterkunde niet bloeien kàn?’ (1e jrg., 1911-1912, 233). Een spottend weerwoord in OTs: XVII, 261-263.

[p. 251]

Door P. Brouwer in Timotheus werd de auteur bovendien voorgehouden: ‘Een waarlijk nobel man en een edele vrouw wroeten niet in anderer leed en zonde. Ze zoeken niet, neuzend en smullend, naar droeve bijzonderheden’¹. Deze kritiek trof de auteur pijnlijk; en dat zelfs J.C. de Moor zich bij dit soort critici aansloot, was voor Van As ook later nog een raadselachtige zaak². De Moors bezwaren tegen het boek golden met name ‘de ruwe taal, ja zelfs de lichte vloeken’ en ‘de vele ruwe toneelen die erin voorkomen’. ‘Een Christen heeft niet alleen te vragen: gebeurt het zoo? maar ook: doe ik goed met het af te beelden?’³.

Deze bedenkingen tonen wel duidelijk aan, hoe machtig de geijkte christelijke verhaaltraditie nog was. In de bestreden kwesties heeft Van As' boek veeleer een te nadrukkelijke prediking: dat het leven buiten God ten verderve leidt⁴. En in de betwiste ‘realistische’ taferelen geeft de auteur geen fotografisch-nauwkeurige uitbeelding, doch slechts de sobere aanduiding die voor zijn verhaal onmisbaar is.

Na De Lichte Last heeft Van As aan OTs weinig literair proza meer bijgedragen; en zeker heeft hij zijn roman in die volgende bijdragen niet overtroffen. De schetsen die hij samenbracht onder de titel Vage figuren bevatten slechts geslaagde fragmenten⁵. Bij het produceren van een novelle voor de laatste aflevering van OTs heeft de journalistieke schrijfvaardigheid hem kennelijk verleid tot een kerstverhaal-vol-toevalligheden⁶. Neen, Van As' betekenis als prozaïst voor OTs ligt in de publikatie van De Lichte Last. Dit werk bevat het beste waartoe deze eerste periode van christelijk literair leven in staat was. Dat zijn streven naar psychologische en religieuze eerlijkheid, dat zijn sober realisme door velen in eigen kring te vérgaand werd geacht, onderstreept eens te meer zijn betekenis als pionier.

1 Timotheus, 16 december 1911.

2 De School met den Bijbel, 27 oktober 1927.

3 Maandblad voor Letterkunde, 12e jrg. nr. 9 (januari 1912).

4 De predikanten Haspels en Petri (zie blz. 250 noot 4) maakten er terecht bezwaar tegen, dat de ‘wereldschen’ in het boek zonder uitzondering antipathiek getekend worden en dat het met hen allen verkeerd afloopt.

5 XVI, 553-565; XVII, 478-496, 559-574, 658-675, 714-726. Gunstig beoordeeld door P.J. Molenaar in Stemmen des Tijds, 5e jrg. (1915-1916), II, 108-109.

6 Gods boodschap: XIX, 807-818.