Ons Tijdschrift 1896-1914

Een literair-historisch onderzoek

[p. 86]

Hoofdstuk III. De niet-literaire bijdragen in Ons Tijdschrift.

De geest van Ons Tijdschrift vertoonde in verschillende opzichten overeenkomst met de geest van het Réveil. In het biografisch overzicht van A.J. Hoogenbirk hebben wij er reeds op gewezen, dat de sterkste invloed in dezen op de redacteur was uitgeoefend door Ds. J. de Liefde. Aan De Liefde dankte Hoogenbirk veel van zijn theologische en politieke denkbeelden; De Liefde werd dan ook door zijn volgeling in verscheidene bijdragen van OTs geëerd. Zo bezorgde Hoogenbirk in tien vervolgen De onuitgegeven nalatenschap van J. De Liefde¹ en belichtte menigmaal nadien de betekenis van deze ‘merkwaardige Nederlander’².

Invloed van De Liefde openbaarde zich in de ruime grondslag van OTs, in de voorgestane verdraagzaamheid, in de krachtig bepleite eenheid aller gelovigen; en negatief: in een sterke afkeer van kerkelijk drijven en kerkelijke tactiek, van partijzucht en broedertwist. Wie de brede grondslag van OTs niet wenste te aanvaarden, doch slechts eigen groep of idee beluisteren wilde, werd verzocht ‘ver te blijven’³. Steeds weer werd de eenheid in Christus centraal gesteld en het ‘roemen in Paulus, Apollos of Cefas’ veroordeeld⁴. ‘Wat wij, Christelijke Nederlanders, vooral behoeven is ruimhartigheid, minder stelselzucht, minder Roomsche kerkbegrippen, minder roemen in menschenwerk en Vaderen, in zeker “isme”. De gemeente des Heeren is ook nog elders dan rondom de Zuiderzee’⁵. Bij herhaling klonk Hoogenbirks vermaan tot de geloofs-

1 II, 599-612, 654-666, 738-743; III, 46-58, 228-235, 339-348, 463-471; IV, 109-116, 301-305, 505-507.

2 II, 353-364: Een Britsch oordeel over een merkwaardig Nederlander; andere bijdragen over De Liefde: II, 165-169; V, 494-496; VI, 455-458. - Tot goed begrip diene deze opmerking van Hoogenbirk zelf: ‘Schrijver dezes is vaak een leerling van De Liefde genoemd. Als men op de jaren let, en weet, dat ik 14 jaar oud was, toen De L. vertrok, begrijpt men hoe de uitdrukking is te verstaan. In karakter verschillen we geheel; in wijze van werken ook. Doch De L.'s denkbeelden over de Gemeente en de leer der zaligheid zijn nog steeds in hoofdzaak de mijne, en als schrijver dank ik hem zeer veel (VI, 455 noot). Voor invloed van De Liefde op Hoogenbirks denkbeelden: zie blz. 117-118.

3 V, 544.

4 III, 633 en passim.

5 III, 382.

[p. 87]

genoten, elkaar aan te vullen en niet aan te vallen¹ de ‘eer des Heeren’ niet te verwarren met de ‘eer der heeren’², en steeds te blijven geloven in de eerlijkheid van de andersdenkende³. Met nadruk verwijst Hoogenbirk hierbij steeds naar de grondgedachten van het Réveil. Zo wanneer hij opmerkt: ‘Gedeeldheid, verdeeldheid ligt in den geest onzes tijds en de Christenen hebben er zich door laten beädemen. Het Réveil had de eenheid der geloovigen gepredikt door daden. Toch is men dwaselijk weer teruggekeerd tot, kracht gaan zoeken in scheiding, in partijen en groepen en zoogenaamde Gideonsbenden (de echte Gideonsbende is die alleen tegen vijanden vecht). Dit noemt men dan “voortvaren”. Het juiste woord is echter terugvaren. We zijn achteruit gegaan’⁴. Of elders: ‘De groote fout en de groote ellende onzes tijds is juist, dat hij te klein is voor de groote gedachte van het Réveil of liever van Gods Woord: de eenheid der geloovigen. Men mag doen wat men wil, het zal barsten en splijten en terugglijden blijven, tot men eindelijk leert begrijpen, dat Christus maar één gemeente op aarde heeft, geroepen om eendrachtig bijeen te zijn en te werken. Dat leert in beginsel het Réveil, en dat leert in beginsel en ten volle het Evangelie. Maar we zijn hardhoorend, hardleersch, en verbeelden ons dan nog, dat we vooruit zijn gegaan’⁵. Scherp keerde Hoogenbirk zich dan ook tegen het veldwinnend gebruik, ‘calvinistisch’ te noemen wat door iedereen, in kerk en maatschappij, ‘christelijk of prijselijk’ werd geacht⁶. Van onderlinge geschillen binnen het Protestantisme - zo oordeelde Hoogenbirk - zouden slechts Rome en het ongeloof profiteren⁷.

Naast Hoogenbirk was het vooral Dr. J.H. Gunning JHzn die in verschillende bijdragen de religieuze grondgedachten van OTs uitwerkte. Afkeer van kerkelijke hartstocht en partijschap⁸, veroordeling van te sterke accentuering van ‘calvinistische’ ideeën, naast grote liefde tot de reformatorische beginselen in de ruimste zin, kenmerkten ook zijn arbeid aan OTs.

1 IV, 142.

2 III, 45.

3 III, 192.

4 V, 47-48.

5 V, 203.

6 V, 594.

7 IV, 431.

8 VIII, 393: ‘Ik haat elken kerkelijken hartstocht’.

[p. 88]

Reeds in de eerste jaargang, in een studie over Drie Kerken¹, ontvouwde hij zijn denkbeelden. Zijn studie bevatte onder meer een vergelijking van de Rooms-Katholieke, de Grieks-Orthodoxe en de reformatorische visie op de kerk. Nadrukkelijk verwierp hij alle streven naar macht en succes; daartegenover accentueerde hij de noodzaak van persoonlijk geloof en waarachtige bekering. Ook op handhaving van de vrijheid legde hij sterke nadruk: ‘Waarlijk, onze vaderen hebben geen 80 jaren gestreden tegen den Spaanschen Koning en den Roomschen Paus, opdat hun nageslacht weer voor een anderen Paus zou gaan knielen, die heete nu Synode, Confessie of Voetius’².

In de volgende jaargang nam Hoogenbirk met instemming een artikel van Gunning over uit diens blad Pniël, waartegen menigeen het bezwaar koesterde, dat de redacteur te weinig ‘vaste lijnen’ trok en niet duidelijk genoeg wilde ‘partij kiezen’. Gunning verantwoordde zich als volgt: ‘Wàt toch verstaat men gewoonlijk onder “partij kiezen”? Dit: dat men zeker stel van waarheden, goed omschreven en scherp geformuleerd, als zijn vaandel omhoog heft, dat vaandel met alle energie verdedigt, en allen, die er niet onder optrekken, als zijne “vijanden” of als “vijanden der waarheid” behandelt. En dit nu acht ik een ongeoorloofd iets, zoowel op staatkundig als op kerkelijk terrein’. ‘Daarom kan ik mij onmogelijk bij een onzer kerkelijke “partijen” aansluiten’. ‘En elke “partij”, die voor zichzelve en voor zich alléén het monopolie der onvervalschte rechtzinnigheid opeischt, wedersta ik in het aangezicht, om 't even of zij nu “gematigd orthodox” dan wel “gereformeerd”, “ethisch” of “confessioneel” wil heeten’. ‘Ziet ge, zoo vind ik overal beginselen van waarheid, die ik wensch hoog te houden en te waardeeren, maar het is mij onmogelijk “vaste lijnen” te trekken, binnen welke dan alles zuiver en goed, en buiten welke dan alles verkeerd en bestrijdenswaardig zou zijn. Het goede te waardeeren overal, waar ik het maar ontdek, en niemand te verachten, in wien ik ook maar iets van Christus vind, dat is mijn ideaal’³.

In de derde jaargang richtte Gunning zich onverbloemd tot de kerkelijk-Gereformeerden bij de bespreking van een boek van Prof. Mr. D.P.D. Fabius, dat de veelzeggende titel Voortvaren droeg. Wij veroorloven ons

1 I, 225-241, 287-305.

2 I, 297-299; citaat van 298.

3 II, 226-228.

[p. 89]

een uitvoerig citaat, omdat de eigen aard van OTs hier zo duidelijk uitkomt.

Na enkele alinea's van waardering schreef Gunning in deze recensie: ‘Nog maar zelden heb ik zulk een levendige impressie ontvangen als hier van de geheel-andere levens- en Evangeliebeschouwing dezer “Gereformeerden”, dan waarin ik mij met velen dankbaar en gelukkig voel. Ik zeg dit zonder éénige bitterheid. Integendeel, ik gevoel mij tot veel uit hun kringen aangetrokken. Met name wat Dr. Kuyper schrijft is mij vaak tot zegen en waarachtige stichting geweest. Ik kan gelukkig heel veel van hetgeen deze wondervolle man gezegd en gedaan heeft, vergeten, als ik sommige zijner werken opsla. Ik wijd daar even over uit, opdat men mij niet voor een “Kuyperhater” houde, die alles, wat uit dien hoek komt, schuwt en veracht. Integendeel, mijne reeds vroegtijdig gewortelde liefde voor onze Belijdenis en onze Gereformeerde traditiën is er op den duur niet zwakker, maar vaster en hechter op geworden, en meer dan menig ambtgenoot wellicht houd ik voeling met en neem ik kennis van wat er op hunne erve voorvalt.

Maar desalniettemin en evenwel nochtans - neen, ik kan mij in deze verheerlijking van het “Calvinisme”, zooals Mr. Fabius ze ons op bijkans elke bladzijde geeft, niet vinden. Voor dezen auteur is Calvijn zoowat de universeele geneesmeester voor alle kwalen - Calvijn of wat men op zijn naam als de consequentie zijner beginselen gelieft aan te bieden. Voortvaren moet ge - van Christus tot Calvijn! Te zeggen, dat gij vrede hebt gevonden bij uw Heiland, dat gij u zalig weet in de liefde uws Heeren, ja, dat is wel goed, maar - het is toch veel te zwevend, te onvast, te nevelachtig, te onbegrensd! Vaste lijnen moet gij hebben, sekure omgrenzingen! De groote levensvraag is eigenlijk: Kent ge Calvijn? Hebt ge zijne gedachten, zijne merg- en gloedvolle beginselen wel ingedronken?

Natuurlijk beweer ik niet, dat prof. Fabius het alzoo leert. Als goed-Gereformeerde zal hij van harte bereid zijn allen nadruk te leggen op de souvereiniteit Gods, en u te herinneren, dat Calvijn niets dan een zwak, ellendig, gebrekkig, onvolkomen instrument was in de hand des Heeren. Maar ondertusschen, dat instrument is dan toch weer zóó heerlijk, kostelijk, veelomvattend en allesverklarend, dat gij wel onwillekeurig den indruk moet krijgen: “Onder allen, die van vrouwen geboren zijn, is geen grooter dan Johannes Calvijn, en elke andere openbaring van geloof en van Christendom dan het Calvinistische, is er toch maar een van

[p. 90]

bedroefd-treurig allooi!” Wat onze vaderen groots en heerlijks hebben verricht, deden ze als Calvinisten; wat er tegenwoordig schoons en nobels is, draagt een Calvinistische kleur; wat moed en hope zal kunnen bieden voor de toekomst, moet een Calvinistischen stempel hebben. Calvinistische huisvrouwen, Calvinistische leeraars, Calvinistische staatslieden, Calvinistische partijformatiën.

Mij wordt het onder dat alles droef en wee om het hart. Is het dan niet meer genoeg den Heere Jezus in onverderfelijkheid lief te hebben, en het ééne noodige boven alles te zoeken? Is het niet genoeg, wanneer mannen en vrouwen leesbare brieven van Christus zijn, en met den gloed eener eerlijke liefde den nooitvolprezen Heiland beminnen, Die hen zalig maakte en verloste door Zijn bloed? Is er van dat altijd weer hameren op het “Gereformeerde” of “Calvinistische” aambeeld nu waarlijk een toenemen in teederheid, voorzichtigheid van wandel, verdraagzaamheid en ootmoedigheid tegenover anderen, die nu niet precies zóó denken en spreken als wij, te verwachten? Ik bewonder de organisatie der “Gereformeerde” Kerken, de herleving der ambten en het kerkelijk bewustzijn in haar midden, de offervaardigheid en hulpbereidheid van velen hunner leden, maar de waarlijk beminnelijke, aantrekkelijke Christenen uit hunne gelederen - waar zijn ze?’¹.

In deze lijn ligt Hoogenbirks verdediging van de ethische richting in de Ned. Hervormde Kerk², zijn relativeren van confessie en dogma³, zijn ijveren voor eenheid, vooral onder de jeugd. In het N.J.V., ‘een der schoonste vruchten van het Réveil’ en in kerkelijke opzicht ‘de profetie van een betere toekomst’⁴, zag Hoogenbirk zijn ideaal benaderd. Grondbeginsel van dat Verbond was dan ook, ‘dat in den arbeid voor en door Jongelingen alle kerkelijke en dogmatische geschillen weg moeten vallen, als we ons willen vereenigen om onzen Heer Christus als onzen éénigen Zaligmaker’⁵. Met sympathie begroette Hoogenbirk de oprichting van de Nederlandsche Christen Studenten Vereeniging (1896), die in uni-

1 III, 623-625.

2 III, 440-441; IV, 93-94.

3 In II, 165-169 neemt hij met instemming een stuk van Ds. J. de Liefde op, getiteld: Is aankleving van een bepaald leerstuk noodzakelijk tot zaligheid? - In V, 206 distantieert hij zich nadrukkelijk van de Dordtsche Leerregels, ‘artikelen, drie eeuwen geleden tegen een woelzuchtige partij gemaakt’.

4 III, 124-125.

5 I, 283.

[p. 91]

versitaire kring de eenheid der gelovigen bepleitte - ‘ut omnes unum sint’ - en gedreven werd door een krachtig missionair besef¹. In al deze uitingen onderscheidde OTs zich welbewust van wat de meest gangbare opvattingen waren in kerkelijk-Gereformeerde kring².

De eigen denkbeelden van OTs werden echter niet in uitvoerige beschouwingen kenbaar gemaakt, doch overwegend geuit in kritische passages van Maandboek en boekbespreking. De vele theologische artikelen in het oude OTs zijn veel meer apologetisch of meditatief dan polemisch van aard³. Naar de geest van het Réveil werd ruime aandacht geschonken aan de zending, waarbij vooral de beschouwingen van de in Egypte werkende zendeling A. de Vlieger zich onderscheidden door een instructieve en levendige betoogtrant⁴. Ook op missionair gebied pleitte OTs voor meer eenheid, waar destijds zo talrijke zendingsgenootschappen in Nederlands-Indië hun activiteiten ontplooiden⁵.

Onder de nieuwe redactie treffen we in de Terugblik⁶ en de rubriek der boekbesprekingen eveneens polemische uitingen aan in deze zelfde geest⁷. Afzonderlijke studies op theologisch terrein ontvingen echter tevens regelmatig plaatsruimte.

1 I, 544; V, 444.

2 De gereformeerde veroordeling van het N.J.V. vindt men duidelijk gemotiveerd in de verschillende jubileum-gedenkboeken van de Ned. Bond van Jongelingsvereenigingen op Geref. grondslag; met name het gedenkboek bij het 25-jarig bestaan (1913, blz. 217-228) en bij het 50-jarig bestaan (Van jeugd en moed en kracht, 1938, 180-192). - Voorts zij herinnerd aan de veroordeling van de N.C.S.V. door de gereformeerde synode van Leeuwarden (1920).

3 Ter typering de titels van enkele apologetische stukjes uit de eerste jaargang: Is er een toekomstig leven? (onder ps. Barnaud; I, 195-206, 260-266), Wetenschap??? (door J.C. de Moor; I, 139-151), De Schrift door het heden verklaard (anoniem; I, 179-194), ‘Het Palestina der Aartsvaders’ (door K.; I, 317-329), Van den twijfel tot het geloof (anoniem; I, 507-513), Zoekende - maar vergeefs (anoniem; I, 548-550). Hebben en zijn (Ds. Otto Funke; I, 664-666), Een uit vele (J.C. Homoet; I, 724-730).

4 I, 770-778; II, 173-177, 365-370; III, 472-475. - Dr. A. de Vlieger, ‘selfmade man’, studeerde na zijn Egyptische jaren theologie in Amerika en promoveerde in Lausanne (cf. VII, 476).

5 B.v. I, 271-272. ‘De groote les, die men uit ongeveer alles kan trekken wat dusver de Zending in Indië te zien geeft, is, dat zij lijdt door gebrek aan eenheid onder hen, die haar in 't moederland behartigen’. ‘De Zending kan alleen dàn in Indië bloeien, als men niet is van Paulus of van Cefas, maar, van Christus zijnde, de handen ineenslaat’ (272).

6 zie blz. 120-128.

7 Kritische notities over gereformeerde prominenten b.v. in de bespreking van P.A. Diepenhorst's dissertatie Calvijn en de Economie (door Mr. G.J. Grashuis; IX, 438-442) en van H. Bavinck's Geleerdheid en wetenschap (door Dr. J. van der Valk; X, 583-587); ook in de aankondiging van de eerste aflevering van het Tijdschrift voor Gereformeerde Theologie (door Dr. J.C. de Moor; X, 62-64): ‘de berg van den titel baart de muis van een schralen, onbelangrijken inhoud’ (62).

[p. 92]

Hoewel de meeste bijdragen van Dr. J.H. Gunning JHzn aan het vernieuwde OTs over andere onderwerpen handelden¹, leverde hij toch ook enkele theologische beschouwingen. In twee brede boekbesprekingen - als afzonderlijk artikel geplaatst - eerde hij de voornaamste gereformeerde voormannen dier dagen: Kuyper, die hij prees om zijn baanbrekende ideeën inzake de eredienst, en Bavinck, wiens harmonieus en mild christen-zijn hem bijzonder aantrok². Een apologie van de ethische richting in de Ned. Hervormde Kerk schreef hij in zijn Open brief aan Ds. G. Hulsman³, een ambtgenoot die oorspronkelijk tot de ethische richting had behoord maar haar, na koerswijziging in vrijzinnige richting, scherp bestreden had⁴.

We wezen reeds op de meningsverschillen die zich in de redactie voordeden naar aanleiding van de dogmatische studiën van Ds. J. Kromsigt Jr.⁵. Met nadruk betoogde deze theoloog in zijn artikel De verhouding van Heilige Schrift en Gods Woord, dat in de loop der historie veel misverstand voorkomen zou zijn, wanneer men steeds voldoende had doorzien, dat de in de titel genoemde begrippen geenszins identiek zijn⁶. In een volgend artikel, De verhouding van Gods Woord en belijdenis, stelde hij onder meer een diepgaand onderzoek in naar wezen en gezag van de kerkelijke belijdenis in verband met Gods Woord⁷. Evenals Gunning in zijn Open brief aan Ds. G. Hulsman keerde Kromsigt zich enerzijds tegen bepaalde gereformeerde opvattingen, anderzijds tegen verschillende vrijzinnige principia. Afkeer van vrijzinnige denkbeelden toonde Krom-

1 zie blz. 52.

2 Resp. in Eeredienst (XVI, 761-781) en Bourget en Bavinck (XVI, 857-876).

3 XVII, 1-18.

4 Verder schreef Gunning in de zeventiende jaargang (1912) uitvoerige reisbeschrijvingen, na bezoeken aan Madeira (XVII, 214-239, 289-314, 379-393), Portugal (XVII, 443-463, 531-549) en Spanje (XVII, 699-713, 781-796). - Voor zijn studies inzake Scandinavische literatuur zie blz. 207.

5 zie blz. 78 noot 1. De daar genoemde Ds. C. Lindeboom, gereformeerd predikant te Apeldoorn, leverde aan OTs slechts één bijdrage: Boeddhistische Preeken (X, 605-625).

6 XII, 1-19.

7 XII, 69-87.

[p. 93]

sigt met name in zijn bijdrage over Het recht der vrijzinnigen in de N.H. Kerk, welk recht hij ten stelligste betwistte¹. De studie van Dr. J. Ch. Kromsigt over Modernisme en gebed bevatte eveneens een besliste veroordeling der vrijzinnigheid: de auteur achtte handhaving der gebedspraktijk en geloof in gebedsverhoring in strijd met het naturalistisch beginsel der modernen².

Passend bij de gezindheid van OTs was de bespreking door Ds. W. Coenraad van Nieuwere Paulusliteratuur: deze nieuwste vakliteratuur wilde namelijk in Paulus vooral de apostel zien, niet de bouwer van een dogmatisch systeem; niet de geleerde denker, maar de gelovige van de daad³.

Uit de theologische bijdragen van Gunning, J. en J. Ch. Kromsigt bleek reeds, dat OTs over de interne toestanden van de Ned. Hervormde Kerk bij voorkeur liet schrijven door hervormde auteurs, om zo alle schijn van ongewenste bemoeizucht te vermijden. Dit zelfde verschijnsel deed zich voor in de meer kerkrechtelijk gekleurde bijdragen, die zich bezighielden met de verhouding van kerk en staat, de historisch-gegroeide positie van de Ned. Hervormde Kerk en de vraag in hoeverre deze kerk nog door banden aan de staat gekluisterd was⁴. Binnen de redactie was het vanaf 1911 Gerretson, die beter dan de gereformeerde redacteuren bezwaar kon maken tegen verschillende uitingen van ‘Hervormd clericalisme’⁵.

Afzonderlijk willen wij de medewerker A. Dorst noemen, die vanaf 1909 een aantal theologische bijdragen aan OTs leverde. Zijn levensgang en de inhoud van zijn artikelen illustreren namelijk bijzonder duidelijk, hoe moeilijk het in die jaren kon vallen zijn positie tussen Gereformeerd en Hervormd te bepalen. Aanvankelijk was Dorst - wiens karakter wel mede van invloed zal zijn geweest op zijn wisselingen - een vurig verdediger van de idealen van het N.J.V. In 1903 en 1904 schreef hij echter

1 XII, 151-167.

2 XVII, 894-907.

3 XVIII, 19-34, 85-99.

4 Artikelen van J.R. Slotemaker de Bruine, Reorganisatie (XI, 96-109) en J.M. J. Schepper, Art. 171 grondwet (XIX, 40-53).

5 Een bijdrage van Gerretson aan de Terugblik (XVII, 751-761) en een afzonderlijk Varium van hem (XVII, 915-925) bevatten scherpe kritiek in dit opzicht. (Dat de bijdrage aan de Terugblik van Gerretson afkomstig is, blijkt uit Notulenboek redactie-OTs, vergadering van 21-8-1912, L.M.).

[p. 94]

twee scherpe brochures, waarin hij betoogde dat gereformeerden in het N.J.V. niet thuis hoorden en er voor de propaganda misbruikt werden¹. Toen hij daarna medewerker was geworden aan het Gereformeerd Jongelingsblad, kwam hij niet alleen in conflict met OTs², maar al spoedig hinderde hem ook het absolutisme van bondsvoorzitter Vonkenberg. Toenadering tot OTs volgde: ‘Ik leer’, zo schreef hij aan Van As, ‘naarmate ik ouder word, alle absolutisme te schuwen en te arbeiden overal waar het vruchten voor de eeuwigheid kan afwerpen’³. Op aandrang van Van As werden zelfs enkele van zijn zeer zwakke verzen in OTs opgenomen⁴. Van veel meer betekenis waren echter zijn theologisch-georiënteerde bijdragen; daarin ontwikkelde hij zich - de redactie buiten beschouwing gelaten - tot de gereformeerde medewerker aan OTs, die het meest kritisch en gedocumenteerd tegen allerlei verschijnselen in de eigen groep opponeerde. Hij protesteerde tegen de vele ‘beginselen’ - geheelonthouding, spellingvereenvoudiging, armenzorg door de overheid e.t.q.- die alle ‘gegrond op Gods Woord’ heetten maar waarmee men in de praktijk onherroepelijk vastliep. Hij waarschuwde tegen het al te gemakkelijk en vanzelfsprekend aanvaarden van de politieke coalitie met de Rooms-Katholieken. En met klem stelde hij de vraag, of het kerkelijk en geestelijk leven wel gebaat was bij de zijns inziens overdreven nadruk op de gereformeerde verbondsbeschouwing⁵? Deze bijdragen van Dorst vertonen echt de eigen kleur van OTs.

Wanneer wij thans, na de theologische bijdragen, de vele artikelen

1 1903: De politiek van het N.J.V.; 1904: De practijk der Gereformeerden in het N.J.V. Door de Geref. Jongelingsbond werden de brochures met dank ontvangen: ‘Hij heeft geworsteld, deze Zeeuw, en is ontkomen’ (!). Cf. Gedenkboek Geref. J.V. (1913), 132 en 136.

2 In de Terugblik werd hij gehekeld als exponent van gereformeerde eigengereidheid (XII, 126-127).

3 Brieven van A. Dorst aan G.G. van As, 4-4-1909, 26-10-1909, 20-6-1910 (L.M.). - Dorst werd later hervormd en C.H.; richtte in 1923 Nieuw Christelijk Leven op, een christelijk-historisch weekblad; keerde echter omstreeks 1930 tot de Geref. Kerken en de A.R. Partij terug.

4 L. Bückmann in een redactionele rondzendbrief (ongedateerd, L.M.) bij doorzending van Dorst's poëzie aan Lens: ‘Vader Lens, Wat zeg je wel van zoo'n opgewonden standje als onze secretaris? Wat is een kinderhand gauw gevuld, hè!’ - De verzen werden geplaatst: XIV, 505-506, 881-883; XVI, 240-244

5 Resp. in Transcendentale beginselleer (XIV, 224-233), Coalitie (XIV, 563-572) en Onze geestelijke opvoeding en hare gevolgen (XV, 269-289).

[p. 95]

op ethisch, juridisch, sociaal, historisch, pedagogisch en politiek gebied aan de orde stellen, wijzen wij er ten overvloede op, dat tal van bijdragen in deze sector hun raakvlak hebben met de theologie, terwijl bovendien menig artikel zich aan een strakke schematisering onttrekt.

Op ethisch en juridisch gebied bevatte het oude OTs een aantal gedegen bijdragen. In de eerste en tweede jaargang publiceerde D. Valk een belangwekkende artikelenreeks over het materialisme¹. Andere ethische vraagstukken hielden echter in deze jaren in sterker mate de gedachten bezig. Tot de brandende kwesties behoorde ongetwijfeld het vraagstuk van de drankbestrijding, dat verband hield met tal van sociale misstanden. In de eerste jaargang van OTs verschenen weliswaar enkele anonieme artikelen, die aandrongen op een gematigd oordeel en de kwestie van ‘onthouding of niet?’ liefst in de christelijke vrijheid wilden laten², maar de boventoon werd in OTs toch duidelijk gevoerd door de bestrijders. We vermeldden reeds, hoe Van As in OTs debuteerde met twee anti-alcoholstukjes³. En toen D. Bins Jr. - later hervormd predikant - in de vierde jaargang zijn studie Een uitverkoren vat? publiceerde, waarin hij de geheelonthouding schetste als ‘een woekerplant op 't christelijk erf’, als een dwaas en onzuiver streven dat niets met het christelijk beginsel uitstaande had, ontketende hij een stroom van verontwaardigde reacties uit de lezerskring⁴. Van D. Wouters - later bekend pedagoog en verzamelaar van oude volksliederen - werden enkele contra-stukken geplaatst, waarin geheelonthouding nadrukkelijk als goddelijke eis werd geponeerd⁵. In deze overtuiging kon hij stellig de meerderheid der OTs-lezers achter zich weten.

In het nieuwe OTs ebt de felle discussie over geheelonthouding en drankbestrijding weg. Slechts Van As, die juist toen nogal ernstige kritiek te verduren had in verband met zijn bestrijdersroman Ontwapend, veroorloofde zich in enkele boekbesprekingen een scherpe aanval naar

1 Materialist of niet? I, 714-723, 793-801; II, 159-163, 208-215, 334-342, 578-586, 667-676, 729-737.

2 De Dronkenschap der Nuchteren? (I, 77-80, 135-138) en Het naderend gevaar (I, 528-532).

3 zie blz. 38.

4 IV, 118-125, 173-181; citaat van 121. Zie ook IV, 284-285, 474.

5 Een Teeken des Tijds (IV, 214-216) en Een werk der liefde (IV, 354-364, 402-410). Hoogenbirk nam bovendien een zeer opgewonden reactie op van mej. Henriëtte Egberts: Hoe is het mogelijk? (IV, 269-272).

[p. 96]

‘zekere Calvinistische kringen’, die de geheelonthouding verwierpen en principieel matigheid boven mijding stelden¹. De drankbestrijding werd in het nieuwe OTs niet gepropageerd in polemische artikelen, maar door de tendens van vele novellistische bijdragen.

Een andere discussie in het oude OTs, gevoed door tal van reacties uit de lezerskring, betrof het anti-militarisme. Temidden van de algemene sympathie voor de Zuidafrikaanse Boeren in hun strijd tegen Engeland, wierp de latere secretaris van het C.L.V., W. van Nes, de vraag op, of het wel juist was, de strijd der Boeren geheel te identificeren met de Grote Zaak van het Recht². Een gedocumenteerd pacifistisch getuigenis schreef D. Splinter, jeugdig beschermeling van Ds. Verhoeff uit Bodegraven³, in zijn artikel De Praktijk der Liefde⁴. Daarin stelde hij, met een beroep op Jezus' Bergrede, dat de Boeren zelfs ter verdediging de wapens niet hadden mogen opnemen. Een scherp tegenbetoog van H.J. Spruyt, chef bij Daamen, werd geplaatst onder de titel De Praktijk der Gerechtigheid⁵, een titel die reeds voldoende verduidelijkt, vanuit welk gezichtspunt Spruyt het probleem wilde beschouwen. Hoogenbirk stelde beiden nog eenmaal in de gelegenheid zich nader te verantwoorden. Splinter deed dit in de bijdrage Gerechtigheid en Liefde⁶, Spruyt in het artikel Liefde - ook geloof?...⁷. Ter afronding van de gedachtenwisseling verzorgde Ds. Geselschap uit Vaassen op verzoek van de redacteur een breed excerpt van G.F. Haspels' studie De Weerloosheid, waarin pro en contra nogmaals grondig werden uiteengezet⁸.

In het vernieuwde OTs werden ethische vraagstukken slechts incidenteel behandeld. Over verschillende ethische problemen schreef Mr. G.J. Grashuis in een uitvoerige bespreking van Het Christelijk Leven door prof. Chantepie de la Saussaye, dat als ethisch handboek hartelijk werd aanbevolen⁹. Algemeen van strekking was ook het onderzoek van Dr.

1 IX, 262-264, 324-325, 376.

2 Oorlog (IV, 416-420); zijn bijdrage Ongeloof - kleingeloof (V, 170-172) ademt eenzelfde geest.

3 Hij stierf, 25 jaar oud, op 29 mei 1902; werd in OTs en het C.L.V. met weemoed herdacht (VII, 194-196).

4 V, 424-427.

5 V, 460-467, 523-535.

6 VI, 31-35.

7 VI, 132-135.

8 VI, 241-257.

9 Christelijke Vroomheid: XVII, 359-373, 498-514.

[p. 97]

J.F. Beerens naar De grondslag der Roomsch-Katholieke moraal, die hij in wezen klassiek- humanistisch, vóór-christelijk achtte: ‘Haar uitgangspunt en grondslag is niet het zedelijk ideaal, zooals 't ons van boven in Jezus Christus is geopenbaard doch veeleer de menschelijke natuur, die uit zichzelf den norm haalt voor zijn zedelijk leven en in eigen kracht naar 't volbrengen van dezen eisch wil streven’¹.

Detailstudies op ethisch gebied waren in het vernieuwde OTs evenmin talrijk. M. van Wijhe Ezn, werkzaam op Hoenderloo onder de zogenaamde ‘misdadige jeugd’, ontwikkelde inzake Misdaad en straf originele denkbeelden over de omschrijving van het begrip ‘misdadigheid’ en het toepassen van adequate straffen op jeugdige delinquenten². In dit verband kan ook genoemd worden de studie van P. Vuyk over de ethische denkbeelden van Tolstoï, al had zijn verhandeling tevens een sterk theologische en historische inslag³. Op het gebied van huwelijksethiek en huwelijksrecht bewogen zich de bijdrage van mevrouw H.C. Gunning-De Vries over Huwelijkstrouw of vrije liefde?⁴ - een vragende titel, die uiteraard geen twijfel bedoelde te wekken aangaande de overtuiging van de schrijfster -, en de vervolgreeks van Jhr. Mr. W.H. de Savornin Lohman, Van huwelijk en echtscheiding⁵. Deze artikelenreeks behandelde zowel algemene problemen - betekent het huwelijk als zodanig een vernedering, een onderwerping voor de vrouw? - als specifiek-juridische vragen, bijvoorbeeld: waarborgt de geldende huwelijkswetgeving de rechten van de vrouw wel voldoende?

De discussie over de doodstraf, in de eerste vernieuwde jaargang van OTs, werd eveneens op ethisch én op juridisch gebied gevoerd. Jhr. Mr. O.Q. van Swinderen⁶ kritiseerde in zijn artikel Een goed bedoeld maar zwak betoog een brochure van Ds. L.S. Jongsma, gereformeerd predikant te Middelstum, die wederinvoering van de doodstraf ‘het recht en de plicht van onze christelijke overheid’ had genoemd⁷. Van Swinderens

1 XVIII, 499-522; citaat van 508. - Overwegend theologisch was Dr. Beerens' studie over De Pensées van Pascal: XVII, 113-128, 177-191.

2 XVII, 797-804.

3 Tolstoï als hervormer: X, 321-338.

4 XIX, 358-371.

5 XVIII, 272-297, 339-353, 433-456.

6 Mr. Van Swinderen was president van de arrondissementsrechtbank te Groningen en in het noorden des lands een bekend verdediger van allerlei christelijke belangen. Zie ook blz. 98.

7 IX, 487-491.

[p. 98]

bezwaren waren meer van praktische dan van principiële aard. Ds. Jongsma ontving in OTs plaatsruimte voor een weerwoord, waarin hij zich beriep op het anti-revolutionair beginselprogram en op vroegere uitspraken van Kuyper, die als minister niet verwezenlijkte wat hij voorheen wenselijk had genoemd¹. Ds. Jongsma ontving bovendien steun van Mr. J. van den Brand, die Van Swinderen het verwijt maakte, niet op de kern van de brochure te zijn ingegaan en slechts enigszins hooghartig te hebben geoordeeld over Jongsma's verkeerd gebruik van de juridische terminologie².

Overwegend juridisch van aard waren in het oude OTs slechts een drietal bijdragen van betekenis. Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman nam in een studie over het Verband tusschen godsdienst en recht een geschrift van de overleden hoogleraar Gratama in bescherming tegen de onbarmhartige kritiek die prof. Fabius - tot voor kort Lohmans collega aan de Vrije Universiteit - er op had geoefend³. Lohman was door Fabius' kritiek in het bijzonder onaangenaam getroffen, omdat hij Mr. Gratama als zijn oud-leermeester aan de Groningse universiteit hoogachtte en hem als oprecht christen eerde. Mr. H.J. Koenen publiceerde in zijn verhandeling De patriarchale grondslag onzer samenleving de resultaten van diepgaand onderzoek naar de gegevens die de Bijbel - Mozaïsche wetgeving - en het Oud-Vaderlands recht hem in deze materie verschaften⁴. De derde bijdrage op juridisch gebied was afkomstig van de Groninger jurist O.Q. van Swinderen, die een wetenschappelijk referaat over strafrecht in vereenvoudigde vorm liet afdrukken voor de lezers van OTs⁵.

In het nieuwe OTs is het aantal bijdragen op dit gebied nog schaarser. Vermeldenswaard is eigenlijk slechts het zeer gedetailleerde betoog van de Kamper uitgever J.H. Kok over Auteursrecht en Berner Conventie⁶. Kok verklaarde zich tegen aansluiting van Nederland bij de Berner Conventie, maar erkende de morele plicht der uitgevers, auteurs van vertaalde werken te honoreren.

Afzonderlijke vermelding verdient de ruime aandacht, door het vernieuwde OTs geschonken aan medische vraagstukken. Het lijkt verant-

1 A.R. of Conservatief? (IX, 614-622).

2 Een zwak betoog? (X, 42-45).

3 III, 727-740; IV, 17-30.

4 IV, 488-504, 546-560; V, 7-28, 74-93, 114-138, 222-241, 271-286.

5 Protagoras Redivivus: V, 507-520.

6 X, 65-83, 125-163.

[p. 99]

woord hier te denken aan invloed van redacteur Bückmann, die destijds zelf medicijnen studeerde. Als vaste medewerker fungeerde min of meer de Rotterdamse arts Dr. W.B. van Staveren: niet steeds tot volle tevredenheid van de redactie, doch de pogingen, zich te verzekeren van de medewerking van een bekend Amsterdams arts, Dr. Rijk Kramer, waren mislukt¹. Reeds in de eerste vernieuwde jaargang van OTs publiceerde Dr. Van Staveren. Op de vraag: Is een hoofddeksel hygiënisch gewenscht? gaf hij een ontkennend antwoord; hij waarschuwde bovendien, dat het dragen van een hoofddeksel in bepaalde gevallen zelfs schadelijk kon zijn². Typerend voor de principiële fundering zijner beschouwingen zijn enkele uitlatingen in een artikel over hygiëne, waarin hij enerzijds betoogde dat de christen verplicht is zijn lichaam goed te verzorgen, maar er anderzijds op wees dat hoofddoel steeds diende te zijn een beter fysiologisch functioneren. Daarom keurde hij de ‘make-up’ sterk af: zedelijk verwerpelijk heette ze, ‘bedrog, of een poging daartoe’. ‘Poeder en verf zijn geheel in strijd met de door mij ontwikkelde en naar ik meen, Schriftuurlijke, denkbeelden’³. Hooggestemde verwachtingen spraken uit de in OTs afgedrukte rede, die hij 27 september 1907 in de Keizersgrachtkerk te Amsterdam had gehouden, toen - door het optreden van prof. Bouman - een bescheiden begin was gemaakt met een medische faculteit aan de Vrije Universiteit⁴. Een andere redevoering, eveneens in OTs opgenomen, wilde vanuit anti-revolutionair standpunt een oordeel vellen over de schoolartsendienst. Een dergelijke dienst werd door Van Staveren zeer verwerpelijk geacht, ‘een stap op den weg naar het staatssocialisme’⁵. Geheel op medisch terrein bewoog zich zijn studie over Homoeopathie⁶. Hij bestreed deze geneesmethode krachtig, daarbij zijn uitgangspunt nemend in een homoeopathisch werk van Dr. J. Voorhoeve. Overeenkomstig de vrije-tribunegedachte kreeg in een der volgende nummers zijn plaatselijke collega H. van Royen gelegenheid tot ver-

1 Notulenboek redactie-OTs (L.M.). - Zowel Van As als Bückmann klagen in redactionele rondzendbrieven (ongedateerd, L.M.) over de moeite die het hun kost, de inzendingen van Dr. Van Staveren stilistisch te fatsoeneren.

2 IX, 303-317.

3 X, 529-541, 626-639; citaat van 629: De Hygiëne, de ware Ars Cosmetica.

4 XII, 490-499.

5 Iets over Schoolhygiëne en Schoolartsen van A.-R. standpunt beschouwd: XV, 485-511; citaat van 504.

6 IX, 561-570.

[p. 100]

dediging van de opvattingen der homoeopathen¹, maar in tal van boekbesprekingen toonde Van Staveren dat hij door dit weerwoord allerminst was overtuigd.

Hoewel Dr. Rijk Kramer zich tot vaste medewerking niet had kunnen verbinden, droeg hij sporadisch toch iets aan OTs bij. Zijn studie Salomon's Eubiotiek beoogde een bijbels onderzoek in te stellen naar deze leer van het levensgeluk². Enkele jaren later leverde hij in een artikel over Zinnelijkheid en zedelijkheid een heftige bestrijding van het Neo-Malthusianisme³.

Nog een laatste, toen actueel, probleem dat in OTs ter sprake kwam: de vaccinatie. Een zich in anonimiteit hullende Medicus maakte in de zestiende jaargang (1911) de balans op van de voornaamste meningen pro en contra, in een artikel Vaccinatie en haar bestrijding⁴. Opvallend was zijn ruime aandacht voor de ideeën van Dr. Rijk Kramer, die zich met name gekeerd had tegen de Standaardartikelen over dit vraagstuk. Deze OTs-beschouwing, waarin pro vaccinatie werd gepleit, had ook de meningen van Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman en de arts E. van Dieren vermeld. Vandaar dat Mr. Lohman in de volgende jaargang (1912) nogmaals uitvoerig zijn standpunt verdedigde en met genoemde arts afrekende in de bijdrage Een vaccinatie-aanbidder⁵. In het kort kwam Lohmans oordeel hierop neer, dat hij de vaccinatie-zèlf medisch aanvechtbaar en de vaccinatie-dwàng juridisch onaanvaardbaar achtte.

Sociale vraagstukken kwamen in het oude OTs zelden aan de orde. De tweede jaargang vertoonde een kleine opleving, toen eerst aandacht werd geschonken aan de houding der Duitse protestanten tegenover het sociale vraagstuk⁶ en vervolgens in den brede werd ingegaan op Ds. S. Ulfers' studie over Het socialisme⁷.

Het voornaamste probleem op sociaal gebied waarover herhaaldelijk in OTs en het C.L.V. werd gediscussieerd, was het vraagstuk van de

1 X, 99-103.

2 XI, 409-428.

3 XVI, 357-375.

4 XVI, 583-594.

5 XVII, 194-211, 265-295.

6 anoniem, De Protestantsche Kerk in Duitschland en het sociale vraagstuk (II, 216-222).

7 J.C. de Moor, Een boek voor onzen tijd (II, 515-533).

[p. 101]

vrouwenemancipatie. Reeds in de derde jaargang tekende zich de controverse tussen Hoogenbirk en de jongere medewerksters af, toen Enka een opgetogen verslag publiceerde over haar bezoek aan De nationale tentoonstelling van vrouwenarbeid, in 1898 georganiseerd ter ere van de troonsbestijging door koningin Wilhelmina¹. Op de uitbundige vreugde van Enka reageerde Hoogenbirk in zijn Maandboek rijkelijk nors². Ook in later jaren gebruikte de redacteur zijn Maandboek om gelijkstelling van man en vrouw, en toekenning van kerkelijk stemrecht aan de vrouw, te betwisten³.

Pas in de zevende jaargang kwamen de vrouwelijke medewerkers welbewust tegen deze verouderde opvattingen in het geweer. Johanna Breevoort nam een belangrijk en gedurfd initiatief door in een artikel: Waartoe een Nederl. Christelijke Vrouwenbond? het pleit te voeren voor een christelijke vrouwenbond, die vooral zou moeten ijveren voor verbetering van de sociale positie van de werkende vrouw⁴. Zij kreeg bijval van een nog radicaler schrijfster, die in een bijdrage: Opheffing der Vrouw aanvoerde, dat men zijn krachten niet moest versnipperen door een christelijke vrouwenbond te vormen, maar dat men zich in de strijd om de vitale punten moest aansluiten bij de grote feministische organisaties⁵.

De door Johanna Breevoort ingediende vraag: ‘Hoe staat de Christen tegenover de hedendaagsche vrouwenbeweging?’ werd op de agenda van het C.L.V. geplaatst en er ingeleid door Enka en Dr. L. Wagenaar, gereformeerd predikant te Middelburg. Het referaat van Enka, Vrouwenemancipatie - een eisch des tijds, liet er geen twijfel over bestaan, welke koers zij voor de toekomst wenste⁶. Dr. Wagenaar trachtte echter ‘met kracht en nadruk’, ‘in 't licht der Heilige Schrift en op bijbelsche gronden’, aan te tonen dat de vrouw ‘nog altoos, al is ze gehuwd, de tekort-

1 III, 385-396.

2 ‘'t Beste wat men van die Tentoonstelling of liever van haar aankleve zeggen kan, is dat het nu voorbij is’ (III, 502).

3 ‘Alle pogen om man en vrouw geheel op één lijn te stellen is tegen Gods orde en aller welzijn. Zij is anders dan hij. Dezelfde Schrift, die zegt, dat in Christus is “man noch vrouw”, zegt ook, dat de man het hoofd der vrouw is’(V, 54); ook V, 101-103, 204-205.

4 VII, 127-134.

5 VII, 178-180 (anoniem).

6 VII, 269-280.

[p. 102]

komende en dus de lijdende partij vormt’¹. Hij kreeg in deze opvatting steun van zijn chr. gereformeerde ambtgenoot Ds. F.P.L.C. van Lingen, die in een artikelenreeks over Leven en werkkring der vrouw - ten dele in de zevende, ten dele in de achtste jaargang verschenen² - zijn visie ontwikkelde. Na eerst de plaats van de vrouw in de klassieke oudheid en in het Oude en Nieuwe Testament behandeld te hebben, trok hij de ‘schriftuurlijke lijnen’ door naar het heden. Dat betekende onder meer: géén vrouwenkiesrecht, géén meisjes-studenten, géén verpleegsters bij mannelijke patiënten, géén verkeerde vermakelijkheden als ‘onzedelijk velocipedeeren’. De taak van de vrouw werd geheel beperkt tot het huisgezin, waarin zij zich hetzij als echtgenote en moeder, hetzij als dienstbode ontplooien kon.

Deze levendige belangstelling voor de vrouwenbeweging was in het nieuwe OTs goeddeels verdwenen. Enka nam in een enkele recensie de gelegenheid te baat, de spot te drijven met de ‘lieve, goede waarheden’ die nog altijd over de vrouw werden gedebiteerd, óf het pleit te voeren voor het goed recht van de vrouwenbeweging³. Dat de situatie zich echter ten gunste van de vrouw wijzigde, blijkt onder meer uit het opmerkelijk verschil tussen het enthousiaste verslag van Enka over de tentoonstelling van 1898 en het rustige overzicht, door Johanna Breevoort vijftien jaar later geschreven over de Tentoonstelling De Vrouw, 1813-1913⁴. Ook de bijdragen van mevrouw H.C. Gunning-De Vries in deze latere jaren - Ook vrouwen! en De vrouw en de arbeid⁵ - missen de bewogen, polemische toon waardoor de artikelen van Enka en Johanna Breevoort in het oude OTs werden gekenmerkt.

In het vernieuwde OTs staat de behandeling van het sociale vraagstuk geheel in het teken van arbeidersbeweging en veldwinnend socialisme. Reeds in het eerste nummer dat onder de nieuwe redactie uitkwam, werd een referaat opgenomen, Sociale Belangenstrijd, door Jhr. Mr. D.J. de Geer in januari 1904 gehouden op een Christelijk-Historische partijdag⁶. In dit betoog verwierp De Geer uiteraard de leer der klassenstrijd,

1 Het referaat werd niet in OTs opgenomen; een samenvatting: VII, 237.

2 VII, 448-452, 497-509; VIII, 20-27, 116-122.

3 B.v. IX, 442-445; XIII, 305-306.

4 XVIII, 561-573.

5 Resp. XVII 859-862 en XVIII, 108-139.

6 IX, 19-31.

[p. 103]

maar sociale belangenstrijd achtte hij volledig geoorloofd en de vakorganisatie een bruikbaar middel in die strijd.

Dezelfde Jhr. De Geer raakte in de twaalfde jaargang verwikkeld in een polemiek met Enka, toen hij onder de titel De fout van Enka een beschouwing publiceerde, waarin hij Enka's brochure Kan een rechtzinnig christen socialist zijn? bestreed¹. Wel sprak hij waarderend over haar toornen tegen dom vooroordeel en over haar bewogenheid met de lijdende massa, maar de kèrn van haar brochure was hem toch zeer antipathiek. Socialisme als economische theorie inzake de produktiemiddelen achtte hij nog aanvaardbaar, maar de toenmalige sociaal-democratie beslist niet. En zijn grief tegen Enka luidde, dat zij, door de klassenstrijd te aanvaarden, in het sociaal-democratische kamp was beland, waardoor zij nu een standpunt huldigde ‘haar christelijke levensbeschouwing onwaardig’.

Enka repliceerde fel. In De fouten van Jhr. de Geer - meervoud! - verweet zij haar aristocratische opponent zijn volslagen gebrek aan ‘proletarisch sentiment’ en zijn vooroordeel, dat er geen ander socialisme zou zijn dan het Marxisme. Inzake de klassenstrijd verduidelijkte zij haar standpunt door te verklaren, dat zij wel de realiteit doch niet de léér van de klassenstrijd aanvaardde². In de volgende jaargang zette zij trouwens nogmaals haar ideeën breedvoerig uiteen - Van Christen-Socialisme³ -, nadat zij in de Terugblik bespeurd had, dat zelfs OTs haar ervan verdacht, in het kielzog van de S.D.A.P. te varen. Zowel naar de kant van de orthodoxie, waar men haar socialisme aanviel, als naar de kant van de socialisten, die haar geloofsovertuiging wantrouwden, had zij zich te verdedigen. Voor de praktijk was haar voornaamste socialistische eis, dat grond en produktiemiddelen aan de gemeenschap moesten komen.

In het sociale debat vormde de twaalfde jaargang een hoogtepunt. Behalve de polemiek tussen Enka en Jhr. De Geer bevatte deze jaargang nog twee uitvoerige bijdragen van hervormde prominenten op sociaal terrein. De bekende Dr. J.R. Slotemaker de Bruine gaf zijn visie op De taak van de kerken tegenover het sociale vraagstuk⁴. Naar zijn mening

1 XII, 304-323.

2 XII, 521-536.

3 XIII, 625-646.

4 XII, 273-299.

[p. 104]

diende deze taak beperkt te blijven tot ‘de prediking van de beginselen en de toepassing van die beginselen op haar eigen erf’¹. De kerk had dus zowel beginselen te prediken en op te roepen tot de gerechtigheid van Gods Koninkrijk, als ook de toepassing daarvan te tonen in haar interne organisatie en haar optreden naar buiten.

Louter filosofisch was de bijdrage van Dr. J. Th. de Visser, De Wijsbegeerte van het Socialisme, een verhandeling over de verschillende wijsgerige achtergrond van het ‘parlementaire’ en het ‘anarchistische’ socialisme².

Merkwaardig was het artikel van C. Verwey, getiteld Van het lijden dat ‘sociale nood’ heet. Het sloot bij Enka's opvattingen aan inzoverre het de grond wilde brengen aan de gemeenschap, maar het bepleitte deze landnationalisatie op bijbelse gronden. ‘De mensch is “uit de aarde genomen”. Hij leeft uit haar tot zijn dood toe. Daarom heeft hij ook recht op haar gebruik’. De oorsprong van de sociale nood zou gelegen zijn in het grootgrondbezit. ‘Breng den grond terug in 't bezit van de gemeenschap en ge heft den socialen nood in beginsel, straks in zijn bittere realiteit op’³. In de Terugblik van een der volgende afleveringen werd een kritiek op dit artikel, van de zojuist genoemde Dr. J. Th. de Visser opgenomen, die van het schriftuurlijk fundament der bewijsvoering weinig intact liet⁴.

Minder diep gingen de, op zichzelf interessante, artikelen van Ds. Otto Schrieke te Enschedé over Arbeid in het licht der Heilige Schrift⁵ en van G.G. van As over De Armenzorg eener Wereldstad⁶. Dit laatste artikel stelde zelfs helemaal geen principiële geschilpunten aan de orde maar vertelde slechts van een bezoek dat de redactie-secretaris aan Wenen had gebracht, waarbij hij de historie, de totstandkoming en de organisatie van een ‘Versorgungsheim’ voor zieken, armen en bejaarden had bestudeerd.

1 XII, 285.

2 XII, 737-759.

3 XIV, 573-594; citaten van 573, 593. - C. Verwey (1866-1942) was de enige broer van Albert Verwey; kerkelijk meelevend christen van vrijzinnige richting; accountant te Amsterdam; voorstander van het ‘Liberaal Socialisme’ (Mededeling van Dr. M. Nijland-Verwey te Santpoort).

4 XIV, 892-895.

5 XVI, 197-226.

6 XIX, 721-749.

[p. 105]

De grote betekenis die de nieuwe redactie hechtte aan de sociale problematiek, werd geaccentueerd door het feit, dat in de laatste jaargangen van OTs een afzonderlijke Sociale Kroniek verscheen. Deze kroniek was te danken aan het initiatief van Gerretson. Toen deze in zijn benoeming tot redacteur bewilligde, bracht hij terzelfder tijd het plan van de sociale kroniek naar voren, dat dankbaar door de redactie werd aanvaard¹.

In de zestiende jaargang (1911) begon Gerretson zijn Sociale Kroniek, die aanvankelijk regelmatig verscheen. In een algemene inleiding maakte hij de bedoeling van zijn kroniek duidelijk: hij wenste principiële beschouwingen te geven over het sociale leven, met name over de sociale wetgeving. Met nadruk wees hij er echter op, dat een principiële beschouwing wetenschappelijke documentatie behoeft. Daarom wilde hij, afkerig van dilettantisme en willekeurig gebruik van Bijbelteksten, in zijn kroniek met name wetenschappelijk gefundeerde verhandelingen plaatsen².

In deze periode - Gerretson zegt het zelf ten overvloede in de inleidende kroniek - was de wetenschap waaraan hij bij voorkeur zijn materiaal ontleende: de sociologie³. In zijn eerste kronieken pleit hij dan ook telkens voor een sociologische benadering van de problemen en verwerpt hij een eenzijdig juridische oplossing in allerlei kwesties. Zo verlangt hij bij de Bestrijding der zedeloosheid een sociaal-hygiënische aanpak en betwist hij, dat juridisch afdoende te formuleren zou zijn wat ‘zedekwetsend’ of ‘zinnenprikkelend’ is⁴. Ook in zijn kroniek over het Arbeidsverbod voor gehuwde vrouwen in de fabriek toont hij aan, dat op dit gebied veel ongewenste sociale toestanden om verandering vragen, maar dat wettelijke dwang alleen geen oplossing biedt⁵. In deze beschouwing komt tevens een van Gerretsons voornaamste principia naar voren, dat in verschillende volgende kronieken zal worden herhaald en toegepast, namelijk zijn afkeer van overheidsbemoeienis, zijn verzet tegen de

1 Notulenboek redactie-OTs, vergadering 5-11-1910 (L.M.).

2 XVI, 113-122.

3 In hetzelfde jaar publiceerde hij een boekje: Prolegomena der sociologie (Haarlem 1911), dat door Slotemaker de Bruine in Stemmen des Tijds (I, 1911, 124) nogal kritisch besproken werd. Gerretson schreef naar aanleiding hiervan aan Van As: ‘Ik krijg van Slotemaker op mijn kop over mijn Prolegomena: niet onverdiend’ (ongedateerd, L.M.).

4 XVI, 169-185

5 XVI, 245-263.

[p. 106]

‘dwangstaat’. In menige kroniek polemiseert hij dan ook fel met de socialistische voormannen, in een poging hun redeneringen als drogredenen aan de kaak te stellen.

In zijn beschouwing over de fabrieksarbeid van de gehuwde vrouw had Gerretson ook enkele malen het door de sociaal-democratie zwaar belaste begrip ‘levensminimum’ gehanteerd. Scherpzinnig analyseert hij in zijn volgende kroniek, Over volksvoeding¹, wat men onder deze term (‘levensminimum’) precies verstaat. Hij toont aan, dat het met de voedingstoestand van een groot deel der bevolking ongunstig gesteld is. Maar tegenover de socialistische propaganda van zijn dagen komt hij tot de conclusie, dat deze misstand niet slechts te wijten is aan een te beperkte omvang van het loon, doch tevens aan een onverstandige besteding ervan.

Zijn verhandeling over de steenhouwerswet² verscheen met de ondertitel: Het Groote Gevaar: Alles door den Staat, een ondertitel die ook voor andere kronieken had kunnen dienen. Overheidsbemoeiing heet bij Gerretson al spoedig Staatsalmacht, en hij aarzelt niet de heilloze gevolgen van een ontwikkeling in deze richting te schetsen: ‘de dwangstaat krijgt zijn trekken thuis’³. Ook in het beleid van de geestverwante minister Talma bespeurde hij niet ongevaarlijke tendenties⁴.

Deze vijf kronieken, regelmatig na elkaar in de zestiende jaargang verschenen, zijn modellen van Gerretsons scherpzinnige betoogtrant. Elke kroniek is een werkstuk, gedegen, gefundeerd, helder en boeiend. Gerretson voerde zijn politiek-sociale discussie op hoog niveau. Daarom te meer is te betreuren, dat hij na juni 1911 zijn aanvankelijk voornemen niet gestand heeft gedaan. De Sociale Kroniek verscheen namelijk in jaargang XVI nog slechts eenmaal, maar werd toen verzorgd door Gerretsons vriend P.H. Ritter Jr. Deze schreef een interessant artikel over kredietverlening door de middenstand⁵ en het door velen afgekeurde kopen-opafbetaling. Maar zijn kroniek mist de nauwbedwongen strijdlust en de

1 XVI, 298-310.

2 de volgende kroniek: XVI, 414-430.

3 XVI, 428.

4 XVI, 429-430.

5 XVI, 720-734: Uitstel van betaling van rekeningen. De kroniek is slechts ondertekend met R. Dat dit Mr. P.H. Ritter Jr. is, blijkt uit een briefkaart van Gerretson aan de drukker van OTs, J.J. Groen te Leiden (ongedateerd, L.M.).

[p. 107]

vlijmscherpe ontleding van 's tegenstanders beweringen, die Gerretsons beschouwingen hun speciale bekoring verlenen.

Deze eigenschappen komen wel in ruime mate naar voren in de beide artikelen, die Gerretson in het verder verloop aan de zestiende jaargang nog bijdroeg en die zeer wel als Sociale Kroniek hadden kunnen dienen. In een artikel over De psychologische oorzaak¹ heropende hij het tornooi met de sociaal-democraten. Gerretson behandelde de vraag naar de ‘strikte begrenzing en omschrijving van de rechten van minderheid en meerderheid ten opzichte van de regeling en leiding der werkzaamheden in de Kamer’. Hij poneerde, dat het recht, te beslissen over de regeling der werkzaamheden, berust bij de meerderheid, en zocht de grond-oorzaak der gerezen moeilijkheden in het feit, dat de consequente sociaal-democraten naar hun beginsel niet in de volksvertegenwoordiging behoren zitting te nemen. De psychologische verklaring voor de ontstane conflictsituatie diende, volgens Gerretson, gezocht te worden ‘in de vooropgezette begeerte der sociaal-democratische partij om geprikkeld te willen worden, om beleedigd te kunnen schijnen’.

Tegen de S.D.A.P. richtte zich ook zijn verhandeling over de vraag: Is de invoering van Algemeen Kiesrecht noodzakelijk als een democratische maatregel te beschouwen?². Hoewel hij algemeen kiesrecht in principe niet verwerpelijk achtte, vreesde hij dat invoering ervan de democratie niet ten goede zou komen en zou leiden tot een botte overheersing van de ‘numerieke meerderheid’. Hij stelde, dat het volk zich eerst rijp moest tonen voor een dergelijk privilege en dat het zijn rechten door strijd diende te verwerven om ze te waarderen en op de juiste wijze te gebruiken.

Aan het eerste nummer van jaargang XVII (januari 1912) draagt Gerretson weer een kroniek bij³. Het is zijn enige kroniek in de gangbare betekenis van het woord. Verschillende actuele gebeurtenissen passeren de revue: de sociale wetgeving in Duitsland, het jubileum van de Rotterdamse C.J.V. Obadja en de publikatie van een statistiek over onkerkelijkheid onder de arbeiders. Als geheel staat deze kroniek ten achter bij de vorige kronieken, die hun bekoring juist dankten aan het glasheldere betoog, dat vanuit één grondgedachte voerde naar één scherpe conclusie. Op deze ongewone kroniek volgt echter een periode van bijna twee jaar,

1 XVI, 694-704; volgende citaten van 695, 703.

2 XVI, 782-791.

3 XVII, 49-58.

[p. 108]

waarin de Sociale Kroniek geheel in OTs ontbreekt. Van begin 1912 tot eind 1913 is de medewerking van Gerretson aan OTs zeer gering. Klachten van redactie-secretaris Van As hadden geen resultaat¹; pas in oktober 1913 krijgt het redacteurschap van Gerretson weer reëel inhoud.

Dan verschijnen zijn bijdragen over Groen van Prinsterer en over de Indische onderwijspolitiek². De Sociale Kroniek verschijnt eerst weer in het decembernummer van jaargang XVIII³. Zijn langdurig zwijgen schrijft de auteur toe aan het feit, dat op het gebied van de sociale wetgeving weinig principiële kwesties aan de orde zijn geweest. Deze verklaring overtuigt weinig, omdat aan de hier vooronderstelde eis verscheidene vorige én de onderhavige kroniek niet voldoen. De decemberkroniek bevat allerminst een principiële kritiek op een aanhangig wetsontwerp, maar geeft een beschouwing over de juiste tactiek in het politieke spel. Aan het slot wordt voor de volgende kroniek de nadere uitwerking van een bepaald aspect toegezegd: een belofte die onvervuld bleef⁴.

Na de verkiezingen van 1913 was een extra-parlementair ministerie-Cort van der Linden opgetreden. In dit kabinet ressorteerde de sociale wetgeving onder minister Treub, die zich voorheen steeds een tegenstander van Talma's ontwerp-staatspensioen had getoond, maar als minister dit staatspensioen invoerde en bovendien het gewijzigde ontwerp-Stuwadoorswet, van Talma afkomstig, als een principieel geheel nieuwe wet aan de kamer voorlegde. Vier van de vijf kronieken in de negentiende jaargang (1914) moesten dienen om Gerretsons hevige verontwaardiging te uiten over al de ‘feitelijke onjuistheden, valsche syllogismen en draaierige redeneeringen’ van minister Treub⁵. Het werd een demasqué in Gerretsonse stijl: fel en persoonlijk, maar meesterlijk van taal, compositie en juridische scherpte. Het is de latere Gerretson ten voeten uit en het illustreert, hoe de Sociale Kroniek een merkbare

1 In de notulen van de vergadering van 21-8-1912 klaagt Van As o.a. over het uitblijven van Gerretsons kroniek. Mismoedig notuleert hij echter: ‘Gerretson stamelt een Peccavi, maar belooft geen beterschap’ (Notulenboek redactie-OTs, L.M.).

2 zie blz. 111 en 119-120.

3 XVIII, 963-974.

4 Dit verschijnsel doet zich ook voor in XIX, 224, waar voor de volgende kroniek de behandeling van een onderwerp wordt toegezegd, dat nimmer aan de orde is gekomen. Dit accentueert m.i. dat de regelmaat geheel verstoord is.

5 XIX, 142. De vier kronieken: XIX, 54-66, 137-144, 216-224, 518-527.

[p. 109]

ontwikkeling heeft doorgemaakt van meer thetische tot overwegend kritische rubriek.

In de korte adempauze, die Gerretson (in de negentiende jaargang) Treub gunde, richtte hij zijn kritische opmerkingen tot de eigen groep: het tweede christelijk-sociaal congres werd voorbereid. Een dergelijk congres leek hem nuttig als studie-bijeenkomst, maar hij waarschuwde tegen het verlangen naar resultaten-in-conclusies en tegen de invloed der predikanten, wier scholing en inzicht op sociaal terrein hij gering achtte¹.

Ons overzicht van de Sociale Kroniek is hiermee voltooid. Gedurende de vier jaar van Gerretsons redacteurschap verscheen de kroniek dertienmaal². Wat Gerretsons aandeel betreft met een vreemde ‘regelmaat’: in twee jaargangen komt de rubriek vijfmaal, in twee jaargangen komt ze slechts eenmaal voor. Deze ‘vaste’ rubriek vormt niettemin Gerretsons meest wezenlijke aandeel in de redactionele werkzaamheden. Politieksociale meningsvorming op hoog niveau, zo mag men zijn Sociale Kroniek wel noemen. Het is beslist werk van een andere klasse dan Van As' politiek-sociale beschouwingen in de Terugblik. Gerretsons twaalf kronieken zijn evenzovele bewijzen van scherpzinnige betoogtrant en stilistisch meesterschap.

De historische bijdragen in het oude OTs droegen overwegend een anekdotisch en biografisch karakter³. Gunstig onderscheidden zich op dit gebied de artikelenreeksen van W. van Oosterwijk Bruyn, de vader van het N.J.V. In de eerste en tweede jaargang verschenen zijn belangwekkende Persoonlijke herinneringen uit de dagen van het Réveil, waarin vooral aan Capadose en Groen van Prinsterer uitvoerig aandacht werd geschonken⁴. In de derde jaargang volgde zijn studie over De vrienden van Isaäc da Costa, in feite slechts een brede biografische schets van Bilderdijk, die sympathiek maar kritisch werd beschreven, duidelijk minder gewaardeerd dan Da Costa⁵. Hierop sloot in de vierde jaargang

1 XIX, 372-376.

2 Twaalfmaal door Gerretson geschreven (140 pagina's) en eenmaal door Ritter.

3 Een typerende serie in de eerste jaargang, door Hoogenbirk zelf verzorgd: Hoe onze vaderen wijs werden (33-49, 115-126, 385-396). Een voorbeeld van het biografische genre: Alva's laatste dagen (anoniem; VI, 209-212).

4 I, 92-102, 155-169, 355-367, 419-433, 627-648, 747-763; II, 53-58, 98-112, 187-204, 313-327, 462-477, 534-545.

5 III, 97-114, 236-248, 287-298, 399-418, 593-607, 665-679, 703-717; IV, 63-79.

[p. 110]

nog een bijdrage aan over Willem de Clercq als vriend van Mr. Isaäc da Costa¹. Da Costa is in al deze artikelen eigenlijk het bindend element: de eerste reeks beschrijft Capadose als ‘zijn vriend uit Israël’, de tweede serie handelt over Bilderdijk als ‘zijn vaderlijke vriend’ en de derde studie schetst De Clercq als ‘zijn vriend uit de volken’. Al deze publikaties van Van Oosterwijk Bruyn getuigden van warme genegenheid voor het Réveil en zijn idealen voor het geestelijk leven.

Onder de nieuwe redactie publiceerde P. Oosterlee het resultaat van zijn onderzoekingen naar religieuze bewegingen uit vroeger eeuwen. P. Oosterlee, markant strijder voor het christelijk onderwijs en vanaf 1905 directeur van de Klokkenberg-kweekschool te Nijmegen, was een medewerker waarop de nieuwe redactie trots kon zijn². Zijn artikelen getuigden van grote eruditie, al leden ze enigszins onder een overmaat aan feiten, namen en citaten. Zijn eerste bijdrage was een brede verhandeling over het Anabaptisme in Nederland, waarin hij vooral wilde wijzen ‘op de lichtzijde van de doopersche beweging in haar niet zich in excessen verloopende openbaring’³. In een volgende reeks stelde Oosterlee een diepgaand onderzoek in naar Geestelijke Stroomingen in de Middeleeuwen, met het doel zich - zonder verheerlijking of verguizing - een evenwichtig oordeel te vormen over licht- en schaduwzijden van verschillende religieuze bewegingen in de middeleeuwen⁴. Met name aan Ruusbroec en de mystiek, aan Geert Groote en de Broeders des gemenen levens schonk hij ruime aandacht.

Geheel op kerkhistorisch terrein lagen enkele bijdragen van Zuid-Nederlandse predikanten. Ds. D.J. Domela Nieuwenhuis van Gent schreef over de vluchtelingengemeenten uit de zestiende eeuw en Ds. Th. A. Mooij van Antwerpen maande tot bezinning op Luther en zijn Hervormingsbeginsel⁵. Hij bespeurde namelijk allerlei onreformatorische praktijken, waaronder het ‘separatisme’ in het protestantse kamp een voorname plaats innam. Zijn hele artikel was er - in de geest van OTs -

1 IV, 157-172, 241-252, 289-299, 385-399, 443-456, 529-545.

2 Zie voor hem: M.C. Capelle, P. Oosterlee. Opvoeder van het geweten (Nijkerk 1946).

3 IX, 329-344, 381-394, 453-474, 530-560; citaat van 558.

4 XI, 669-694; XII, 201-220; XIV, 473-490, 507-519.

5 Resp. XI, 222-242, 269-296, en XII, 419-435. Ds. Mooij schreef onder pseudoniem Alethophilus.

[p. 111]

op gericht ‘het streven naar eenheid - niet eenvormigheid! - aan te wakkeren’¹.

Opvallend is in de laatste jaargangen van het vernieuwde OTs de grote belangstelling voor de persoon van Groen van Prinsterer. Redacteur Lens schreef over Groen van Prinsterer en de ministeriëele crisis van 1856, een rijk gedocumenteerde bijdrage die een helder inzicht gaf in de voor Groen zo pijnlijke verwikkelingen van het jaar 1856². Redacteur Gerretson bezorgde de uitgave van enige door Groen nagelaten bescheiden: zijn Aanteekeningen op een reisje naar de Coloniën der Maatschappij van Weldadigheid in 1826, waarin Groen blijk gaf van een levendige belangstelling voor het werk in Veenhuizen en Frederiksoord, én zijn zeer belangwekkende Autobiographie over de jaren 1817-1830³. De gegevens uit deze laatste publikatie waren reeds grotendeels verwerkt in de biografische studie van Jhr. Mr. W.H. de Savornin Lohman, Uit Groen's Jeugd, 1801-1827, waarin boeiende bijzonderheden over Groens opvoeding en studententijd, zijn contact met Bilderdijk en anderen, werden verstrekt en waarin tevens tal van brieven en documenten waren verwerkt⁴.

Herdenkingen in het jaar 1913 bezorgden de laatste jaargangen van OTs nog andere historische bijdragen. Mr. H. Verkouteren schreef een studie over Karel de Groote⁵, naar aanleiding van het feit, dat in Duitsland ruime aandacht werd geschonken aan diens overlijden te Keulen, elfhonderd jaar tevoren. In verband met de herdenking dat ons land vóór honderd jaar van de Franse overheersing was bevrijd, publiceerde Mr. B. de Gaay Fortman een artikel over A.F.J.A. van der Duijn van Maasdam, de minst bekende van het driemanschap dat bij de vrijwording van 1813 zo'n voorname rol speelde⁶.

Aan het onderwijs wijdde het oude OTs geen afzonderlijke bijdragen van betekenis. Wel uitte de oud-onderwijzer Hoogenbirk zich in zijn Maandboek herhaaldelijk over vraagstukken op dit gebied. Geheel in de geest van OTs voerde de redacteur in zijn maandelijkse kroniek meer-

1 XII, 420.

2 XVIII, 757-775.

3 Resp. XVIII, 776-784 en XIX, 848-861;

4 XVIII, 881-910; XIX, 161-198, 658-673, 819-847.

5 XIX, 2-17.

6 XVIII, 575-595.

[p. 112]

malen een krachtig pleidooi voor christelijk-nationaal onderwijs - ‘een der schoonste vruchten van het Réveil’¹ - en sprak hij zijn afkeuring uit over het oprichten van afzonderlijke gereformeerde scholen. ‘O, goede Christelijke school der mannen van het Réveil. Wat hebben de dieper ingeleiden, die het Réveil lang te boven zijn, van u gemaakt!’².

In zijn Maandboek-opmerkingen aangaande de school verwierp Hoogenbirk beslist de leerplicht als een te vergaande vorm van staatsbemoeiing³, en spotte hij veelvuldig met de ‘examenwoede’, ja de ‘examenplaag’, die hij gaarne zou mitigeren⁴. Vurig pleitte hij verder voor een zuiver gebruik van de moedertaal; de oproep tot purisme en tot steun aan het Nederlands in stamverwante gebieden klonk frequent⁵. De gewezen volksonderwijzer sprak in zijn veroordeling van de oude spelling als een der ‘nuttelooze lasten, te zwaar om te dragen’⁶ en in zijn krachtig opkomen voor een vereenvoudigde spelling, volgens het ontwerp van Kollewijn⁷. Tot een systematische behandeling der aangeroerde problemen kwam het echter niet.

Onder de nieuwe redactie, waarin een schoolhoofd en een rector gymnasii zitting hadden, werd aan het onderwijs grote aandacht geschonken. Op initiatief van Van der Valk werd een nieuwe rubriek geopend onder de naam Scholastica, die geheel bestemd zou zijn voor de bespreking van pedagogische studiewerken en voor de behandeling van onderwijskundige vraagstukken.

Met Scholastica werd een begin gemaakt in de negende jaargang (1904) en ook in de laatste jaargang van OTs (1914) kwam de rubriek voor. Van regelmatige verschijning was echter geen sprake: na een degelijk begin verflauwde de toewijding al spoedig en bleef de rubriek slechts moeizaam in stand⁸.

Redacteur Van der Valk had een ruime pedagogische en psychologische belangstelling. Wij zullen in het volgende hoofdstuk wijzen op de psy-

1 zie I, 272-274.

2 III, 308; zie ook III, 62 en 250.

3 III, 123.

4 I, 114, 409; VI, 137; VIII, 348.

5 B.v. II, 556; III, 560-561; IV, 92; V, 397; VI, 137; VII, 526; VIII, 202.

6 I, 546.

7 I, 742; III, 310; VI, 141, 188.

8 In de elf jaren dat OTs door de nieuwe redactie werd geleid, verscheen de rubriek Scholastica in totaal vijfentwintig maal: gemiddeld dus ongeveer tweemaal per jaargang. In jaargang XVIII verscheen de rubriek echter geen enkele maal.

[p. 113]

chologische aanpak in verschillende van zijn literaire bijdragen en vermelden hier slechts zijn uitvoerige studie over Het karakter van Judas Iskarioth, een poging om tot een psychologisch aannemelijke verklaring van diens verraad te komen¹.

In de rubriek Scholastica betoont Van der Valk zich vooral de practicus, die eenvoudig en concreet verschillende schoolproblemen behandelt; wel breed in zijn betoogtrant, schematisch het ‘enerzijds’ en het ‘anderzijds’ tegenover elkaar stellend, maar helder en modern van opvatting. Zo behandelt hij de vraag naar het recht van Slaan op school², dat hij ‘zooveel mogelijk ontraden’ maar niet bij de wet verbieden wil. Zo worden aantrekkelijkheid en gevaar van Humor op school tegen elkaar afgewogen³ en maant de auteur, zelf in zijn kritieken van spot niet steeds afkerig, tot grote voorzichtigheid. Zo pleit hij voor Takt met karakters⁴ en voor een liefdevolle benadering van het gecompliceerde karakter. In deze beschouwingen spreekt de ervaren pedagoog-uit-de-praktijk.

Als rector en classicus ging de gymnasiale opleiding hem uiteraard bijzonder ter harte. Hij toonde niet alleen te beseffen, dat de H.B.S. door het sterke accent op de natuurwetenschappen tot een zeer eenzijdige benadering van de werkelijkheid dreigde te vervallen, maar erkende royaal dat ook de klassieke opleiding tekorten vertoonde⁵. In beide schooltypen onderkende hij de dreiging van het intellectualisme; in zijn beschouwingen drong hij dan ook aan op wilsvorming en ontwikkeling van smaak en gevoel, náást het streven naar verstandelijke ontplooiing. Dat niet alleen het V.H.M.O. duidelijke leemten vertoonde, maar dat het Hoger Onderwijs evenzeer ingrijpende hervormingen behoefde, memoreerde hij in een lovende bespreking van Is. van Dijks Vota Academica⁶.

Deze frisse bijdragen aan de rubriek Scholastica doen het te meer betreuren, dat het eerste elan bij Van der Valk zo spoedig verdwenen was.

1 XVIII, 523-552. Van der Valk wil Judas niet zien als schurk of fanaticus, maar als slappe half-gelovige; zo is hij de huidige gelovige ook het meest tot waarschuwend voorbeeld.

2 IX, 91-98.

3 XVI, 877-882.

4 IX, 297-302.

5 Resp. in: De eenzijdigheid der werkelijkheid (X, 238-245) en De klassieke opleiding (X, 275-279).

6 X, 495-500. Prof. Van Dijk verlangde in doel en methode der wetenschappelijke vorming ingrijpende veranderingen, die vooral beperking der leerstof en daarbij toepassing van het ‘multum non multa’ betroffen.

[p. 114]

In jaargang IX en X verzorgde hij de rubriek zesmaal; in alle volgende jaargangen verscheen van zijn hand nog slechts tweemaal een stukje onder het opschrift Scholastica¹. Ook deze rubriek leed onder zijn enigszins grillige aard; te zelden kwam hij tot een volhardende afwerking van wat hij ondernam.

De rubriek Scholastica heeft in de loop der jaren nog het meest te danken gehad aan redacteur Lens. Hield Van der Valk zich vooral bezig met het middelbaar onderwijs², Lens was specialist op het gebied van het lager onderwijs. Beiden beperkten zich welbewust tot hun vakgebied. Toen zich in de onderwijswereld een ernstige controverse voordeed over een wetsontwerp dat ook het M.U.L.O. beoogde te regelen, liet de redactie de daarmee samenhangende problemen pro en contra bespreken door twee buitenstaanders, deskundigen op M.U.L.O.-gebied³.

Lens heeft ernstig gestreefd naar regelmatige verzorging van de rubriek Scholastica. Veertienmaal is ze door hem gevuld met uitvoerige bijdragen, die ten dele praktische vraagstukken van het lager onderwijs tot onderwerp hebben, ten dele principiële kwesties uit de geschiedenis van het Nederlandse onderwijs⁴.

Twee besprekingen van publikaties van prof. Bavinck vormden zijn eerste bijdragen. Lovend kondigde hij Bavincks Paedagogische Beginselen aan, die het materiaal boden waarmee de strijders voor het christelijk onderwijs hun taak konden aanvatten⁵. Afkeurend liet hij zich echter uit over Bavincks referaat: De taak van het Gereformeerd Schoolverband⁶. Het stelde hem zeer teleur, dat Bavinck hiermee de voortgaande splitsing binnen het christelijk lager onderwijs sanctioneerde en in gebreke bleef, het specifiek-gerefomeerde der verschillende taken aan te tonen.

Door zijn praktische beschouwingen loopt, gelijk bij Van der Valk,

1 Van der Valk verzorgde de rubriek achtmaal: driemaal in jaargang IX, driemaal in jaargang X en eenmaal in jaargang XI (110-114) en XVI (877-882). De totale omvang hiervan bedraagt: 55 pagina's.

2 Een leraar-classicus aan zijn gymnasium (zijn latere opvolger als rector), Dr. G.W. van Bleek, schreef over De lectuur van Ovidius, een stuk dat ook typisch een gymnasiaal probleem betrof (XIII, 228-234).

3 contra: J.C. Wirtz Czn., De Zestiende (XIV, 671-689); pro: J. Th. R. Schreuder, Het Eerste (XIV, 744-766).

4 Deze veertien bijdragen beslaan 197 pagina's.

5 IX, 780-783.

6 XI, 661-668.

[p. 115]

als een gouden draad: de afkeer van alle intellectualisme, van een rationalistische overschatting, met name op de lagere school. In die geest schrijft hij over deugden en ondeugden van Fröbels vernieuwingspogingen¹, over de verontrustende omvang en het grote kwaad van het verbalisme², en over de mogelijkheid, het Amerikaanse systeem van ‘self government’ naar het Nederlandse onderwijs over te brengen³.

De christen-pedagoog spreekt zich duidelijk uit in de bijdrage over Christelijke Paedagogiek, een beschouwing naar aanleiding van een kweekschoolboek dat een praktische uitwerking van Bavincks pedagogische beginselen beoogde⁴. Teer en wijs behandelt hij het onderwerp: Chr. opvoeding en duivelbeschouwing, waarbij hij een vroom evenwicht weet te vinden tussen zijn afkeer van het aanjagen van duivel- en hellevrees én zijn ernstmaken met de macht van het kwaad⁵.

Als principieel en scherpzinnig schrijver deed hij zich vooral ook kennen in zijn historische studies over het onderwijs in ons land. Nog in de sfeer van een boekbespreking lag zijn verhandeling over Het godsdienstig beginsel in de Nederlandsche schoolwetgeving⁶. Zijn studie De openbare school Christelijk?⁷ was echter het respectabel resultaat van diepgaand, zelfstandig onderzoek. Lens behandelde in historisch perspectief de vraag naar mogelijkheid en wenselijkheid van kerstening der openbare school. Achtereenvolgens schetste hij Groen van Prinsterers denkbeelden vóór en na 1857, en de ideeën van Kuyper en Lohman in deze materie.

De rubriek Scholastica heeft helaas geen brede ontplooiing beleefd. Van der Valk en Lens, onderwijsdeskundigen der redactie, hebben er belangwekkende beschouwingen in gepubliceerd; wanneer de rubriek Scholastica verscheen, was ze smaakvol, vooruitstrevend, kritisch⁸. Evenals voor de Sociale Kroniek van Gerretson geldt voor de rubriek Scholastica, dat onvoldoende redactionele discipline de ontwikkeling van deze vaste rubriek heeft geschaad.

1 XVI, 508-521.

2 XVII, 727-734.

3 XVII, 129-150: Schoolgemeenschap of Zelfregeering?

4 XII, 611-626. Het boek was van J.C. Wirtz Czn. te Groningen.

5 XVI, 792-801.

6 XII, 350-360.

7 XIV, 269-279, 353-367, 856-880; XV, 563-584.

8 Lens besprak tweemaal zeer kritisch een Regeringsverslag L.O.: XVI, 634-654. en XIX, 750-760.

[p. 116]

Buiten de rubriek Scholastica verscheen het artikel van Dr. G.H. Wagenaar, De Christelijke Staatsschool¹, oorspronkelijk een referaat voor de hervormde predikantenvergadering van 1908. Dr. Wagenaar erkende waarde en betekenis van de vrije christelijke school, doch verzette zich beslist tegen de idee van de ‘neutrale overheid’ en pleitte sterk voor kerstening van de openbare school, voor herstel van haar christelijk-nationaal karakter: de vrije school mocht dan het ideaal zijn van de ‘vrije kerk’, bij de volkskerk behoorde naar zijn mening de volksschool. Al was dit artikel niet representatief voor de in OTs heersende opvattingen inzake de christelijke school, het was niettemin een waardevolle, principiële studie over het karakter van de openbare school.

Invloed van bepaalde Réveilgedachten manifesteerde zich in het oude OTs wel heel duidelijk op politiek gebied. De houding ten opzichte van de binnenlandse politiek was uitermate gereserveerd; een houding die met nadruk werd gemotiveerd door een verwijzing naar Groen van Prinsterers uitspraak; ‘Géén Staatsman, maar Evangeliebelijder’; een houding die bovendien steunde op de overtuiging, dat ‘de politiek verdeelt, maar het geloof vereenigt’². Gunning heeft het in het oude OTs eens heel scherp en persoonlijk zo onder woorden gebracht: ‘Ik heb nooit veel voor de staatkunde gevoeld en mij nimmer op haar terrein bewogen. Het heeft mij nooit gehinderd, wanneer iemand conservatief of liberaal was in zijne politiek, hem over den Heer en Zijn genade te spreken, en menigmaal heb ik bij dezulken een geopender en ontvankelijker hart aangetroffen voor mijne Evangelieboodschap, dan bij heetgebakerde bestuursleden van Calvinistische kiesvereenigingen en “Gereformeerde” hardloopers. Ik geloof, dat de belijders van den Naam des Heeren eene andere taak hebben dan een “partij” te vormen, die onmogelijk zonder vaste afspraken, vaste lijnen, vaste reglementen en - last not least - vaste leiders kan, die men volgen en gehoorzamen moet om “succes” te hebben, dat men dan “zegen” noemt, terwijl het Evangelie, naar mijne opvatting, al zulke “vastigheden” niet kent, en alléén onbepaalde gehoorzaamheid van (sic) den levenden God en Zijn Woord verlangt. Nu weet ik wel - onnoodig het mij te herinneren! - dat de “Calvinistische anti-revolutionairen” beweren (en eerlijk gelooven), dat zij alles, wat zij

1 XIII, 201-216.

2 I, 412.

[p. 117]

doen, verrichten juist in gehoorzaamheid aan dat Evangelie, zoodat het samengaan nú eens met de doodvijanden van het Evangelie, de Ultramontanen, dàn weer met de socialisten of radicalen, voor hen een “eisch van Gods Woord” of “klare gevolgtrekkingen” uit de “eeuwige beginselen der Schrift” zijn - maar ik kan alleen constateeren, dat mij dat alles droef en weemoedig stemt, en ik zuchtende (want o, ik heb ook weer voor veel van hetgeen zij zeggen zoo hartgrondige sympathie) moet zeggen: “Wij kunnen toch niet samengaan”’¹.

Bij Hoogenbirk lagen de accenten iets anders. Ook hij betreurde twist en verdeeldheid op politiek terrein, temeer waar de uitdrukking ‘strijdende kerk’ destijds juist in de politiek een onverkwikkelijke betekenis kreeg². Met een beroep op Ds. J. de Liefde betoogde hij echter bovendien, dat het streven der politieke partijen naar het behalen van de meerderheid en naar een winnen van het nationaal gevoelen, in strijd was met het christelijk ideaal³. Wilde er niettemin van enige christelijke beïnvloeding van het staatsleven sprake zijn, ‘dan moesten we geen drie Christelijke partijen hebben maar één, dan moesten niet enkelen allen beheerschen, maar heel de groote Christelijke partij een republiek zijn, met vrijheid in den ruimst mogelijken zin. Er moest geen enkele staatspartij in naam of feitelijk een kerkelijke partij wezen, en bovenal, dan moest men roemen in Christus en niet in menschen, levende of doode’⁴.

Toen in 1897 het conflict tussen Kuyper en Lohman zich op politiek gebied openbaarde in de afsplitsing der Vrij-Antirevolutionaire Partij, koos Hoogenbirk beslist de zijde van Lohman. In de Vrij-Antirevolutionairen waardeerde hij vooral, dat ze een christelijke, geen kerkelijke partij wilden vormen⁵. Ook bood hij de leider van de nieuwe partij, Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman, de gelegenheid, in OTs de politieke idealen van De Vrij-Antirevolutionairen nader toe te lichten⁶. In dit artikel - het enige in het oude OTs waarin de binnenlandse politiek zo

1 In zijn recensie van Fabius' Voortvaren: III, 625-626.

2 II, 122; ook II, 230-231.

3 II, 304-308. ‘Christus heeft nooit op het nationaal gevoelen gespeculeerd; Hij heeft nooit op eene meerderheid onder de menschen Zijne hoop gevestigd. Hij heeft altijd de meerderheid tegen zich gehad, zoodat zij Hem ten laatste gekruist heeft’ (306).

4 III, 303.

5 II, 555, 615-616, 678-680.

6 II, 625-653. Ook afzonderlijk als brochure verschenen.

[p. 118]

uitvoerig aan de orde kwam - motiveerde Lohman onder meer de oprichting van zijn partij en herleidde hij zijn conflict met Kuyper tot dezelfde geschilpunten, die Groen van Prinsterer in 1874 tussen zich en Kuyper had geconstateerd¹. Hoezeer de sympathieën van OTs in het conflict Kuyper-Lohman aan de kant van Lohman lagen, bleek eens te meer bij de zeer waarderende bespreking van Lohmans brochure De waarheid bovenal, waarin deze zijn aftreden als hoogleraar aan de Vrije Universiteit toelichtte en de binding van deze universiteit aan ‘de Gereformeerde beginselen’ bestreed².

Na de formatie van het ministerie-Kuyper (1901) toonde Hoogenbirk, met een hernieuwd beroep op De Liefde, zich bezorgd over het optreden van een christelijk kabinet: ‘Als een christen minister wordt, glijdt de christen van het kussen en de minister blijft er op zitten’. Een christenminister - aldus Hoogenbirk, in navolging van De Liefde - wordt gedwongen tot politieke beslissingen waartegen zijn christelijk geweten zich ten enenmale moet verzetten³.

Zo a-politiek als de instelling was ten aanzien van het binnenland, zo hartstochtelijk bewogen was de politieke gerichtheid op Zuid-Afrika. Het waren onder andere de dramatische gebeurtenissen van 1899 en 1900: de aanvankelijke successen der Boeren, de infame strijdmethoden der Engelsen, de vergeefse reis van Paul Kruger naar Europa, - die hun weerklank vonden in OTs. In de eerste jaargang trilde de verontwaardiging nog na over de Jameson-raid en de leugenpropaganda van de Engelse Jingo-bladen, bijvoorbeeld in artikelen over De vrienden der Z.-Afr. Republiek en over Engelsche Christenen en Engelsch Imperialisme⁴. In de vierde en vijfde jaargang staan de actuele oorlogsgebeurtenissen in het brandpunt der belangstelling. De gereformeerde Ds. A. Brummelkamp schrijft over Imperialisme⁵, de hervormde Ds. J.G. Verhoeff over Worstelen en drijven⁶. Over menigeen wordt de rijmdrift vaardig: de

1 Zie voor deze geschilpunten ook een uitvoerige noot bij een der artikelen van W. van Oosterwijk Bruyn: II, 473-475.

2 IV, 379-380 (anoniem).

3 VII, 427-429; ook VI, 283. De aan-politiek-doende dominee vond uiteraard bij Hoogenbirk evenmin waardering. Reeds in de eerste jaargang rijmde hij: ‘Een politieke predikant: een ware ramp voor 't vaderland’ (I, 138).

4 anoniem; resp. I, 60-76, 127-134 en I, 213-221.

5 V, 57-67.

6 V, 329-335.

[p. 119]

jeugdige Utrechtse onderwijsman G.J. Uit den Bogaard en de bejaarde Haarlemse Ds. P.J. Moeton verenigen zich in een poëtisch pleidooi voor de rechtvaardige zaak der Boeren¹. Zelfs nam Hoogenbirk in zijn Maandboek een sonnet van Kloos over, dat toornde tegen Hollands daadloosheid in de Afrikaanse vrijheidsstrijd, al leidde de redacteur het in met deze woorden: ‘Om den inhoud zij de onsierlijke, gebrekenrijke vorm vergeten’²!

Het nieuwe OTs heeft alle politieke reserve laten varen. Weliswaar zijn ook dan de algemene beschouwingen over binnenlandse politiek schaars, maar de Terugblik laat veelvuldig en vrijmoedig het oog gaan over ministers en kabinetten, partijgeschillen en parlementaire beraadslagingen. Van algemene strekking was de studie van Mr. H. Verkouteren, Eerlijkheid in de politiek, een artikel dat in tal van concrete gevallen tot richtsnoer wilde zijn voor het politieke leven³. In zijn bijdrage Een nieuw geluid ging Dr. P. Blaauw in op de bezwaren van een groep ‘vrijzinnigen’, die zich noch met de liberale noch met de antirevolutionaire politieke praktijk konden verenigen⁴.

Naar Indië richtte de belangstelling van het vernieuwde OTs zich niet meer uit missionaire motieven. Dat de ethische koloniale politiek was ingeluid, bleek onmiskenbaar uit de bijdrage die Mr. J. van den Brand vanuit Medan had ingezonden. Zijn artikel De arbeidsinspectie in de Residentie Oostkust van Sumatra confronteerde de OTs-lezers met ernstige misstanden en pleitte krachtig voor de belangen van de inheemse werknemer⁵. - Boeiend en helder was het lijvig betoog van redacteur Gerretson over De Indische Onderwijspolitiek⁶. Het verscheen anoniem, omdat Gerretson toentertijd nog als ambtenaar verbonden was aan het Departement van Koloniën, maar veroorzaakte toch een conflict met minister Pleyte⁷. Heftig keerde hij zich tegen het ‘vrijzinnig’ politiek ideaal, dat liefst alle christelijke scholen zou verbieden en uit Indië ver-

1 Resp. V, 190, 191, 270, 468; en II, 88; VI, 567. De Vlaardingse onderwijzer C. Kijne, beschermeling van Hoogenbirk, gaf een afzonderlijk bundeltje Africana uit, dat echter weinig opgang maakte.

2 V, 97.

3 XVII, 404-418, 464-77.

4 XIX, 341-353.

5 XII, 408-418

6 XVIII, 785-808, 811-849, 916-957.

7 Zie Mr. F.J. Besier, Bij Gerretson's vijfentwintig-jarig hoogleraarschap, in Gedenkboek Utrechtsche Indologen Vereeniging 1925-1950, 30 (noot 16).

[p. 120]

dringen; en krachtig steunde hij daartegenover de onderwijspolitiek van gouverneur-generaal Idenburg - die vrijheid en subsidiëring der christelijke scholen beoogde - hoezeer ze ook door sommigen als ‘clericaal’ werd gesmaad. - Een derde bijdrage, gewijd aan het toenmalig Nederlandsch-Indië, was afkomstig van Jhr. Dr. C.G.S. Sandberg: onder de suggestieve titel Indië verloren, rampspoed geboren bepleitte hij een weinig ideële belangenpolitiek¹.

Over buitenlandse aangelegenheden verschenen weinig gedegen artikelen in OTs. Wel schreef Mr. M.P. Thomassen à Thuessink Van der Hoop van Slochteren over Diplomatieke betrekkingen tusschen Nederland en het Vaticaan² en vertolkte hij daarin - heel voorzichtig - bekende, anti-roomse gevoelens: géén gezant bij de Heilige Stoel, géén speciale ambassade voor een déél van ons volk. Maar overigens is de oogst op dit terrein gering. - Ds. J. Henzel te Boxmeer richtte de blik naar de Balkan, waar de situatie in 1913 al zeer gespannen was. Hij publiceerde een studie over Jong-Turkije³, waarin hij aangaande de ‘liberale’ politiek der Jong-Turken tot een weinig bemoedigende conclusie kwam. - Sympathiek was de Parijse bijdrage van L. van Outhoorn, Frankrijk aan den Driesprong⁴, die de religieuze ontwikkelingen in Frankrijk, met name inzake de verhouding van kerk en staat, voor Nederlandse lezers bedoelde te verduidelijken. Hoe gespannen de wereldsituatie kort voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ook mocht zijn, belangrijke studies over deze internationale aangelegenheden en hun achtergronden verschenen in OTs niet.

We wezen er reeds op, dat de binnenlandse politiek frequent aan de orde werd gesteld in de Terugblik, waarin overigens ook andere actualiteiten werden behandeld. Deze Terugblik was de voortzetting van Hoogenbirks Maandboek. Vanaf januari 1897⁵ tot januari 1904 verzorgde Hoogenbirk deze kroniek met stipte regelmaat. Bij de keus der te commentariëren gebeurtenissen bleek zijn duidelijke voorkeur voor zaken van kerk en school, zending en jeugdwerk, taal en letteren; voor het politiek bedrijf in partij en parlement toonde hij echter heel weinig belangstelling.

1 XIX, 116-136.

2 XVII, 955-969.

3 XVIII, 167-183, 247-268.

4 XVIII, 463-482. L. van Outhoorn was te Parijs correspondent van De Nederlander.

5 I, 741.

[p. 121]

Bij de redactiewijziging van 1904 werd de verzorging van het Maandboek opgedragen aan Van der Valk¹, die echter weinig talent bezat om een verscheidenheid van wetenswaardigheden in een aangenaam leesbaar kader samen te voegen. De door hem verzorgde overzichten zijn stroef en weinig journalistiek geschreven. Ook ruimde hij een te grote plaats in voor berichten van eigen vakgebied: opvoeding en onderwijs².

Reeds in het derde nummer dat onder de nieuwe redactie uitkwam, werd de naam van het Maandboek gewijzigd in Terugblik³; al spoedig introduceerde Van As de politiek en Bückmann de literatuur in het maandoverzicht⁴. Uit de redactionele correspondentie is meermalen op te maken, wie van de redacteuren een bepaald fragment voor de Terugblik concipieerde. Er ontwikkelde zich een merkwaardige, zeer geslaagde samenwerking, waarbij ieder van de redacteuren naar vermogen stof voor de Terugblik verschafte. Redacteur-secretaris Van As voegde de fragmenten tot een sluitend geheel samen. Herhaaldelijk werd er door de anderen niets of vrijwel niets voor de Terugblik ingezonden, zodat het maandoverzicht in de praktijk maar al te dikwijls door de secretaris geschreven moest worden. Hoewel geplaatst als redactionele rubriek, vertoonde de Terugblik daardoor met name de stempel van Van As' denkbeelden op politiek, sociaal en kerkelijk gebied.

Als journalist van professie toonde Van As een duidelijke voorkeur voor beschouwingen over de politieke verwikkelingen. En de jaren van 1904 tot 1914 vormden, met name op politiek gebied, een bewogen periode.

In 1904 was het ministerie-Kuyper nog aan het bewind, maar de stormloop van links tegen het kabinet was reeds begonnen. Onvoorwaardelijk kiest de Terugblik de partij van Kuyper en de coalitie⁵. Wanneer het ministerie bij de verkiezingen van 1905 ten val wordt gebracht, wijdt de kroniekschrijver hieraan een afzonderlijk maandoverzicht⁶ en geeft hij een waarderende nabeschouwing over de door Kuyper verrichte arbeid⁷.

1 Notulenboek redactie-OTs, vergaderingen van 20-1-1904 en 25-4-1904 (L.M.). Brief van Dr. J. van der Valk aan G.G. van As, 24-2-1904 (L.M.).

2 IX, 57-64, 128-132.

3 IX, 174.

4 zie blz. 160-162.

5 IX, 251-256, 495-496, 579, 642-647, 786-788; X, 56-57.

6 X, 246-252.

7 X, 354-355.

[p. 122]

Maar in de volgende jaren heeft OTs alleen nog bij officiële gelegenheden waarderend over Kuyper gesproken¹. De verhouding tot hem is steeds meer onvriendelijk, zelfs verbitterd geworden. In de beperkte kring van het tijdschrift deden zich eind 1906 en begin 1907 de verwikkelingen voor rond de Bilderdijkrede en Kuypers artikel in OTs². In nationaal verband was voor de verhouding van Kuyper tot zijn politieke aanhangers van grote betekenis het optreden van Mr. Th. Heemskerk, die in de laatste dagen van 1907 het ministerie-De Meester ten val had gebracht en daarna zelf met een kabinet - zònder Kuyper - optrad. Kuyper heeft dit ervaren als een ‘greep naar de macht’ van Heemskerk en de zijnen, als een miskenning van zijn leiderschap. In de jaren na 1907 waren de verhoudingen binnen de Anti-Revolutionaire Partij uitgesproken slecht: wantrouwen, machtsstreven en persoonlijke beledigingen vertroebelden de sfeer³.

De redactie van OTs, toch al weinig tevreden over Kuypers houding tegenover haar literair streven, zag zich in die periode geroepen, de verwikkelingen rond deze grote staatsman met haar commentaar te begeleiden. Met kritische reserve volgde zij Kuypers politieke activiteiten en de moeilijkheden die rond zijn persoon ontstonden. De bedorven atmosfeer leidde tot onaangename uitingen over en weer. Kuyper voelde zich ‘voortdurend gekweld en geërgerd’⁴ door de gang van zaken in de Anti-Revolutionaire Partij; hij was ontstemd over het optreden van het kabinet-Heemskerk; maar terzelfder tijd boette hij ernstig aan gezag in ten gevolge van de door ‘links’ tot een schandaal opgeblazen ‘lintjesaffaire’.

Temidden van deze troebelen geraakte de Terugblikschrijver telkens

1 B.v. bij zijn 70e verjaardag: XII, 502-503 (zie blz. 74) en bij zijn afscheid van de Tweede Kamer (1912): XVII, 852-853.

2 zie blz. 66-72.

3 Kuypers grieven, vooral jegens Mr. Th. Heemskerk, werden in boekvorm gepubliceerd onder de titel Starrentritsen (Kampen 1915), een bundeling van ‘driestarren’ uit De Standaard. Een duidelijke en waardige brochure ter weerlegging werd geschreven door drie hoogleraren en twee curatoren der Vrije Universiteit (de z.g. ‘vijf-herenbrochure’): Mr. A. Anema, Dr. H. Bavinck, Mr. P.A. Diepenhorst, Mr. Th. Heemskerk en Mr. S. de Vries Czn., Leider en Leiding in de Anti-Revolutionaire Partij (Amsterdam 1915). - Geheel aan dit conflict gewijd is de dissertatie van J. Voerman, Het conflict Kuyper-Heemskerk (Utrecht 1954). Van nog recenter datum een degelijk artikel van Drs. G. Puchinger in Trouw (5 november 1960), dat een duidelijk beeld geeft van de bedorven sfeer in de A.R. Partij omstreeks 1910.

4 Leider en leiding, 4.

[p. 123]

opnieuw in conflict met Kuyper en De Standaard. Kuypers opvatting van net leiderschap in de partij verdroeg slechts een volledig volgen van zijn opvattingen, of leidde tot een conflict. Hier botsten een enigszins individualistische en kritische gezindheid, waarvan Kuyper vreesde dat ze de krachtsontplooiing naar buiten zou fnuiken, èn zijn opvatting van leiderschap en partijdiscipline die een afwijkende mening geen uitingsmogelijkheid gunde. Bij vele volgelingen, die hun partijleider in vérgaande uitspraken ruimschoots overtroffen, heette een geringe afwijking van Kuypers ideeën al ‘ontrouw’¹. Door hen werd het de Terugblik als een ernstig vergrijp aangerekend, dat hij zijn kritische bedenkingen óók jegens Kuyper uitsprak en in eigen verantwoordelijkheid Kuypers daden en beginselen op hun christelijk gehalte wilde toetsen. Dat verschillende redacteuren grote sympathie voor Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman gevoelden en Van As in 1908 naast Lohman zitting kreeg in de hoofdredactie van De Nederlander, wijst er wel op, uit welke bron de bezwaren tegen Kuypers leiderschap en partijdiscipline werden gevoed.

De Terugblik achtte het noodlottig voor de ontwikkeling van een christelijke politiek, dat elke afwijking van Kuypers ideeën als ‘iets vreeselijks’ werd gesmaad². Hij eiste het recht, een eigen mening te mogen uitspreken; daarom nam hij onder andere professor Fabius, wiens opvattingen de Terugblik overigens niet deelde, in bescherming tegen de onbarmhartige kritieken van De Standaard³. De Terugblik opponeerde tegen de mensvergoding door vele van Kuypers volgelingen⁴ en tegen de gesuggereerde ‘onfeilbaarheid’ van de anti-revolutionaire partijleider⁵. Toen de zogenaamde ‘lintjeshandel’ veel rumoer om Kuyper deed ontstaan, besprak de Terugblik deze aangelegenheid bijzonder kies en evenwichtig⁶, al klonk tevens de teleurstelling door, dat Kuyper niet royaler schuld bekende. Maar de Terugblikschrijver heeft ervaren, dat

1 Een sprekend voorbeeld van sommiger aanhankelijkheid aan Kuyper in die jaren levert de brochure: Den leider trouw door Mr. J.A. de Wilde (Goes 1909). Ondertitel: Een woord naar aanleiding van den politieken moordaanslag op Dr. Kuyper.

2 De Standaard, 11 november 1907.

3 b.v. XII, 552-557, 638-639, 705-707.

4 b.v. XII, 783.

5 b.v. XVI, 893-899; XVII, 423-424.

6 XIV, 503-504, 700-701, 886-889; XV, 262-263, 403-410, 596-597.

[p. 124]

slechts weinig meningsverschil met Kuyper voldoende was om voorgoed te hebben afgedaan¹.

Een van Kuypers volgelingen, die zich bij herhaling over OTs en met name over de Terugblik scherp afwijzend uitliet, was Ds. Vonkenberg, de voorzitter van de Gereformeerde Jongelingsbond. Groot geworden in het N.J.V., voelden de redacteuren van OTs van huis uit al heel weinig voor een afzonderlijke gereformeerde bond. Maar de wijze waarop Ds. Vonkenberg hen bestreed, kon hun sympathie moeilijk doen toenemen. Ook deze controverse bereikte in 1908-1909 haar hoogtepunt; waarvan deze Terugbliknotitie getuigt: ‘Wij hebben er ons over verbaasd dat een dominee zóó evident de Tien Geboden vertreden kan zonder onder censuur te worden gezet’². OTs bewaart dan verder het zwijgen, dat nog slechts eenmaal verbroken wordt voor een gelijksoortige verzuchting³.

Daartegenover stelt de Terugblik dan eigen idealen voor een christelijke politiek. Een korte aanduiding van de voornaamste gedachten moge hier volgen. Christelijke politiek vergt, dat men samenwerking zoekt met allen die in Christus één zijn; daarom geen verketteren van medegelovigen⁴, maar een respecteren van hen die vanuit eenzelfde geloofsovertuiging tot andere conclusies komen voor de praktijk⁵. Juist in de christelijke partijen hebben de opponerende groepen iets te zéggen: zij herinneren de partij dikwijls aan een verwaarloosd aspect van haar beleid⁶. Christelijke politiek moet vóór alles getuigen van eerlijkheid, reinheid en waarheid⁷. Brengt de politiek strijd, dan moet ‘de krijg geheiligd’ worden⁸. Men bedenke goed, dat strijden voor een partij gemakkelijker valt dan zichzelf opofferen⁹. Het verweer, dat onwaarheid en oneerlijkheid bij de

1 Het scherpst belicht de Terugblik de controverse met Kuyper en De Standaard in XV, 170-179.

2 XIII, 439.

3 XIV, 775. In het Gereformeerd Jongelingsblad van 18 september 1908 had Ds. Vonkenberg een zeer scherpe recensie over OTs geplaatst, die tal van onjuistheden bevatte en culmineerde in deze ‘vergoelijkende’ typering van de Terugblik: ‘Och, elk huis heeft zijn vuilnisbak’. Hiertegen opponeerde XIII, 439. - Kritiek van de Terugblik op de Geref. J.V. en Ds. Vonkenberg: IX, 577-578, 724-726; X, 53; XI, 251-253; XII, 127; XIII, 171-174.

4 IX, 183.

5 X, 116, 304.

6 XI, 721.

7 IX, 257; X, 116; XII, 261; XIV, 452.

8 XII, 261.

9 XV, 101.

[p. 125]

tegenpartij meer voorkomen dan bij de eigen groep, heeft geen kracht: ‘Het is bij ons de facto zeker minder erg, maar omdat het bij ons is, is het erger’¹. Christelijke politiek betekent: dienen, ‘de Ster volgen’; doch wij willen liever leiden en pretenderen zelfs, dat wij ‘de eere Gods’ zullen zoeken². Christelijke politiek verdraagt zich niet met jacht naar succes of streven naar macht³. Géén ‘taktiek’, géén formalisme, geen verwatenheid⁴! Bij de strijd ‘op alle levensterreinen’ dreigt het gevaar, dat men de strijd op het terrein verwaarloost: ‘de worsteling der ziel om los te komen uit hare verlorenheid tot het eeuwige leven’⁵.

Deze visie op geloof en politiek werd door de Terugblik met grote overtuiging uitgedragen. Het kritisch voorbehoud jegens partij en stelsel en het sterke accent op de persoonlijke vroomheid, de christelijke persoonlijkheid, vormden een waardevol element in de politieke discussies van die dagen. Scherp keert de Terugblik zich tegen liberalen en socialisten⁶, tegen allen die de diepste motieven voor een christelijke politiek miskennen, maar wanneer in het eigen kamp de mens en zijn organisatie ‘het leven des Geestes’ dreigen te belemmeren, klinkt in de Terugblik een scherp vermaan⁷.

De Terugblik bepleitte vrijheid voor ieder oprecht christen en daarom ook een zo ruim mogelijke samenwerking op allerlei gebied: bij het onderwijs⁸, in de pers⁹ en bij kerkelijke activiteiten¹⁰.

Zowel op kerkelijk als op sociaal gebied toonde de Terugblik een grote bewogenheid voor de armste bevolkingsgroepen. Het afwijzen van de S.D.A.P. diende, volgens de kroniekschrijver, gepaard te gaan met het ontwerpen van een economisch stelsel naar eigen beginsel, ten bate van de ‘onderste lagen’ der maatschappij¹¹. Daarom verlangde de Terug-

1 XIV, 452.

2 XI, 719.

3 XI, 324, 723.

4 X, 506; XI, 790; XIV, 494.

5 XV, 48.

6 b.v. IX, 130, 179-182; X, 54-56; XI, 54-55; XII, 121-125; XV, 256.

7 b.v. XV, 101.

8 b.v. X, 51, 356; XI, 194, 253-255.

9 Terugblikpleidooi voor één christelijk dagblad: IX, 494; X, 307-311, 505-508.

10 B.v. inzake de ‘tentzending’, een methode van evangelisatie waarmee vele gereformeerden niet instemden, omdat predikanten van verschillende kerkformaties eraan meewerkten: XV, 479, 588-590.

11 b.v. XI, 191.

[p. 126]

blik ook een billijke beoordeling van het streven der christen-socialisten¹ en wees hij er op, dat in een toestand van ellende dàden belangrijker zijn dan ‘beginselen’². Verontwaardigd schreef de Terugblik over de plaag van de werkloosheid³ en met sympathie oordeelde hij ze over de ministeriële arbeid van Talma, die in eigen kring allerminst door iedereen gewaardeerd werd⁴.

Bij herhaling betoogde de Terugblik, dat ook de kerk een taak heeft in de sociale problematiek en dat haar verkondiging tevens een sociale prediking tot de nooddruftigen dient te zijn⁵. De predikanten kunnen zich beter op dit terrein ontplooien, zo meent de Terugblikschrijver, dan in de politiek of als boekrecensent⁶! Speciaal tegen de Gereformeerde Kerken richt zich het verwijt van een teveel aan ‘Verbondsmatige’ preken en dorre dogmatische vertogen, waarmee tal van kerkdiensten worden gevuld⁷. ‘Leven des Geestes, en geestelijk leven, dàt missen wij’⁸.

Wanneer Gerretson in de redactie is opgenomen, worden ook de toestanden in de Hervormde Kerk met meer vrijmoedigheid gekritiseerd. De heilloze strijd der richtingen⁹, de verwaarloosde massa in de grote stad¹⁰ en andere misstanden worden met nadruk aan de orde gesteld. Dat niettemin juist in dèze kerk zoveel predikanten zich, met funeste gevolgen, op de politiek werpen¹¹, of aanleiding geven om te spreken van ‘Hervormd clericalisme’¹², of - het andere uiterste - hun ambt vaarwel zeggen¹³, levert de Terugblik herhaaldelijk stof tot kritiek. Uit de Terugblik klinkt de hunkering door naar een kerk, die waarlijk kèrk is, één in lévend geloof¹⁴.

Deze Terugblikvisie op allerlei problemen verbreedde zich menigmaal

1 XII, 371-375, 440-441.

2 XI, 386-388.

3 XIII, 618-622.

4 XV, 743-744.

5 X, 706-707; XI, 387-388, 602.

6 Over kerk en politiek b.v.: X, 311-312; XIV, 398-400; XV, 479. Over de predikant-boekrecensent: X, 193; XII, 378-380, 639-642; XIII, 243-244.

7 XI, 542, 733; XII, 58-59; XVIII, 653, 725.

8 XI, 790.

9 XIX, 298-306, 532-534.

10 XVI, 331-332.

11 XVIII, 60-66, 69-71, 327-329.

12 XVII, 754-761.

13 XIX, 232-235.

14 b.v. X, 111-113.

[p. 127]

tot een polemische rechtvaardiging van OTs als afzonderlijke periodiek. OTs wilde een ‘vrije tribune’ zijn¹ voor alle Christusbelijders, een legaal podium voor de afwijkende mening², vrijheid vragend voor elke eerlijke overtuiging³, oordelend zonder aanzien des persoons⁴, geen partijorgaan⁵, meer gesteld op een zuiver geweten dan op ‘succes’⁶. Het wilde een letterkundig maandblad zijn, maar niet louter literair⁷; het waardeerde de gereformeerde medewerkers, maar niet meer dan andere reformatorische christenen⁸. En bepaald afkerig toonde het zich van het vragen naar een ‘calvinistische kunst’⁹.

Bij het ingaan van de laatste jaargang vatte de Terugblikschrijver het streven van OTs nog eens duidelijk samen: ‘Nu wij den 19den jaargang ingaan behoeven wij geen program te geven; het zou slechts kunnen herhalen wat wij vroeger hebben gezegd, nl. dat wij nog altijd zijn ons-zelf, niet behorend tot en niet ondergeschikt aan eenige politieke of kerkelijke partij; dat wij, behalve op litérair gebied, op menig ander onze idealen hebben, die vaak zullen parallel lopen met idealen door politieke of kerkelijke richtingen nagestreefd, maar ons daarom nog niet bij die richtingen laten indeelen, en dat het ééne groote ideaal, dat O.T. van zijn geboorte af hooggehouden heeft, nl. bevordering van meer eenheid tusschen de broeders van éénen huize, eenheid ook in de verscheidenheid van openbaring en van uiting, nog altijd ons streven beheerscht’. ‘Strevende gaan wij voorwaarts, met hoop en met moed. Het goudland heeft zich voor O.T. nog niet opgedaan, voor schrijvers noch uitgevers, - het leeft niet van subsidiën, maar van tekorten, en toch: het leeft, en het schrijft. Het leeft zooals het kan, het schrijft zooals het wil, - juist omdat het niemand naar de oogen heeft te zien, en een eigen weg

1 IX, 2, 791.

2 X, 301.

3 XI, 329.

4 XIII, 350.

5 XIII, 174.

6 XIV, 631-632. Zie voor het redactioneel oordeel over doel en karakter van OTs, naar aanleiding van het verschijnen van Christelijke Stemmen en Stemmen des Tijds: blz. 61-65.

7 IX, 720; XIII, 355-356.

8 XII, 190.

9 Zie ook blz. 163-164. Vooral naar aanleiding van de beschouwingen van Ds. J.P. Tazelaar, gereformeerd predikant te Weesp, over de ‘Calvinistische kunst’ van Rembrandt, sprak de Terugblikschrijver zich in dezen onomwonden uit: XI, 246-248, 325, 389-392.

[p. 128]

kan gaan, als het dien goed acht. Dat is een ding om dankbaar voor te zijn’¹.

Aan het eind van dezelfde jaargang was het tijdschrift, waarin dit moedig en edel streven zich zoveel jaren had gemanifesteerd, gedoemd te verdwijnen.

1 XIX, 68.