Ellert en Brammert. Een reuzenclaim van een 'Drents' roversverhaal

[p. 23]

De roversbel

In verschillende versies van het verhaal spannen de rovers Ellert en Brammert draden langs de weg, waaraan zij belletjes hangen, zodat zij reizigers horen aankomen en kunnen beroven. Volgens de internationale volksverhalencatalogi valt dit verhaaltype onder de sprookjesmotieven SINAT 0965, Schelle warnt die Räuber en ATU 0965*, Robbers' Alarm Bell. Uther (2004) vermeldt bij het verhaaltype dat een rover, of rovers, een touw spannen waaraan een bel is vastgemaakt, om te weten of er voorbijgangers langs komen in de buurt van zijn/hun grot. De rover overvalt de reizigers, sleurt ze in zijn grot, berooft ze en doodt hen. Een meisje dat hij heeft gevangen genomen, neemt hij op in zijn grot en doet het huishouden voor hem. Na zeven jaar te hebben geleefd met de rover, vraagt het meisje toestemming aan de rover om naar de kerk te gaan. Dit mag, op voorwaarde dat ze tegen niemand iets vertelt over de rover en haar verblijfplaats. Na de mis staat het meisje voor de kerk, en vertelt zij haar verhaal tegen de deur (een muur,

Ellert en Brammert in het stripalbum van Dick Blancke en Ben Huisjes (Blancke, 2004, p. 4 en 5)

[p. 24]

een oven, of de priester). Daarnaast vertelt ze dat ze erwten zal kopen om de weg te markeren naar de grot. De priester en de dorpsbewoners volgen de sporen, omsingelen de grot, grijpen de rover, bevrijden het meisje, en vernietigen de grot. Hoewel laatstgenoemde verhaalelementen niet voorkomen in versies van het Ellert en Brammert-verhaal, is het verhaalmotief van de roversalarmbel naast Drenthe ook bekend in de Baltische Staten, Duitsland, Vlaanderen en Zweden.¹⁸ De internationaal bekende sage van de meisjesroof en het erwtenspoor is overgeleverd sinds ca. 1600 in Duitsland, Denemarken en Frankrijk. In het verhaal van Ellert en Brammert komen de meeste verhaalmotieven hiervan niet voor. Enkel in een volksverhaalboek uit de 20^e eeuw achtervolgen de mensen Ellert met knuppels, zeisen en hooivorken en hangen ze hem op in een hoge eik.¹⁹ De meisjesroof en de roversbel werden, in combinatie met een reus in de hoofdrol, in Oldenburg verteld over de Rapelsberg.²⁰

Het motief van het dradenspel met de waarschuwende bel komt voor het eerst in het verhaal naar voren in 1837²¹ en wordt sindsdien veelvuldig in de verhalen gebruikt. Joseph Cohen (1917) spreekt zelfs over ongewijde klokken.²² Het verhaalmotief treffen we aan in Limburg²³, Duitsland²⁴, de Baltische landen en Zweden²⁵.

In de hoofdzaak moeten we bij het verhaal van Ellert en Brammert spreken over een sage en hooguit van sprookjesmotieven die in dit verhaal naar voren komen. Een sage is een verhaal dat gepresenteerd wordt als waargebeurd, historisch en geloofwaardig. De plaats van handeling bevindt zich meestal dicht bij de leefomgeving van de verteller.

Sagen zijn doorgaans korter dan sprookjes en spelen zich vaak ook op een bepaalde plaats in een bepaalde tijd af. De thematiek werd vroeger wel aangeduid als ‘bijgeloof’, alhoewel we tegenwoordig liever een meer neutrale term gebruiken als ‘volksgeloof’. Sagen zijn volksverhalen over watergeesten, meerminnen, aarddemonen, kabouters, witte wieven, dwaallichten, rusteloze geesten en spoken, vuurmannen, plaaggeesten, klopgeesten, nachtmerries, spookdieren, heksen, tovenaars, weerwolven, draken, basilisken, duivels en reuzen.

18 Uther (2004), p. 605. Vgl. Enzyklopädie des Märchens 3 (1981), kolom 1155.

19 Schouten (1989), p. 36.

20 Van der Kooi (1994), p. 145-147, 408/409.

21 Drentsche Volksalmanak, jrg. 1 (1837), p. 115-123, opgetekend te Coevorden, waarschijnlijk door Dubbeld Hemsing van der Scheer.

22 Cohen (1917), p. 89.

23 Zie ook: H. Welters. Limburgsche Legenden, Sagen, Sprookjes en Volksverhalen. Venlo, 1875, dl. 1, p. 236; Sinninghe, J.R.W. Limburgsch Sagenboek. Zutphen, 1938, p. 28.

24 Zie ook: Van der Kooi (1994), nr. 66 plus aantekening.

25 Zie ook: Waldemar Liungman. Die schwedischen Volksmärchen. Berlin, 1961, p. 249.

[p. 25]

Sagen gaan over verzonken kloosters, onuitwisbare bloedvlekken, oersterke helden, onderaardse gangen, legendarische rovers en begraven schatten.

Waar het Openluchtmuseum Ellert en Brammert in haar publicaties steevast spreekt over een legende, is dit onjuist. Vanuit het volksverhaalonderzoek wordt met een legende een heiligen- of wonderverhaal bedoeld, vanuit een christelijk religieuze optiek. Het is de godsdienstige tegenhanger van de sage. Het woord ‘legende’ wordt in de volksmond ten onrechte vaak gebruikt voor een oud volksverhaal in het algemeen.

Reuzenpoppen voor de ingang van het Openluchtmuseum (Collectie Openluchtmuseum Ellert en Brammert)