Logo DBNL
Dalfser muggen (2006)

Dalfser muggen

(2006)–Ruben Koman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk 12
Specifiek volksgeloof en -gebruik

12.1 Geboorte en kindertijd

‘'t Wördt altied wat:
'n kiend of 'n maachien!’1
‘Als je zwanger was voordat je getrouwd was, zei men: “Die was anebraand.” Je mocht niet zwanger worden voor het trouwen. Dat was een erge zonde.’ (Hoonhorst)2
‘Daor kriegt ze 'n zwerm: daar komt een baby.’ (Nieuwleusen)3
‘Als je een paardenbloem vond, moest je drie keer blazen tegen het paardenbloempluis. Het gros ging er af. Het aantal zaadjes dat overbleef gaf aan hoeveel kinderen je zou krijgen.’ (Dalfsen: Emmen)4
‘Gien kinderwaangen kopen veur 't kind dr is, niet onder een liende deurlopen à-j in verwachting waeren, dan kreeg 't kind een streep aover 't gezichte.’ (Dalfsen)5
‘Een vriendin van ons, die in 1960 zwanger was, mocht van haar ouders beslist niet de overleden grootouders zien, want anders werden de kinderen mismaakt geboren. Dat was nog in 1960!’ (Dalfsen: Emmen)6
‘Als je met een ketting draaide, kon je zien wat voor kind je kreeg, of het eerste kind een jongen of een meisje was. Je gebruikte een naald met draad of een ketting. De naald moest dan vanzelf gaan draaien.’ (Dalfsen)7
‘Zo'n 51 jaar geleden legde mijn moeder een gulden op mijn navel. Als de navel hoog stond, werd ie daardoor wat platter. Daarna deed ze er een navelbandje omheen, dan bleef 't op de plaats zitten. Toen de huisarts er aan huis kwam, heeft ze het zo snel als ze kon weer weggehaald. Het was namelijk toch een volksgeneeskunde.’ (Almelo, Dalfsen)8
‘Een gulden of rijksdaalder werd op het babynaveltje gelegd onder het navelbandje om de navel naar binnen te krijgen. Het werd strak omgebonden.’ (Nieuwleusen)9

‘'n Jonge zeun brengt duzend guld'n mit’ betekent dat een zoon geluk brengt.10 Een boer kon ‘beter een zoon’ bij de geboorte krijgen, dan een dochter. Dat was beter voor de opvolging en voor het boerenwerk. Als er een tweede kind op komst was, werd over het eerste kind gezegd: ‘Ie gaot in 't pink'nhokke; die kump in 't pinkestallegien’11 Het laatste kind werd in Overijssel ‘het dodkukentje’ genoemd.12

12.1.1 De ooievaar

‘Vrogger geleumen de wichter13 nog in de ooievaar, noe weet ze as ze nog gien twie bint al det zo'n kleingie in moe's boek gruuit en det va d'r det in'estopt hef. Een paar wekken terugge waa'k äns
op vesite. Kwamp d'r een hoop van det opgeschötten volk binnen, allemoal zo'n joar of wat etrouwd. Iene hef d'r onderweg een ooievaar zien vliegen. Jan zeg oh, dan zà'k gauw 't dak insmeren met grune zepe.’ (Dalfsen)14
‘Als je een ooievaar zag vliegen deed je groene zeep op het dak, anders kreeg je kinderen. Dan zou de ooievaar uitglijden van het dak en kon hij daar niet landen.’ (Dalfsen)15

‘Er werd verteld dat kindertjes van de ooievaar komen.’ (Dalfsen: Ankum)16
‘Dat de ooievaar de kinderen bracht is een gangbaar verhaal. Alleen kinderen geloofden dat. Ik was een jaar of negen toen ik hoorde hoe het wel zat. Ik was stom van verbazing.’ (Dalfsen)17
‘Men zei tijdens een bevalling dat een ooievaar een gat in het been van de moeder beet. Daarom kon de moeder niet uit bed komen.’ (Dalfsen)18
‘As moe in 't kraombedde lag, wörden de kinders dan ok wies-emäkt det de ooievaar haar in 't bien ebeten had. Hun lievelingskössie is toch wè padden en veural kikkers. Daorumme hunk ien van mien vriendties, een ienigst kind, die jaloers was op al mien breurties en zussies, 's aoms veur det e naor bedde gunk een kikker an de deurkrukke.’ (Dalfsen)19
‘Verhalen over de geboorte van een kind waren hier per gezin verschillend. Wij hadden een schoenmaker die nogal gek met kinderen was. Hij zei dat we kikkertjes moesten vangen en die met de pootjes aan elkaar moesten binden met draadjes. Daarna moesten we ze aan de deur hangen, zodat de ooievaar zou komen. We deden dat braaf en onze ouders zeiden niets. En warempel, er kwam een zusje, maar er was geen ooievaar te zien. Later werd ons verteld dat de ooievaar een kind had gebracht, waarop we zeiden: “De dokter zal wel beter kikkers kunnen vangen dan wij!’ (Lemelerveld)20
‘Mijn broer hing voor de grap wel eens een kikker aan de deurknop. Dan zou de ooievaar komen en kwam er een zoon of dochter bij. Men zong altijd: ‘De ooievaar, die lepelaar, die komt bij iedereen!’ (Dalfsen)21

‘Nog onlangs zag ik dat enkele oude dames niet langs een ooievaarsnest in Hoonhorst durfden te fietsen. Ze gingen er met een grote boog omheen.’ (Dalfsen, Oudleusen)22
‘Als je kinderen wilde moest je het raam openzetten voor de ooievaar.’ (Hoonhorst)23


illustratie
‘De ooievaar, die lepelaar’, werd gezien als geluk- en kinderbrenger in Dalfsen




illustratie
De ooievaar komt men tegenwoordig nog vaak tegen in tuinen bij de geboorte van een kind. Foto links: Teeuwserf, Dalfsen. Foto rechts: G.W. Spiegelstraat, Oudleusen


‘In Hoonhorst maakte men grapjes en zei men uit gekkigheid dat je de ramen moest dichtdoen. Anders zou de ooievaar komen.’ (Hoonhorst)24

‘Indien men in het voorjaar den eersten ooievaar ziet vliegen, dan blijft men het geheele jaar vlug, ziet men hem daarentegen loopen, dan blijft men het geheele jaar lui.’ (Dalfsen)25
In Hoonhorst kennen we een variatie op deze zegswijze: ‘Als je vroeg op stond met Nieuwjaar dan bleef je het hele jaar vroeg. Als je de naam hebt van vroeg opstaan, kun je rustig blijven liggen. Men zei ook: “Doe maar kalm aan. Een slak en een haas hebben gelijk Nieuwjaar.”’ (Hoonhorst)26

Een ooievaar werd, onder meer in Overijssel, als lentebode, geluksvogel of de brenger van het goede gezien.27 In Oudleusen staat de vogel ook bekend als ‘eileuver’, de heilbelover.28 In vroeger tijden vertelden ouders hun kinderen dat ze uit een grote kool, een boom of een put kwamen of vanonder een dikke steen. Deze speelse verklaringen zijn nog niet verdwenen, maar vanaf de 19e eeuw op de achtergrond geraakt. Vanaf dat moment werd hier vanuit Duitsland met veel succes de ooievaar als kinderbrenger ingevoerd.

De ooievaar bracht voor broertjes en zusjes beschuit met muisjes mee.29 Het uitdelen van beschuit met roze of blauwe muisjes, op werk, op school, aan buren en vrienden, is een gebruik dat tegenwoordig nog steeds overal voorkomt.30



illustratie
Ouders vertelden dat kinderen door de ooievaar werden gebracht of uit de rode kool kwamen gekropen. Kinderen zouden daarnaast uit de kinderboom komen (hier afgebeeld op een ansichtkaart uit ca. 1900)


Ter Laan vermeldt in zijn ‘Folkloristisch Woordenboek’ (1949) het volksgeloof waarbij men gelooft dat men het hele jaar ijverig zal zijn als de eerste ooievaar die men in het voorjaar ziet, vliegt.31

De grap van de ooievaar en de groene zeep is op andere plaatsen in Nederland ook bekend als mop en raadsel. ‘Wat is het meest gebruikte Belgische voorbehoedmiddel? Groene zeep. Dat strijken ze op het dak, want dan glijdt de ooievaar er over uit.’

Ook spelen ‘domme blondjes’ de hoofdrol in de mop of het raadsel en wordt in plaats van groene zeep mayonaise gebruikt.32 De plagerij over het ophangen van een kikker aan de deur voor het krijgen van een kind, waarna de ooievaar komt, komt ook in andere delen van Nederland voor.33

12.1.2 Uit de kool gekropen

‘Vroeger verbouwde men mooie rode kool, koolplantjes. Je moest die goed verzorgen, want dan had je redelijke kans dat er een baby uit kwam.’ (Hoonhorst, Lemelerveld, Oudleusen)34

Om de jonge kinderen rustig te houden en in slaap te wiegen kende men ook in de regio Dalfsen allerlei slaap- en wiegeliedjes. Waren ze wat ouder dan leerde men ze een gebedje dat ze voor het slapen gaan op moesten zeggen:

 
‘Suzo, Gaitjântjen, mi vaeder is e tam-
 
boer,
 
As hi op de trommel slöt,
 
Dan kik mî môder zoer.’ (Dalfsen)35
 
 
 
‘Slaop kindtie slaop,
 
Daor buten löp 'n schaop.
 
Een schaop met witte vuuties,
 
Dàt drinkt zien melk zo zuuties,
 
Slaop kindtie slaop.’ (Dalfsen)36
 
 
 
‘Suujaa suujaa37 kintie
 
päppie lig in 't spintie
 
melkie van de bonte koe
 
dan dut Anna d'eugies toe.’ (Dalfsen:
 
Oosterdalfsen)38
 
 
 
‘Ik ga slapen, ik ben moe
 
sluit mijn beide oogjes toe
 
Here houdt ook deze nacht
 
Over ons getrouw de wacht’ (Dalfsen,
 
Nieuwleusen)39


illustratie
Baby's zouden uit de kool komen


 
‘Welterust'n
 
De kop in 't kuss'n
 
't Gat in de narm (den arm)
 
Dan slaap ie warm!’ (Nieuwleusen)40

‘Slaap kindje, slaap’ is een algemeen bekend liedje bij het slapen gaan en is eigenlijk een variatie op een oud volksrijm.41



illustratie
Slaap kindje, slaap


12.1.3 Met de helm geboren

‘Als je met de helm was geboren, wist je meer, was je intelligenter, geleerd.’ (Dalfsen, Welsum)42
‘Als je met de helm was geboren was je helderziende.’ (Dalfsen)43
‘Als kinderen met de helm werden geboren was er een stekie aan los, dan mankeerde er wat aan ze.’ (Dalfsen)44
‘Mijn oudste dochter is met de helm geboren. Ze heeft soms vooruitziende blikken.’ (Oudleusen)45
‘Als je met de helm was geboren had je extra gaven.’ (Hoonhorst)46

Het is opvallend hoeveel mensen in de gemeente Dalfsen tegenwoordig vertellen ‘met de helm’ geboren te zijn. Tientallen mensen in de regio menen met de helm te zijn geboren en op de een of andere wijze ‘bijzondere gaven’ te bezitten.

De ‘helm’ is het vlies dat bij de geboorte het hoofd van sommige kinderen omgeeft. Een kind dat ‘met de helm’ werd geboren, werd vaak geacht een gelukskind of een ziener te zijn.47 Omdat deze eigenschap eerder als een vloek werd gezien dan als een zegen, verbrandde men dikwijls ‘de helm’ na de geboorte, waardoor die ‘zijn eigenschap verliest’.48

12.1.4 De nageboorte

‘In de regio Dalfsen en Nieuwleusen hing men de nageboorte van het paard op. Elders begroef men die.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)49 ‘De nageboorte hing men hier op in een boom. Het veulen rook dat en ging er met de neus naar toe. Je kreeg dan een paard met het hoofd naar boven en een rechte nek.’ (Dalfsen: Emmen)50

‘De nageboorte van een paard werd in een hoge boom opgehangen. Dan ging het paard mooi rechtop met opgeheven hoofd lopen.’ (Dalfsen: Ankum)51
‘De nageboorte van een merrie, de haam52, hing men in een boom op, of onderaan een boomtak. Het paard kreeg dan een lange nek.’ (Dalfsen)53
‘De nageboorte van het paard hing men op. Hoe hoger de haam in de boom hing, hoe hoger het veulen het hoofd omhoog droeg.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)54
‘De nageboorte van het peerd hingen ze op in een boom. Anders loopt ie met z'n hoofd naar beneden.’ (Dalfsen)55
‘Vroeger hing men de nageboorte van het paard op aan een boom. Dat werd “het voel”, het vuil, genoemd. M'n man deed dat nog voor de gekkigheid.’ (Dalfsen: Welsum)56
‘De nageboorte van een paard, de hamel, hing men in een boom. Dan ging de kop van het veulen omhoog. Hier in de buurt gebeurde dat ook wel.’ (Dalfsen: Oosterdalfsen)57

De nageboorte van het paard zou hoog in een boom moeten worden gehangen. Hoe hoger de nageboorte hing, hoe rechter de kop van het dier zou worden.58 In het volksgeloof mocht het paard niet met het hoofd naar beneden hangen. Dat zou geen goed teken zijn voor de genezing van een ziekte.59 Men was overigens van mening dat het Overijsselse paard ‘regter van kop’ was dan het Friese paard, maar dat het meer gedrongen was en in het algemeen matige benen had.60

‘Bij de druivenstruik (wiendroevenstok) deden ze vroeger, om de twee jaar, een nageboorte van de koe, het koevoel. Dit moest heel goed zijn voor de productie van de druiven. Ik stond erbij dat tuinman Van Lente een gat maakte bij de wortels en daar het “koevoel” instopte. “Iej mut de grond goed anstampen, aanders vret de katten 't koevoel op,” zei Van Lente. En zo was ik al vroeg bezig met jeugdarbeid.’ (Dalfsen: Oosterdalfsen)61
‘Vroeger stopte men de nageboorte van een koe bij de druiven. Nu doen ze er bloedmeel bij. Ik denk dat het te maken heeft met het bloed. Het was in ieder geval mest. De nageboorte van het paard noemde men de “hamel” en de nageboorte van de koe het “voel”.’ (Dalfsen)62
‘Tuinman Veldman van Huize Den Berg zei, dat je ossenbloed bij de moerbei moest doen.’ (Dalfsen)63

12.1.5 De kip en de vlier

‘De buurvrouw, mevrouw Klaasje Bonte-Smit (geboren rond 1913), zei altijd dat als de kip broedt en de vlier al bloeit, er niet veel meer van de kuikens terecht komt.’ (Oudleusen)64


illustratie
De vlier werd in de regio Dalfsen gebruikt tegen verkoudheid, sproeten en boze geesten. Daarnaast werd de vlier gezien als een voorteken van de geboorte van slechte kuikens


‘Vrogger stund op ieder ärf wel een vlierstruke, den heult de boze geesten vot.’ (Dalfsen)65
‘De vlierstruik stond altijd bij het stookhok of bakhuisje als bescherming.’ (Dalfsen: Emmen)66

12.1.6 De tandenmuis en tandenfee

‘... en een oogenblik later wist Jupie alle geheimen van tanden krijgen en tanden wisselen, en dat het heusch wel meeviel, wat Onze Lieve Heer allemaal wel kon.’67
‘Als kinderen tanden verliezen, moest je deze op een schoteltje onder de kast leggen. Als je de volgende dag keek was er een grote kans dat de tand was weggehaald door de muizen en dat zij er een dubbeltje voor in de plaats hadden gelegd.’ (Dalfsen, Oosterdalfsen)68
‘Melktandjes moest je begraven of in een doosje doen.’ (Lemelerveld)69
‘De tand onder kast of bed leggen is hier bekend. De tand werd onder een kast, dressoir of het bed neergelegd. Dan legde een muis er een cent voor in de plaats. Tegenwoordig kennen de kinderen op school de tandenfee of kabouter. Nu wordt een euro neergelegd!’ (Nieuwleusen)70
‘Als kind vertelde mijn moeder, dat ik mijn melktand onder mijn kussen moest leggen. Een fee zou de tand dan vervangen voor een centje’ (Dalfsen)71
‘Nee, wij vertelden geen verhalen bij het tandenwisselen, maar er waren wel mensen die de tanden onder het kussen legden en vertelden dat de tandenfee er geld voor neerlegde.’ (Dalfsen)72
‘Je tanden gooide je hier over 't hoofd als je getrokken was. Het gebeurde ook bij melktandjes. Dan moest je een wens doen. Ik heb het persoonlijk niet gedaan, in de buurt ging het wel zo.’ (Hoonhorst, Lemelerveld)73
‘Je moest je tand onder het kussen leggen dan kwam de muis. De andere morgen lag er dan een dubbeltje. Dat hebben wij ook wijsgemaakt aan de kinderen.’ (Dalfsen)74
‘As die melktaanden goat...vrogger leggen wie ze achter de poot van de kaste en dan kwamp de moes ze halen en leggen d'r een dubbeltie veur in de plase, tegenwoorig bewaart ze ze in een deusie.’ (Dalfsen)75

In veel gezinnen werden en worden diverse verhaaltjes verteld rondom het wisselen van melktanden, maar er zijn er ook veel waar dat niet gebeurde.

Men vermoedt dat er op verschillende manieren met (melk)tanden werd omgegaan: de tand werd wellicht naar de zon of in het vuur gegooid, tussen de benen gegooid, op of over het dak gegooid (vaak tijdens het aanroepen van een dier of individu), naast het holletje van een muis (of een ander dier) geplaatst in de buurt van een kachel of verwarming, begraven (zoals ook in Lemelerveld), verstopt waar dieren de tand niet konden vinden, geplaatst in een boom of op een muur en opgegeten door de moeder, het kind of een dier.76

Volgens een ander volksgeloof moeten tanden met zout worden overgoten en worden verbrand, zodat heksen de tanden niet kunnen krijgen.77 Tanden werden in het volksgeloof beschouwd als teken van kracht en de zon. Het vuur, muizen en bomen werden geassocieerd met de geboorte, het leven en de voorouders.78 Veel van deze gebruiken werden vergezeld door het uitspreken van toverwoorden of gezegdes. Verhalen over de tandenmuis die tanden

omwisselt, lijken hun herkomst te vinden in deze oude gebruiken. In oude liederen wordt een muis, rat of een ander dier opgeroepen, die de oude tanden inwisselt voor nieuwe en betere tanden.79 In de regio Dalfsen trof ik het gebruik bij de oudere generatie aan. De tandenfee is een moderne variant op het gebruik80 en werd alleen door jongeren verteld.

De tandenmuis is bekend van de Baltische staten tot aan de Middellandse Zee, in Noord-Amerika en Latijns Amerika, waar de muis bekend staat als ‘de muis Perez’.81 In de 19e-eeuwse verhalen in Frankrijk werd de muis al vervangen door een fee.82 Het plaatsen van een tand onder het kussen van een kind of het geven van een centje voor een tand is een moderne variatie van het verhaal dat door ouders aan kinderen wordt verteld83 en waarschijnlijk in het begin van de 20e eeuw is ontstaan.84 Om kinderen tegen het kwaad te beschermen werd een mes onder het kussen gestopt. Wellicht houdt het leggen van de tand onder het kussen hier verband mee.85 In sommige gevallen moet de melktand in een glas water worden gedaan of op een schoteltje worden gelegd en soms wordt het kind alleen beloond als hij/zij goed is geweest.86 In bepaalde delen van de wereld, waaronder Amerika, worden brieven aan de tandenfee geschreven87 of wordt het verhaaltje gebruikt om ervoor te zorgen dat kinderen hun tanden goed poetsen of met geld leren omgaan.88

De tandenwissel van de melktanden is, in het denken, het begin van het breken met de kindertijd.89

In de Italiaanse versie van het verhaal legt de tandenloze heks ‘Marantega’ 's nachts een muntje onder het kussen of onder het bed, als daar een tand is neergelegd door een kind. De tandenverzamelaar staat in meerdere landen bekend als ‘tandenheks’. Ook treedt de Heilige Maagd Maria op als tandenwisselaar.

De eerste melktandjes worden dikwijls door de ouders bewaard. De herkomst van het bewaren van melktanden ligt in een volksgeloof dat verbonden is aan hekserij en religie, maar tegenwoordig nog steeds voorkomt op verschillende plaatsen in de wereld. Voordat een persoon zijn eeuwige rust kan verkrijgen, moeten al zijn lichaamsdelen, waaronder zijn tanden, worden begraven. Als niet alle tanden aanwezig zijn, moet de gestorvene in de hel naar zijn tanden zoeken in een emmer vol bloed op de Dag des Oordeels.90 Deze betekenis is echter twijfelachtig. Het bewaren van de tanden heeft tegenwoordig meer te maken met het bewaren van nostalgische herinneringen uit de kindertijd.

In de regio Lemelerveld gooide men de tanden ook over het hoofd heen. Dit gebruik kwam tevens op andere plaatsen in Nederland voor, vaak gebruikt om mooie, witte tanden, als een muis, weer te krijgen. Kinderen riepen dan: ‘Moes, moes, hier is mijn olde koes, Lieve Heer, geef mij een nieë weer.’91

12.2 Trouwen

‘Als je wilde trouwen en bij iemand op visite was, kreeg de jongen als eerst een kopje aangereikt. Was het een blauw kopje, dan was hij afgekeurd, en liep hij een blauwtje. Was het een rood kopje, dan was hij geaccepteerd door zijn aanstaande schoonfamilie.’ (Dalfsen: Emmen)92
‘Als je op de hoek van de tafel komt te zitten, trouw je binnen een jaar of pas na zeven jaar. Mors je suiker, dan ben je verliefd. Heb je twee lepeltjes bij je kopje, dan is er binnenkort een bruiloft.’ (Nieuwleusen)93
‘Niet ummedebi-j94 de Pinksteren trouwen; een pinksterbruud, daor is de zeengen95 uut.’ (Dalfsen)96

Ook tijdens een begrafenis kon de kleur van het servies iets aanduiden. Kopjes, schoteltjes en ander servies konden dan alleen de kleuren blauw, wit en zwart hebben en geen bloemmotief.97

In Dalfsen werd verteld niet te trouwen rond Pinksteren: ‘een pinksterbruid, daar is de zegen uit’. Men noemde een bruid en bruidegom hier ‘broed en brugeman’.98

12.3 De dood

12.3.1 Begrafenisgebruiken

‘Het was een begrafenisgebruik, dat men de ramen, de luiken, uit de hengels haalde en ernaast neerzette.’ (Dalfsen)99
‘Ongedoopte kinderen en de mensen die zich hadden verhangen werden “onder de heg begraven”, zo noemden ze dat, aan de weerszijden van het baarhuisje op het kerkhof.’ (Hoonhorst)100
‘Op Ni'jluusen breng'n de buur'n ok melk mee nao 't sterfhuus, vandaor giet 't nao de bakker veur 't begrafenisbrood.’ (Nieuwleusen)101

Het begrafenis-, doden- of vlechtbrood, dat ook in Nieuwleusen bekend was, zou een herinnering kunnen zijn aan het ‘weduwenoffer’, dat in de voorchristelijke tijd het lichaam van de vrouw symboliseerde en in het volksgeloof magische kracht bezat.102 Dit is echter speculatief.

 

Men was bang de dood en andere zaken rondom het sterven bij de naam te noemen. Allerlei woorden werden vermeden en door andere vervangen. Dit alles berust op taboe.103 ‘Op het kerkhof’ wordt in het Nieuwleusener dialect ‘achter de beuk'n-heege’ genoemd.104

‘Groeve’ is in het dialect een ander woord voor ‘begrafenis’.105 Als iemand zou sterven zou hij ‘'t Leste bien bi'jtrekk'n’106 en was een persoon overleden, dan werd gezegd: ‘Die is uut de tied’.107



illustratie
De engel des doods (hier afgebeeld als vrouw) en de doodgraver. De dood wordt gevreesd als het einde van het leven, maar altijd is er de hoop dat hij de poort is naar een nieuw leven in een andere wereld (Schilderij van Carlos Schwabe, 1895-1900)


‘Als iemand overleden was werden de vensters gesloten. Als een boer werd begraven werd ie eerst op de deel, de delle gezet, de plek waar de koeien stonden, achter het woondeel. Dan tilde men de deksel van de doodskist op, werden enkele gebeden gezegd, en kon de dode door 't slop heen kijken. Het slop was een gat in de zoldering.’ (Hoonhorst)108

In het volksgeloof is een oude gedachte dat de ziel bij de dood het lichaam verlaat als een adem, een nevel, een licht of als een diertje. Kon de ziel van de stervende niet door een gat in het dak, door de schoorsteen of door het ‘slop’ op de deel wegvliegen, dan zette men een deur of venster open.109 Eeuwenlang was het in sommige streken gebruikelijk dat een stervende niet op zijn bed, maar in de woonkamer onder het rookgat of bij het geopende raam, ook wel op de deel onder het balkenslop, de laatste adem moest uitblazen. Bij het sterven moest de mond open zijn, zodat de ziel kon wegvliegen. Daarna werd hij gesloten, opdat ze niet terugkeerde.110

‘Het is hier gebruikelijk om de doden “uit te luiden”. “Hi'j wordt verlud”. Dit is een heel oud gebruik. Om tien uur 's ochtends gaat dan de kerklok en weet de gemeenschap dat er iemand overleden is.’ (Nieuwleusen)111

Het ‘uit luiden’ staat in het algemeen bekend als ‘verluiden’. Na het overlijden van een persoon worden de toren- of kerkklokken geluid om het sterfgeval algemeen bekend te maken.112

‘Er werd verteld over het boven je graf uitsteken van je hand als je iets ergs gedaan had. Dat werd hier ook verteld.’ (Nieuwleusen)113

Rondom de dood en begrafenis kennen we ook het volksverhalen-typenummer ‘Hand wächst aus dem Grabe’, dat we verder onder meer tegen komen in Broek en Waterland114, Buitenpost (Butenpost)115, Dordrecht116, Harkema Opeinde (De Harkema)117, Meppel118, Molenend119 en Haarlem120.

12.3.2 Liekwagen wijst de dood aan

‘Men geloofde dat als de lijkkoets eenmaal in beweging was gezet, de koets dan niet meer mocht stilstaan. Anders zou er binnen een jaar een sterfgeval plaatsvinden op de plek waar de koets tot stilstand kwam. Een buurman was vóór de oorlog overleden en hij werd begraven. De koets stond stil, maar de paarden waren nog in beweging, waardoor de koets weer opnieuw begon te rijden. Hierop meette de buurvrouw waar er in de toekomst eerder een sterfgeval zou plaatsvinden. Zij kwam erachter dat de koets precies twee stappen dichter bij het huis van mijn moeder was gestopt dan bij haar. Ze liep naar mijn moeder en zei: “Hou er rekening mee!” Inderdaad stierf er iemand eerder bij ons, maar niet binnen een jaar.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)121

12.3.3 Het aanzeggen van de bijen

‘Zij moeten gehuld zijn in rouwgewaden, mens en dier, en met kracht tot God roepen en zich bekeren, een ieder van zijn boze weg, en van het onrecht dat aan hun handen kleeft.’122
‘Als vroeger een imker overleed, ging één van de familieleden van de imker naar de bijen toe, om te vertellen dat ie was overleden. Ook vertelde de familie tegen de bijen wanneer er weer een nieuwe imker was. Dit gebeurde zeker nog rond 1800.’ (Dalfsen: Emmen; Nieuwleusen)123
‘Het aanzeggen van de dood gebeurde behalve bij bijen ook bij paarden.’ (Nieuwleusen)124


illustratie
Bijenkorven in de omgeving van Nieuwleusen. In Nieuwleusen kende men het ‘leed aanzeggen’ aan de bijen


Dat de immen of bijen125 een belangrijke rol speelden in het volksbestaan, blijkt onder meer uit het ‘leed aanzeggen’ aan de bijen, als de imker was overleden.126 De bijen werden gezien als huisdieren en behoorden tot het gezin.127

Een rijmpje dat door de opvolger of één van de familieleden aan de bijen werd aangezegd ging als volgt:



illustratie
Het aanzeggen van de bijen


 
‘Immen, immen, uw heer is dood
 
Verlaat mij niet in mijnen nood.
 
Ik wil u zijn wat hij u was,
 
Haal dan voor mij honing en was.’
 
(Nieuwleusen)128

De bijenteelt was eens een belangrijke bron van inkomsten in de regio. Bij veel boerderijen stond eens de bijenstal of het ‘iemhuus’.129 Men betrok vroeger de bijen in het familieleven, bijvoorbeeld als de eigenaar was gestorven. Vaak legde men dan een zwarte doek om de korven. De bijen waren dan als het ware in de rouw. Een rode doek hing men over de korven als er een huwelijk zou plaatsvinden. Deze gewoonte was volgens de overlevering al bij de Friezen, Saksen en Franken bekend en is bekend in onder meer Frankrijk, Duitsland, Engeland en Zwitserland130 en in Nederland naast Overijssel ook in Drenthe, Groningen en Friesland.131

Het aanzeggen zou oorspronkelijk een waarschuwing zijn voor bekenden om zich te wapenen tegen mogelijke toenadering van de dodengeest. De bijenkorven kregen een rouwstrik om, of een mondelinge waarschuwing, om zich tegen deze dodengeest te beschermen. Hij zou zich aan de bijen kunnen hechten of woning nemen in hun korven om zo te worden uitgedragen om op een andere plek een nieuwe woonplaats te zoeken.132

12.3.4 De dood en het onweer

‘Als een dode in huis lag opgebaard was men bang dat het ging onweren. Dan zou namelijk de ontbinding sneller gaan.’ (Oudleusen)133
‘Ik hoor opa Hemstede nog zeggen bij een dreigende lucht van onweer: “de lucht schoert”.’ (Dalfsen: Ankum)134

‘Als het onweerde zei men: “Onze Lieve Heer bromt.” Je moest dan niet voor het raam gaan staan, dat was gevaarlijk.
Als het hard onweerde, riep mijn moeder ons naar beneden. We moesten dan direct onze gebeden opzeggen en op onze knietjes gaan zitten.’ (Lemelerveld)135
‘Oude Dalfsenaren kunnen uitleggen dat onweersbuien die over Dalfsen trekken 'altijd weer terugkomen omdat ze tegen de Lemelerberg aan botsen.’ (Dalfsen)136

12.3.5 De hondenhemel

‘Enkele honden op de dierenbegraafplaats van Dalfsen liggen met het gezicht naar het oosten.
Sommige mensen wilden de begraafplaats zelf dicht maken, er een plantje op zetten en er water overheen gooien. Dit was een religieuze uiting.
“25 april ging hij naar de hondenhemel. Dag lieve Cheeta.” De eigenaren van deze hond geloofden in de hondenhemel.
“Veilig in Jezus' armen. Sylvester.” Sommigen menen dat hun dier bij Jezus is, andere (ook christelijke) bezoekers vinden dit idee schokkend. Soms zet men christelijke kruizen bij de dieren.’ (Dalfsen)137


illustratie
Dierenbegraafplaats ‘Vennenberg’ te Dalfsen


Op de enige dierenbegraafplaats van Overijssel, ‘de Vennenberg’, liggen honden, katten, papegaaien, eenden, kippen, ratten en chinchilla's.

Dierenbegraafplaatsen zijn relatief gezien een vrij nieuw fenomeen. In Nederland bestaan enkele tientallen dierenbegraafplaatsen en via internet ontstaan virtuele dierenbegraafplaatsen, zoals voor boeren wier dieren het slachtoffer zijn geworden van de mond- en klauwzeer (MKZ).138 Enkele decennia geleden werd het fenomeen ‘dierenbegraafplaats’ nog niet serieus genomen; langzamerhand heeft het voet aan de grond gekregen.

 

Voor veel mensen is het van belang hoe kerken reageren op het vervagen van de grenzen tussen mensen en (huis)dieren,

als gezel van de mens. Op veel dierenbegraafplaatsen waren kruizen en religieuze symbolen lange tijd strikt verboden, maar de laatste decennia zien we kruizen, Davidssterren en zelfs bijbelverzen op de dierengraven.139 Ook kunnen uitvaartdiensten worden gehouden bij de begrafenis.140

Op de Vennenberg in Dalfsen is dit niet anders. De begraafplaats lijkt op een doodgewone begraafplaats, al zijn de stenen soms van goedkopere kwaliteit of goedkoper afgewerkt dan op een ‘mensenbegraafplaats’. Een andere keer is een grafsteen veel groter en duurder dan op een gewone begraafplaats.

Daarnaast treffen we bijbelverzen, de letters ‘R.I.P.’, Requiescat in Pace, en kruizen aan, voorzien van de beeltenis van Christus. Speeltjes en halsbanden van de dieren herinneren aan de trouwe metgezel en bloemen en windmolentjes worden ter herdenking geplaatst.

 

Enkele dieren op de Vennenberg liggen met het hoofd naar het oosten begraven, ‘opdat wanneer de laatste bazuin zal gestoken worden en de dooden het hoofd zullen oprichten, zij dadelijk hun blikken naar het Oosten wenden, waar de Heiland op de wolken des Hemels zal verschijnen.’141 Hierbij wordt dus gedacht dat dieren hetzelfde lot ondergaan als mensen.

Voorheen werd door filosofen en theologen gemeend dat dieren niets kunnen voelen en geen aanleg tot lijden hebben. Theologen meenden dat dieren door God aan de mens waren gegeven. Omdat de dieren niet van de eerste mens Adam afstammen, kunnen ze ook niet lijden. Ze nemen volgens deze gedachtegang geen deel aan de zondeval. Slechts de mens is voor de zonde van Adam bestraft. Vanuit theologische hoek zou men later wel hameren op bijbelse barmhartigheid en gerechtigheid van de mens ten opzichte van dieren.142

Vanuit de christelijke theologie hebben mensen zich altijd afgevraagd of het dier begrip en verstand heeft en daarmee onsterfelijkheid en recht op een hemelplaats zou bezitten. Sommigen menen dat het bijbelwoord als verkondiging strikt en alleen geldt voor wezens die een onsterfelijke ziel hebben, waartoe de dieren niet behoren. Anderen zijn ervan overtuigd dat ook dieren een ziel hebben en dat zij naar de hemel gaan.143 Een bijbelvers dat in dit verband veel wordt aangehaald is: ‘Want het lot der mensenkinderen is gelijk het lot der dieren, ja, eenzelfde lot treft hen: gelijk dezen sterven, zo sterven genen, en allen hebben enerlei adem, waarbij de mens niets voor heeft boven de dieren; want alles is ijdelheid.’144

 

In de huidige maatschappij is het dier vermenselijkt en tot partner geworden of heeft het zelfs de rol van kind overgenomen. Ook vanuit andere religies dan de christelijke, zoals het sjamanisme, dat we tevens in Dalfsen aantreffen, vervaagt de grens tussen mens en dier. Het dier is hier zelfs gelijk aan de mens. Het huisdier, dat de mensen in goede en slechte tijden heeft bijgestaan, verdient in de ogen van sommigen een waardig afscheid. Zij willen het dier niet via de afvalverwerking laten verdwijnen. Ik kan mij de verbazing herinneren bij velen in Dordrecht, toen een vrouw haar kreupele hond maandenlang in een kinderwagen vervoerde en het dier na zijn dood liet cremeren. De urn met de as van het beestje werd hierna midden in de kamer op de schoorsteenmantel geplaatst. Zij had meerdere zonen, maar vertelde dat de hond haar ‘als kind’ even lief was.

12.4 Geluk en ongeluk

‘Om geluk te zoeken hoef je geen berg te beklimmen, het zit gewoon bij ieder mens van binnen!’145

12.4.1 Spinnengeluk

‘Klein spinnetje [geeft] vóór twaalven ongeluk, na twaalven goed van te eten.’ (Dalfsen)146
‘Een morgenspin brengt ongeluk in het gezin en de avondspin vreugde. Ik ken nog dit versje:
Een spin in de morgen brengt kommer en zorgen.
Een spin in de middag brengt geluk op de derde dag.
Een avondspin brengt vreugde in.’ (Dalfsen)’147


illustratie
Mevrouw S. Mannen-Schoemaker aan het spinnewiel te Nieuwleusen rond 1938. Volgens de overlevering zou ‘'n Spin in de morg'n gef zorg'n’ oorspronkelijk niet op het dier, maar op het spinnen aan het spinnewiel slaan


Als voorspellers van het weer zijn de spinnen in Nederland algemeen bekend.148

In Nieuwleusen wordt gedacht dat ‘'n Spin in de morg'n gef zorg'n’ betekent dat het duurdere jaargetijde er weer aan komt.149

Volgens de overlevering zou het spinnengeluk oorspronkelijk niet op het dier, maar op het spinnen aan het spinnewiel slaan: 's morgens was de spinarbeid harde broodarbeid,150 's avonds was het eerder een liefhebberij. Het oorspronkelijke vers zou dan ook luiden: ‘Spinnen in de morgen brengt kommer en zorgen’ enzovoort.151 Folklorist Ter Laan (1949) vindt deze gedachtegang merkwaardig, aangezien het versje ook in Frankrijk bekend is, waar het totaal niets met het spinnen te maken heeft.152

12.4.2 De geluksontmoeting

‘Een oude boer van 103 jaar, die nu al zo'n tien jaar dood is, vertelde me het volgende eens: De kerstavond, de avond van 24 december, was een “heilige avond”. Op die avond ging je niet weg en hoorde je thuis te zijn. Het was een avond van overdenking en om jongelui met een politiek middel thuis te laten zijn, werd verteld: “Op kerstavond kun je op een kruising van wegen je geluk of je ongeluk ontmoeten. Wie het risico wou nemen, had 50% kans op een goede afloop.” Verder werd het verhaal blanco gelaten.
De boer danste op zijn honderdste overigens nog met me.’ (Dalfsen)153

Op een kruisweg zette men zich neer in de nieuwjaarsnacht, om in de toekomst te kunnen zien.154 De kruising zou te maken kunnen hebben met het kruis van Jezus Christus. Zo geloofde men in Bathmen, dat de duivel op kerstnacht op alle kruiswegen danst,155 maar ook heksen, grote

honden met vurige ogen, paarden zonder koppen en spookhazen kwam men hier tegen.156 De kruiswegen hadden een slechte naam in het volksgeloof, omdat tovenaars en boze geesten hier hun bijeenkomsten hielden.157

12.4.3 Het geluksijzer

‘Een hoefijzer moest je op de kop ophangen, anders kon het geluk er niet invallen. De ronding van het hoefijzer moest dus naar beneden en niet naar boven, anders viel het geluk er af. Je zag het niet zoveel, maar het gebeurde wel.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)158
‘Ze geloofden hier dat je een hoefijzer op z'n kop moest ophangen. In Brabant was dat geloof veel erger. Ik heb nog eens een dasspeld in de vorm van een hoefijzer gehad, die ik met de open kant naar beneden had opgedaan. Een man vertelde me dat ik de speld moest omdraaien, als ik het geluk wilde houden. Dat heb ik niet gedaan hoor!’ (Dalfsen, Nieuwleusen)159


illustratie
Het hoefijzer, hier afgebeeld op een nieuwjaarskaart, werd gezien als brenger van geluk


Het hoefijzer, het paard en zijn gehinnik waren in het geloof met ‘geluk’ verbonden.160 Het was in het volksgeloof zegenbrengend of onheil afwendend.161

12.4.4 Klavertje vier

‘Een klavervier was een geluksbrenger. Ik ken iemand die op de plek waar hij graag wil bouwen een klavervier gevonden heeft en het klavertje nu bewaart in de hoop dat het nog eens gaat lukken.’ (Nieuwleusen)162
‘Wij zochten uren naar een klavertje vier, dat zou geluk brengen.’ (Dalfsen)163

Volgens oude overlevering mocht men niet zoeken naar klavers. Over het klavertje vier gaat het verhaal dat Eva er één uit het paradijs had meegenomen toen ze daaruit door God werd verbannen.164

12.5 Bijgeloof en zegswijzen

‘De bakker is jaorig ewest. Dit werd gezegd bij het vinden van een krent of rozijn in het brood.’ (Nieuwleusen)165
‘Daor is de bakker deur “ekreup'n. Dit werd gezegd als er een gat in het brood zat.” (Nieuwleusen)166

“'r Zit ok nog 'n heilige dag in. Dit werd gezegd bij het vinden van een krent in wit brood.” (Nieuwleusen)167
“Hi'j hef haaz'nhaor in de klompen/schoen'n”: hij loopt snel/vlug.’ (Nieuwleusen)168
‘Vrouwen die ongesteld zijn: niet wecken! Groente, fruit en vlees werd ingemaakt in weckflessen. Als ongestelde vrouwen dat deden gingen de flessen weer los en zogen ze geen vacuüm.’ (Dalfsen: Emmen)169
‘As oen gat jokt, kriej 'n goed botterjaor!
‘'t Gat jokt mi'j, wi'j kriegt 'n goed botterjaor. Dit werd als excuus aangevoerd om te krabben.’ (Nieuwleusen)170
‘De katte wast zich, wi'j kriegt volk vandage’. Als de kat zich wast komt er bezoek. (Nieuwleusen)171

De voorspellingsuitdrukking ‘als de kat zich wast, komt er een gast’, komt in geheel Nederland en ook in Duitsland voor.172

12.5.1 Afkloppen

‘Helaas hebben we op dit moment geen storingen, laten we het maar gauw afkloppen!’173
‘Afkloppen deed men op ongeverfd hout’ (Dalfsen: Ankum, Hoonhorst)174
‘Ik zeg wel eens: “Het gaat goed met het hart, even afkloppen.” Dat afkloppen doe ik op hout of op de grond.’ (Dalfsen)175
‘Bi-jgeleuf? Hoe vaeke heur iej niet een meanse zengen van: eamen ofkloppen of, 't is net of de duvel dr met spölt.’ (Dalfsen)176

In Dalfsen roept men vaak ‘afkloppen’, maar klopt men totaal niet, of maakt men een kloppende beweging in het luchtledige. Het zogenaamde ‘afkloppen’ komt naar mijn mening, zonder dat overigens praktisch te kunnen bewijzen, vaker voor in het oosten en noorden van Nederland dan in het westen van het land. Het is opvallend dat Dalfsenaren tegenwoordig nog te pas en te onpas ‘afkloppen’. In Zuid-Holland merken we dat veel minder.

Het ‘afkloppen’ of ‘aftikken’ moet voorkomen dat het geluk wordt verstoord door er over te praten. Het bespreken van iemands goede eigenschappen, gezondheid, geluk en dergelijke heeft, naar veel mensen vroeger dachten, het tegendeel tot gevolg, doordat de afgunst van demonen en geesten er mee zou worden afgeroepen. Dit kon men voorkomen door driemaal met de vinger op hout te kloppen,177 vaak op onbewerkt hout.178

Het ‘afkloppen’ op (onbewerkt) hout zou in de plaats hebben kunnen komen van het overdragen van een ziekte aan een boom, dier of mens.179 Dit is echter onduidelijk.

12.5.2 De bliksem

‘Huislook legde men op het dak om de bliksem tegen te gaan. Ook op het “husie”, de plee. Dit gebeurde ook in Emmen, bij Dalfsen.’ (Dalfsen: Emmen)180
‘Ik heb nog gezien op een paar plaatsen, dat men hier huislook op rode dakpannen deed, tegen onheil. Ze hebben er geen verhalen bij verteld.’ (Dalfsen)181

De huislook (sempervivum tectorum (sedum majus), huislook, dakenlook, donderblad, donderbaard, huiskruid, dikblad, papekullekens) wordt wel ‘bliksemgeleider’ genoemd. Hij werd geacht te beschermen tegen de donder en onweer of als wapen van de dondergod. Er werd wel beweerd dat de plant te maken heeft met Donar, de god van de donder. Zo zou huislook aan Donar zijn gewijd.182 Er is echter geen samenhang aan te

wijzen met Donar, evenmin als bij een vijftiental andere soorten die een naam hebben waarin de donder voorkomt.183 Duivelbanners gebruikten kwaaddrijvende planten zoals het sint janskruid, de pinksterbloem, de zonnebloem, de passiebloem, en huislook. In Duitsland heet huislook ‘Donnerwurz’, een voorbehoedsmiddel tegen de kracht van de donder. Tot de duivelbanners behoorden onder meer bepaalde geestelijkheid, zoals de kapucijners.184 Iemand die een rode kat en roodbloeiend huislook bezat hoefde van het onweer niets te vrezen.185 Het volksgeloof wilde tevens, dat als men vroeger huislook op de daken aantrof, het als toverkruid werd beschouwd. De vrouwen die in het huis woonden werden als toverheksen bestempeld.186

‘Een donderkeil of een prehistorische bijl werd soms bij toeval gevonden in de buurt waar de bliksem in een boom is geslagen, zo associeerde men die twee heel verschillende dingen met elkaar, die zo aan Donar werden toegeschreven. Het zijn echter gereedschappen uit de tijd van 4000-1500 voor Christus. De God Donar had een strijdwagen waaruit de bliksem kwam. De bijlen werden bewaard “op de hilde”, de plank of ruimte boven de koeien. Meestal lagen ze in de “spiekerkist”.’ (Dalfsen: Emmen)187
‘Die boerderi'jen hier, die hebt ze allemaal 'n bettien beschermd. Daar hebt ze allemaal baoven in de hanenbalken, overal, de olde boerderi'jen, hebt ze een dondersteen hangen. Dan komt de bliksem d'r niet in.’ (Dalfsen)188
‘Mensen waren bang voor donderstenen in de hanenbalk. Dit waren mooie stenen tegen de blikseminslag. Als je er met een andere steen op sloeg kwamen er vonken vanaf. Ze werden gebruikt tegen de donder. Men was bang voor de donder en de inslag en zette daarom grote bomen om de boerderijen heen.’ (Dalfsen)189

Door landlieden werden de stenen wiggen die gevonden werden, donderbeitels, -hamers of -stenen genoemd. Zij meenden dat het de tong van de bliksem was, waarmee deze treft en doodt.190

12.5.3 ‘Menselijk kwaad’

‘“Als je liegt krieg je orens, horens”, zei mijn moeder altijd.’ (Nieuwleusen)191
‘Je moest goed je best doen op school, anders bleef je dom en kreeg je hoorntjes op je kop.’ (Dalfsen)192
‘Als iemand veel loog, zei men: “Die is van de eerste leugen ook niet gebarsten!”’ (Hoonhorst)193
‘Als iemand kwaad is, zegt men: “Ga op een blauw stientien piss'n.” Daar moet je zolang naar zoeken, dat de boosheid wel weer gezakt is.’ (Nieuwleusen)194


illustratie
Als je liegt krijg je volgens de verhalen horens


12.5.4 Opgravingen

De Mercurius van Dalfsen

Het beeld van de Romeinse god Mercurius werd in 1960 gevonden bij Welsum in een Germaanse nederzetting.195 Het gaat hier om het eerste (en tot nu toe laatste) gevonden Romeinse beeld in Overijssel.196 De Romeinse god draagt een mantel en heeft een geldbuidel in de rechterhand. In de linkerhand zal het beeld een caduceus (staf) hebben gedragen. Uit het kapsel komen twee vleugels tevoorschijn.

Het motief van het beeldje is traditioneel. Het gaat terug op de Hellinistische weergave van Mercurius' Griekse equivalent Hermes.197



illustratie
De Mercurius van Dalfsen


In de noordelijke provincies van het Romeinse rijk waren bronzen beeldjes in Nederland voornamelijk afkomstig uit Gallia. Het beeld stamt uit de tijd van keizer Augustus of zijn directe opvolgers. De eerste Romeinse keizer identificeerde zich met een god, in de rol van heil- en cultuurbrenger.198

Het beeldje werd ongetwijfeld gebruikt in heiligdommen en thuis in Dalfsen, als object van verering. Het beeldje kan gediend hebben als bescherming of voor religieuze verering zijn gebruikt. Na waarschijnlijk nog enige generaties in een Germaanse nederzetting te zijn gebruikt, heeft de Mercurius van Dalfsen zijn religieuze functie definitief verloren. Of het beeld werd opzettelijk in de rivier gegooid als offer, en daar teruggevonden.199 We kunnen hierover niets met zekerheid zeggen.

De Mercurius van Dalfsen is nu onder meer zichtbaar in het logo van de Historische Kring. Diverse christenen in Dalfsen melden, dat het gebruik van de Mercurius als teken van de Historische Kring of voor welke andere gemeente-instelling of -activiteit dan ook, niet op prijs wordt gesteld. Het beeld zou ‘heidens’ zijn, een ‘afgodsbeeld’ voorstellen en (de geschiedenis van) Dalfsen ‘niet op een goede manier vertegenwoordigen.’200

 

In verschillende opvattingen van het christelijke geloof denkt men dat naast mensen ook voorwerpen ‘vervloekt’ kunnen zijn of een ‘demonische macht’ kunnen bevatten. Beelden en voorwerpen, zoals boeken, kunnen in het denken een magische lading hebben. Veel (voornamelijk evangelische) christenen geven hun huis na bekering dan ook een flinke schoonmaakbeurt, waarbij afgodsbeelden, pendels, boeken en cd's worden weggegooid of verbrand.

In Dalfsen vertelde een vertelster van een Afrikaans afgodsbeeld dat zij verbrand had, omdat het wellicht een vloek zou

bezitten. In de familie ontstonden er spanningen, nadat het beeld in huis was gekomen. De familie besloot het beeld te verbranden, maar het beeld brandde slechts zeer langzaam.201 Ook in Utrecht is een dergelijk verhaal bekend, waarbij mensen een Grieks beeld hadden meegenomen van vakantie. De mensen voelden veel negativiteit rondom het beeld, en gooiden het beeld op den duur weg. Op de achterkant van het beeld stond dat het beeld een god van de oorlog voorstelde. Nadat het beeld uit het huis verdwenen was kwam de rust weer terug in huis. Daarnaast vertelden zij dat vrienden een ‘vervloekt boek’ niet konden verbranden in de open haard. Het boek wilde niet branden in het vuur. Het zou door een demonische macht in bezit zijn genomen.202

De kinderrammelaar

In de jaren zeventig van de vorige eeuw vond men in Dalfsen een fluitje, dat ook als rammelaar werd gebruikt en als rinkelbel bekend stond.203 De rammelaar of rinkelbel was oorspronkelijk geen kinderspeelgoed. De oudste rinkelbellen waren rituele voorwerpen die gebruikt werden tijdens godsdienstige ceremoniën, zoals de ‘sistrum’ bij de oud-Egyptische Isiscultus. Het rinkelen van de belletjes had tot doel boze geesten af te weren. De oudste rinkelende kinderrammelaars die wij hier kennen, waren gemaakt van goud of zilver, met een handvat van bergkristal, ivoor of bloedkoraal, ter afwering van ongeluk en ziekte.204 De rinkelbel werd daarnaast als amulet gebruikt om een kind te beschermen tegen onder meer ziekten, gevaren, beheksing en tovenarij.205

 

Ook werd als bijtstuk de tand van een wild dier gebruikt. Men meende dat de krachten van het wilde dier op de drager zouden overgaan, waardoor deze tegen gevaren beschermd zouden zijn.206

12.5.5 Vriendschap

‘Als een jongen aan een meisje (en omgekeerd) een speld geeft met de punt vooruit, dan steekt dit de vriendschap af.’ (Dalfsen)207
‘Als je iemand een mes geeft, moet je het mes nooit met de punt naar de persoon toe geven. Dan wordt de vriendschap verbroken.’ (Dalfsen)208


illustratie
De gevonden rammelaar (17e of 18e eeuws) uit de gracht van het huis Gerner bij Dalfsen. Het huis werd bewoond door de adellijke familie van Ittersum. De rammelaar van Dalfsen is gemaakt van been (een botje). Het koperen oogje was bedoeld voor een belletje


12.5.6 De maretak

‘Als je een maretak onder de deur hing en er onderdoor liep, moest je die persoon zoenen. Dat was niet altijd leuk hoor, want je wist niet wie er door de deur zou komen.’ (Dalfsen)209

De mistel of maretak is de naam van een tak die in het volksgeloof een magische werking had bij het aangaan van een verbintenis. De mistel of maretak, ook ‘vogellijm’ genoemd, genoot bijzondere verering in de vroegste tijden, werd gezien als geneesmiddel en bezat in het volksgeloof magische kracht.210

De woekerplant werd aan de nachtmerrie toegeschreven. Het woord ‘mare’ is de Oud-Hoogduitse naam voor ‘nachtmerrie’ of ‘nachtmare’.211 De nachtmerrie werd gezien als een man (vrouw) met bijzondere krachten.

12.5.7 Koffiedik kijken

‘In Dalfsen heb ik vroeger wel eens gehoord van koffiedik kijken, als iets mysterieus. Ik weet er verder niets van.’ (Dalfsen)212

Rondom het ‘koffiedik’ kijken zat een volksgeloof. Door middel van koffiedik kijken kon de toekomst worden voorspeld. Of dit in de gemeente Dalfsen werkelijk werd geloofd is onduidelijk. Feit is dat het fenomeen van koffiedik kijken algemeen bekend was in Nederland en zelfs is blijven voortleven in de taal. Een ‘koffiedikkijker’ is bijvoorbeeld een synoniem voor een waarzegger.

12.5.8 Slotformule

‘Toen kwam een olifant met een lange snuit, en die blies het verhaaltje uit.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)213

Zoals veel sprookjes beginnen met de openingsformule ‘Er was eens...’, werden de vertelde verhalen vaak afgesloten met een slotformule of -zin. Andere gebruikte slotformules zijn: ‘Roetepetoet, Het deuntje is oet, De kat die lekt, De schottel oet’214, ‘uit is het liedje en uit is de dans!’215 en ‘Uit de me duit, Het sprookje is uit. Het varkentje loopt het poortje uit.’216


Vorige Volgende