Logo DBNL
Dalfser muggen (2006)

Dalfser muggen

(2006)–Ruben Koman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk 11
Boerenwijsheid en -geloof

11.1 Volksgeneeskunde

‘Volksgeneeskunde is het geheel van alle, onder het volk levende, opvattingen over ziekten en daartegen gebruikte geneesmethoden. Volksgeneeskunst daarentegen is de beroepsmatige uitoefening van volksen natuurgeneeswijze door niet-artsen.’1

Planten spelen een belangrijke rol in de geschiedenis van de geneeskunde en sommige van de krachtigste genezende stoffen zijn afgeleid van planten. Tegenwoordig wordt het gebruik van kruiden en planten tegen ziekten vaak als ‘alternatief’ bestempeld. Geneeskrachtige kruiden die voorheen in hoog aanzien stonden, worden nu dikwijls gezien als nepmedicijnen of placebo's.2 Er bestaan talloze opvattingen over ziekten in brede lagen van het volk. Veel van deze denkbeelden die het volk heeft over gezondheid en ziekten en al wat daarmee samenhangt, zijn ontleend aan de Oudheid.3 Men beweert vaak dat middeltjes uit de volksgeneeskunde geheel of gedeeltelijk in verband kunnen worden gebracht met de ‘officiële’ geneeskunde van de Grieken en Romeinen.4

 

Er wordt wel gedacht dat deze middeltjes (al dan niet magisch) mens of dier kunnen genezen. Ziekten werden (en worden) toegeschreven aan geesten, demonen, of aan geesten van overleden voorouders en via het gebruik van bepaalde geneeswijzen konden de geesten worden verdreven of worden overgedragen aan een boom, dier of mens. Genezers, bezweerders, striekers5, wonderdokters en belezers zouden mensen genezen, al dan niet door het opzeggen van bezweringsformules.

Volgens het volksgeloof bezaten heksen gifplanten en toverkruiden, terwijl de (christelijke) duivelbanners daarentegen kwaaddrijvende middelen inzetten.6

 

Tegenwoordig heeft in het alternatieve denken onder andere de sjamaan7 een uitgebreide kennis van geneeskrachtige planten en mineralen, en worden ziekten genezen door contact met de geestenwereld. In bepaalde christelijke kringen vinden genezings- en bevrijdingsdiensten plaats en Dalfsenaren reizen af naar Staphorst, om een ziekte ‘over te dragen’ aan een boom, gebruiken ‘geneeskrachtig, vitaal water’ of plaatsen ijzers tegen ‘kankerverwekkende aardstralen’.

 

Onder het volk leefden/leven deze en andere opvattingen over de genezende werking van allerlei planten, kruiden en andere geneesmiddelen. In de gemeente Dalfsen trof ik tientallen volksgeneeskundige middelen aan, die door velen als boerenwijsheid worden bestempeld. De volksgeneeswijzen zijn al eeuwen in de mondelinge overlevering bekend. Sommige remedies worden door velen geaccepteerd en anderen worden resoluut van de hand gewezen en als onzin, kwakzalverij, duivels of als zondig bestempeld.

11.1.1 Ziekteverschijnselen en hun remedies

De ‘r’ in de maand

‘Alleen als de “r” in de maand voorkwam kreeg je levertraan. Dit werd gebruikt om de weerstand te verhogen. Dat was een bekend verschijnsel. Iedereen kreeg 's avonds voor het naar bed gaan een lepel levertraan. Daarna kreeg je een schepje suiker na, zodat de vieze smaak verdween. De levertraan was een ondersteuning om het tekort van de winter aan te vullen.’ (Dalfsen)8

Etteren

‘Er werd vroeger gezegd dat als je gevallen was en het ging etteren, je de blaadjes van de weegbree moest gebruiken. Dit was een blad met een punt en een steeltje. De blaadjes moest je uittrekken, zodat de nerf van het blad overbleef. Dit moest je op de wond stippelen.’ (Dalfsen)9

De hik

‘De hik wordt hier verkocht.’ (Nieuwleusen)10

Het volksgeloof zegt dat bij hikken het hart groeit. Allerlei middelen werden gebruikt om van de hik af te komen: vlug achter elkaar een glas water leegdrinken, een hapje suiker eten, iets omkeren, driemaal slikken zonder ademen of iemand laten niezen, door prikkeling van het neusslijmvlies.11 Algemeen is het gebruik dat men iemand moet laten schrikken, waarna de hik verdwijnt.

Een kwaal kon ook aan een ander worden gegeven, bijvoorbeeld onder het opzeggen van een bezwering(sformule).12 Er zijn talloze hikrijmpjes bekend over het overdragen van de hik.13 Mijn grootmoeder kende nog het versje: ‘Ik, sprik, sprauw, Ik geef de hik aan jou, Ik geef 'm aan een anderman, Die de hik beter verdragen kan.’14

Hoofdpijn

‘In de regio Dalfsen en Nieuwleusen moest men het hoofd omwinden of betten met water, azijn of eau de cologne, tegen de hoofdpijn.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)15

Kanker

‘Van kankerkruiden moest je een aftreksel maken tegen de kanker. Tegen allerlei ziekten gebruikte men de wrangewortel, de gedroogde wortels van de “helleborus niger”, de kerstroos genoemd.’ (Dalfsen)16
‘In Hessem was er een oudere vrouw, mw. Kamphuis (inmiddels overleden, zij is in de 90 jaar geworden). Zij gebruikte het aftreksel van de “kankerplant” (helmkruid) tegen opgezette klieren en gezwellen.’ (Dalfsen: Hessem)17

Kiespijn

‘Als je kiespijn had, moest je de kies aanstippen met huislook.’ (Dalfsen)18
‘Bij kiespijn stopte men vroeger zuiveringszout of kinadruppels in de kies.’ (Dalfsen)19

‘Bij kiespijn werd een watje, gedrenkt in jenever, tegen de kies gehouden.’ (Dalfsen: Ankum)20
‘Je moest een baaien rok op het kussen leggen en daar op gaan liggen. De kiespijn zou dan verdwijnen.’ (Dalfsen)21
‘Kuuz'nzeerte. Bij een gaatje werd het met een in vitriool gedrenkte spijker aangestipt, zodat de zenuw dood ging.’ (Nieuwleusen)22

Koorts, verkoudheid

‘Het hemd andersom aantrekken is een middel tegen de koorts.’ (Dalfsen)
‘Als men de koorts heeft, mag men niet over het water gaan en ook niet in de kerk komen; de adem der menschen is niet goed voor zulke ziektes.’ (Dalfsen)23


illustratie
‘Het hemd andersom aantrekken is een middel tegen de koorts’




illustratie
Men gaf nagels aan een hond of een kat om van de koorts af te komen


‘Om de koorts kwijt te raken, laat men zich de nagels zoo kort mogelijk afsnijden; men doet ze in een papiertje en geeft ze aan een hond of kat, dan krijgt die de koorts. Als men ze verbrandt of weggooit, blijft de koorts ook weg.’ (Dalfsen)24
‘Als je koorts had en je was erg verkouden gebruikte mijn moeder een wollen lap, waarop uitgekookt varkensvet, dikke reuzel, werd gesmeerd. De lap werd daarna op je borst gelegd. Dat gebeurde hier nogal veel.’ (Lemelerveld)25
‘Je legde gesneden uien, siepels, naast je bed als je verkouden was.’ (Dalfsen: Hoonhorst)26
‘De vlier was bässens27 nuttig. Zien bloemschärmen wörden met hönning ekaokt as middel tegen verkaoldheid, ok wörden de bloesem gebruukt umme oen vel in te wrieven, ut wörden dr weer mooi blank van en sproeten gungen dr ok met vot.’ (Dalfsen)28

Reuma

‘Als voorbehoed- en geneesmiddel tegen reuma moest men in de regio Dalfsen aluin bij zich dragen, zich inwrijven met brandnetels of een tamme of wilde kastanje op zak dragen.
In de regio Hoonhorst en Emmen moest men een tamme of wilde kastanje op zak dragen tegen het reuma.’ (Dalfsen: Emmen, Hoonhorst)29
‘Je deed barnsteen in je broekzak tegen de heuppijn. Iemand doet dat nu nog steeds. Ook deed je een kastanje in de zak voor pijntjes. Een aantal vrouwen vertelde mij: “Dat dut mien vader nog.” (Dalfsen)30
‘Brandnetel gebruikte men tegen het reuma. Veel mensen dronken daarom brandnetelthee.’ (Dalfsen)31
‘Levend hout was de knobbel aan (meestal) een beukeboom. Als je die in je zak had, kreeg je geen reuma. Dit werd ook wel van een kastanje gezegd.’ (Nieuwleusen)32


illustratie
Brandnetels uit het 15e-eeuwse ‘Kreutzerbuch’ van Lonitzer. Brandnetels werden in de regio Dalfsen gebruikt tegen reuma




illustratie
Een hanger met het ‘handje van Fatima’ (een beschermend amulet) en de Nazar, het Turkse afweermiddel tegen het boze oog. Blauw is in Moslimlanden een beschermende kleur. Steeds meer Nederlanders nemen een Nazar mee vanuit hun vakantieadres. Ook in Hoonhorst treffen we er een aan boven een deuropening


Het dragen van een kastanje op zak wordt gezien als een amuletvorm.33 Een ‘amulet’, ‘talisman’ of ‘fetisch’ is een voorwerp dat dient als voorbehoedmiddel tegen ziekte of andere rampen.34 In Hoonhorst treffen we

een huis aan met een ‘Nazar’ boven de deurpost, een afweermiddel tegen het boze oog. De inwoner had de amulet meegenomen van vakantie uit Turkije. In Mediterrane landen gelooft men dat iemand met het boze oog de macht heeft om iemand ziek te maken of zelfs te doden.35 Andere amuletten die tegenwoordig nog voorkomen zijn het dragen van een (christelijk) kruis, sterrenbeelden, of een pentagram.

Ringschurft

‘Huislook gebruikte men tegen de ringschurft. Dat zijn van die rode plekken waar de huid geïrriteerd was. Ik heb ook huislook op de daken gezien, maar weet niets over bijgeloof daaromtrent.’ (Nieuwleusen)36

Huislook trof men ook aan op het dak van het ‘husie’, het toilet.37 Het zou helpen voor de gezondheid.38 Over het toilet, vroeger een plank met een gat er in, zei men in Nieuwleusen: ‘As d'r 'n gat in zit, zit 'r gien gat in; Maor as d'r gien gat in zit, zit 'r 'n gat in.’39 Het ‘husie’ of ‘'t husien’ werd in Overijssel buiten het huis geplaatst.40

Als men vroeger huislook op daken aantrof, dan werd dit als toverkruid beschouwd en de vrouwen die in de huizen woonden als toverheksen verdacht gehouden.41

Steenpuisten

‘Een geraniumblad of een koolblad leg je op een steenpuist. Dan trekt de puist uit.’ (Dalfsen: Emmen)42 ‘Een koolblad legde je tevens op een verstuikte enkel.’ (Dalfsen: Emmen)43 ‘Ook als je spierpijn hebt, kun je goed een koolblad gebruiken.’ (Hoonhorst)44
‘Je moest wegenbree op de steenpuisten leggen. Dat zuiverde de wond en dan ging de puist los. Het werd hier veel gebruikt.’ (Lemelerveld)45
‘Men vertelde dat je een koolblad op een steenpuist moest leggen.’ (Dalfsen)46
‘Om van de steenpuisten af te komen ging je naar de waslijn. Daaronder stonden meestal van die wegenblaadjes (wègeblägies). Met twee dagen was de steenpuist open en kwam de prut (dodden) er uit. Het genezingsproces kon dan beginnen.’ (Dalfsen: Oosterdalfsen)47
‘De wegenbree moest je in het vuur houden, dan op de steenpuist doen en vervolgens verband om het geheel leggen.’ (Oudleusen)48


illustratie
De weegbree werd in de regio Dalfsen gebruikt tegen etteren, steenpuisten en zweren


Vlooien

‘In bed deed men vroeger “gagel”. Dat rook kruiderig. De knopjes wreef je fijn in bed, zodat je geen last van vlooien had of er werden vlooienkruidtakken onder het stro gelegd.’ (Dalfsen: Emmen)49
‘Vlooien: in de oorlogsjaren ('40-'45) werd je hoofd gewassen met teerzeep (tegen vlooien) en je haar gekamd met een “vlooienkam”.’ (Dalfsen: Ankum)50


illustratie
Volksgeneeskunde: ‘Met gagel (heester) in bed kom je van de vlooien af’


In het Nieuwleusener dialect kent men de uitdrukkingen: ‘Alles is maar 'n weet en vlooi'n vang'n 'n gauwigheid’51 en ‘Die springt as 'n vlo in 'n hiete panne’,52 ofwel: ‘die zit in het nauw’.



illustratie
Gagel of vlooienkruid te Dalfsen


Wratten

‘Tegen wratten gebruik je “stinkende gouwe”. Dit is een geel plantje, waaruit geel sap komt.
Gouwe groeit overal in Dalfsen op halfbeschaduwde plaatsen.’ (Dalfsen)53
‘Wratten werden met een brandende sigaar weggebrand.’ (Dalfsen: Ankum)54
‘Als je van de wrat wilde afkomen, deed je er een draadje strak omheen. De wrat zou dan afsterven.’ (Dalfsen, Hoonhorst, Lemelerveld)55
‘Om van de wratten af te komen moet je er op de nuchtere maag langs likken.56
Ook kon je je vinger houden in het regenwater, een plas, boven een koeienvlaai (koeflädde). Dan ging de wrat weg. Dat heb ik overigens zelf ondervonden.’ (Dalfsen: Oosterdalfsen)57
‘Op een gegeven moment had ik vijftig watten op de armen. Mijn opa pakte dan tuinbonen. Met de basten van de bonen, de binnenkant, wreef hij over mijn armen, waarna hij de basten in de grond stopte. Tegen de tijd dat de basten
verrot waren, zouden mijn wratten verdwenen zijn. Opa Klaas van 't Zand kende dit middel, maar was niet bijgelovig. Vroeger geloofde men dit. Hij was erg gelovig en zei tegen mij als kind: “Zonder het begraven van de tuinbonen waren je wratten ook weggegaan hoor jongen!”’ (Dalfsen)58
‘De binnenkant van een tuinboon, het wollige laagje, deed je over wratten. Als je de wratten weg wilde hebben, moest je de wratten verkopen, al kreeg je er maar een cent voor.’ (Dalfsen, Hoonhorst)59
‘De eerste morgenurine over een wrat werkt geneeskrachtig. Je moet de wrat dan laten opdrogen en mag 'm niet afdrogen.’ (Hoonhorst, Nieuwleusen)60
‘Om van de wrat af te komen gebruik je ochtendurine of je laat de hond er overheen likken.’ (Dalfsen)61
‘Zwart naaigaren werd om een wrat heen gelegd. Elke keer werd het iets aangetrokken, totdat de wrat er af viel.’ (Lemelerveld)62
‘Zaterdag vroeg mijn oom nog om een groene kikker. Die wilde hij over een wrat wrijven. De eerste kikkers in het voorjaar zijn hiervoor het beste te gebruiken. Die sla je met een zeis dood. Het is me overigens niet gelukt er eentje te vangen.’ (Nieuwleusen)63
‘Je moet “nuchtere spi'j”64 over een wrat doen, dan gaat de wrat weg.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)65
‘Om van de wratten af te komen legde je gesponnen draad, breigaren, onder de drempel. De persoon die de wratten had, mocht dit niet weten. De wratten zouden weggaan als de persoon een aantal keer over de drempel was gelopen.’ (Nieuwleusen)66
‘Als je elke morgen een lapje met groene zeep over de wrat deed ging de wrat weg. Dat hielp bij mij ook.’ (Nieuwleusen)67


illustratie
Een man houdt zijn wrat in de damp van een koeienvlaai


‘Mijn moeder of vader zei dat je een weegblaadje over de wrat moest doen. Dat maakte de wrat rijp.’ (Oudleusen)68
‘Paardenzweet zou helpen tegen de wratten, heb ik wel es gehoord. Het zou zelfs 's morgens gebruikt moeten worden, geloof ik.’ (Oudleusen)69
‘Insmeren met de binnenkaante van grotebonenbasten70, die basten begraven, en tegen det die basten verrot bint, bint oen wratten en moedervlekken vut.
Wratten tellen, zovölle knuppen in een touwgie lengen as dè-j wratten hebt, 't touwgie twie spit diepe in de grond stoppen en as det verrot is bi-j de wratten kwiet.’ (Dalfsen)71

Het gebruik van de ‘stinkende gouwe’ tegen wratten is alom bekend. Ter behandeling van wratten moet het melksap van de ‘stinkende gouwe’ aangebracht worden, wat daarna moet drogen en zo lang mogelijk moet inwerken. Dit moet je daarna dagelijks een lange tijd blijven doen.72 In een middelnederduits medicijnboek werd de stinkende gouwe al gebruikt als genezend middel voor de ogen.73 Een andere naam voor de plant is ‘ogenklaar’, de plant die de ogen klaart (verheldert).74

De dauw boven de koeienvlaai zou een goed middel zijn tegen vele kwalen.75 In het volksgeloof werd de dauw vooral gebruikt bij oogaandoeningen, zomersproeten, rimpels en bij huidzeer en in het bijzonder in de Sint Jansnacht. Dauw weerde de boze geesten.76

In Dalfsen werden tuinbonen in de volksmond ‘oldewievenbonen’ genoemd77, al stonden ze ook wel als ‘grote sloffen’ of ‘tuinsloffen’ bekend.78

Paardenzweet werd algemeen beschouwd als een vruchtafdrijvend middel. Daarnaast zou het slapen in een bezwete paardendeken bescherming bieden tegen de luizen.79

Maar waarom werken de middelen dan toch niet altijd? In het volksgeloof is het van belang dat de geneeswijzen van wratten onbekend blijven. Hoe meer bekendheid aan de tovermiddelen wordt gegeven, hoe minder effectief de geneeswijzen worden. Het opschrijven van deze wrattengeheimen kan volgens het volksgeloof dus al funest zijn.80

Zweren

‘Je moest over een zwerende vinger plassen. Dat zuiverde.’ (Dalfsen)81
‘Grotebonenbasten of het binnenste van wegbladen moest je in kokend water leggen. Dan was het spul zuiver. Daarna deed je het op een zwerende vinger.


illustratie
‘De weegbree moest je op een zweer leggen. Dan ging die weg,’ aldus vertelster mw. Meijerman-Spijkerman, hier afgebeeld in Dalfser klederdracht (Mw. Meijerman is te zien in zondagse dracht; een knipmuts met een achterstrook van stiptule en een brede strook Brussels kant, een feestelijke hoed en een bloedkoralen ketting met gouden slot. Daarnaast zijn bijpassende mutsenbellen met bloedkoraal te zien)


Een zwerende vinger klopt altijd. Er is hier een gezegde: “Het klopt als een zwerende vinger”.’ (Dalfsen)82
‘Een koolblad gebruikte je voor zweren in de hand. Dan geneest 't weer.’ (Dalfsen)83
‘De wegenbree moest je op een zweer leggen. Dan ging die weg.’ (Dalfsen)84

11.1.2 Overdragen van een ziekte

‘Ik kende hier het overgeven van een ziekte aan een boom. Je maakte een sneetje in je arm en hield je arm dan tegen een boom. Het bloed van je arm liet je dan tegen de boom stromen. Zo zou je worden genezen.’ (Dalfsen)85

Nieuwleusenaar Wim van der Veen ontdekte eind 1995 een geneeskrachtige boom, een den, in de Zwarte Dennen in Staphorst. De paragnost adviseerde zijn cliënten om één of meerdere keren een kwartier tot een halfuur tegen de boom te gaan staan of te zitten. Vele mensen zeiden dat het hielp, waardoor veel belangstellenden naar Staphorst afreisden. Bepaalde kringen namen aanstoot aan dit gebeuren. De boom werd zwaar beschadigd en in december 1996 door christenen omgehakt. Tegenwoordig heeft de boom een opvolger in de Zwarte Dennen, maar de exacte locatie wordt geheimgehouden. Heden ten dage zijn er nog steeds mensen uit de regio Dalfsen die op aanraden van Wim van der Veen regelmatig naar Staphorst vertrekken om een aantal keer tegen de bewuste boom te gaan zitten of staan, zodat stress en andere klachten verdwijnen.86

Vroeger geloofde men dat in de bomen geesten van helden of verslagenen of zielen huisden. Men zei dan ook dat een boom ‘bloedde’ als hij verwond was. De laatste sporen van de ‘boomdienst’ zijn ver in de christelijke tijd na te gaan, onder andere in de verering van mirakelbomen87 en nu nog in de genezende bomen in de Zwarte Dennen te Staphorst.



illustratie
Bij dauwworm hing men een koerende tortelduif boven de wieg


‘Mijn zoon had als kind last van dauwworm. Hij had een erg ruwe huid in het gezicht. Meneer en mevrouw B. uit Nieuwleusen waren bij mij en zeiden dat ik de “oltdoeve”, de houtduif, moest meenemen. Ik moest een wollen doek voor de kooi hangen. Die doek zou het stof van de duif opvangen. 's Morgens deed ik de doek om het gezicht van mijn zoon heen. De kinderwagen zette ik ook in de buurt van de kooi. En het hielp! Binnen
drie tot vier weken was het over. De dokter zei daarop: “De zalf heeft goed geholpen, zie ik!” Ik vertelde het verhaal van de tortelduif en dat ik de zalf had weggegooid. De dokter zei hierop: “Geloof je nog in die flauwekul?!” Maar het werkte erg goed! De houtduif was wel binnen een week dood. Misschien had de duif de ziekte overgenomen? Ik weet het niet.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)88

‘Boven het bed van een kind met dauwworm werd een kooitje gehangen met een duif er in, zo'n kleine indische duif. 'n Duif stoft altijd.’ (Dalfsen)89

Ook in Friesland en elders in Nederland is de opvatting bekend dat men bij dauwworm een koerende tortelduif boven de wieg moest hangen of een zakje met ‘dauw’pieren (een soort worm) om de hals moest dragen.90

11.1.3 Striekers en belezers

‘Ik werkte bij een vrouw in Balkbrug, die erge last van haar rug had. Daarop kwam Gerrit Luten uit Nieuwleusen langs. Hij was een strieker en kon mensen genezen (de vertelster maakt met de hand een strijkend gebaar over haar lichaam van beneden naar boven en slaat vervolgens met haar hand “iets denkbeeldigs” weg).
Luten was een magnetiseur en streek dan met zijn hand over haar rug. Hij was overigens een heel gelovige man.’ (Dalfsen: Welsum; Nieuwleusen)91
‘Te Rechteren92 kan een vrouw van het venijn93 genezen door met een paar stroospiers over de vingers te strijken, onder het prevelen van onverstaanbare woorden.’ (Dalfsen: Rechteren)94
‘Om van de geelzucht af te komen, brengt men zijn hemd naar de pseudodokter en de geelzucht blijft weg. (Men weet niet wat er met zoo'n hemd gebeurt).’ (Dalfsen)95

Een strieker (strijker of magnetiseur) meent een ziekte te kunnen genezen door er overheen te strijken, vaak onder het opzeggen van een spreuk. De strieker bestrijkt, beleest of bezweert de ziekte.96

11.1.4 Het Staphorster Boertje

‘In de jaren twintig of dertig van de vorige eeuw ging mijn vader uit Oudleusen op pad naar “'t Staphorster boertje”. Deze man had natuurlijke drankjes en zalfjes, ook tegen steenpuisten.’ (Dalfsen: Emmen, Oudleusen)97
‘Het Staphorster boertje verkocht geneeskrachtige kruiden. Hij gaf ook consults en was een soort wonderdokter.’ (Dalfsen: Ankum)98
‘Het Staphorster boertje verkocht paardenmiddelen en was een soort wonderdokter.’ (Hoonhorst)99
‘Het Staphorster boertje had medicijnen, bijvoorbeeld tegen de jicht een wonderolie. Hij had zijn eigen etiketten op de flesjes: “De Staphorster boer.” (Dalfsen)100

Peter Stegeman (1840-1922) stond bekend als het Staphorster Boertje. Officieel was hij tot 1900 timmerman en later landbouwer. Vanaf circa 1890 tot 1920 was hij in vrijwel heel Midden-Nederland bekend als kruidendokter. Als niet gediplomeerd, en daarom onbevoegd, genezer trok hij zeker een kwart eeuw lang talloze zieken aan.101 ‘Boertje’ zou geen verkleinwoord zijn van

‘boer’, maar volgens Stegeman een verkorting van ‘Boerhave’.102



illustratie
Advertentie van het Staphorster boertje (ca. 1926)


Het Staphorster Boertje, dat bekend stond als ‘professor’ en ‘dokter’ hield geregeld lezingen in Amsterdam, Deventer, Steenwijk, Zwolle en andere plaatsen. Iedere dag van de week gaf hij een consult in een andere plaats. Zondag hielp Stegeman alleen mensen als het erg dringend was. Het aantal patiënten dat in de loop der jaren het boertje consulteerde moet in de tienduizenden hebben gelopen.103

Het medische beroep was destijds, zoals nu, wettelijk beschermd. Alleen onder zeer speciale omstandigheden mocht een leek geneeskundige handelingen verrichten. In de praktijk gaf iedereen wel eens advies bij een ziekte, zoals blijkt uit de vele vormen van volksgeneeskunde, die ook in de regio Dalfsen bekend zijn.104 De grens van het toelaatbare was overschreden wanneer een leek, iemand die niet bevoegd was, zijn of haar bedrijf of beroep van het genezen maakte en er een beloning voor vroeg.105

Stegeman kreeg diverse boetes en werd door enkele medici als misdadiger bestempeld.106 In 1895 werd hij viermaal veroordeeld: tweemaal te Steenwijk, eenmaal in Heerenveen en eenmaal in Den Haag. In 1901 werd hij geconsulteerd door de Zuid-Afrikaanse premier Paul Kruger. Het aantal confrontaties met justitie was talrijk, zodat hij zich vanaf 1900 liet bijstaan door de gediplomeerd medicus Voorman. Toen deze in 1906 overleed, zette Stegeman zijn praktijken weer alleen voort. ‘De vereering voor dien man is echter zo groot dat geen getuigen zijn te krijgen’, meende de voorzitter van de Geneeskundige Raad van Overijssel.107

De vervolgingen hadden een averechts effect. Over het algemeen versterkte het optreden van justitie Stegemans populariteit eerder dan dat deze er door afnam. Zijn roem steeg met de dag.108 Voor het publiek was het grotendeels achterwege blijven van vervolgingen des te meer een bewijs voor de vaardigheid van de genezer.109

Het Staphorster Boertje schreef druppels, poeders en kruiden voor. Een patiënt met prostaatklachten kreeg overigens dezelfde druppels als iemand met ‘habitueele hoofdpijn’.

Kanker kon worden genezen met een mengsel van zoethoutpoeder, dubbelkoolzure soda en zwavelzure magnesia (Engels zout). Tegen duizelingen gebruikte hij ‘roode terpenthijn en aether, welke druppels eveneens goed waren voor toevallen en langdurige hoofdpijn.’ Voor minder algemene kwalen gebruikte Stegeman bijvoorbeeld paardenstaart en duizend-guldenkruid tegen doofheid.110

Na het overlijden van de heer Stegeman zetten zijn zoons het werk voort en later hun nakomelingen en regent het veroordelingen tot 1930. In 1938 wordt de naam ‘Staphorster Boertje’ wettig gedeponeerd111 en rond 1939 verschijnen nog geregeld advertenties in de Dalfser Courant over zittingen van het Staphorster Boertje, alias L. Stegeman Pzn.112

Het Staphorster Boertje werd door de Vereniging Tegen de Kwakzalverij begin deze eeuw uitverkozen als één der ‘Twintig Grootste Kwakzalvers van de 20e Eeuw’, op plaats vijf.113

11.1.5 Aardstralen en wichelroedelopers

‘Tegen aardstralen moest je “roestige spiekers”, spijkers, onder 't bed doen of het bed verplaatsen.’ (Dalfsen)114
‘Tegen aardstralen legde je een stuk plastic onder de vloer. Dat zou de aardstralen tegenhouden.’ (Dalfsen)115

‘Onder veel huizen en boerderijen in Dalfsen zouden aardstralen zitten. Veel mensen kunnen niet slapen door de aardstralen en kinderen liggen veel wakker. Dat hoor je nu overal, ook in de nieuwbouw. Tegen de aardstralen zetten ze een pen in de grond, op advies van een wichelroedeloper. Bij de buren bij mijn dochter in Dalfsen staat ook zo'n ijzeren pen in de grond. En het helpt!’ (Dalfsen, Oudleusen)116
‘Onze woning en ook de voormalige boerderij, wat nu woonruimte is, staan op aardstralen. Dat zijn sterke wateraders in de bodem. Ik kan me nog heel goed herinneren dat als er een kind op een bepaalde manier in zijn ledikantje werd gelegd, hij toch andersom wakker werd. Steeds weer. Nadat het ledikantje was verplaatst gebeurde dit niet meer. Ook kon het vee niet op bepaalde plaatsen staan. Het moest dan verplaatst worden.
Als klein kind zag ik hier bij de boerderij al wichelroedelopers om ons van het euvel te verlossen. Er werd toen op twee plaatsen een zogenaamd “bronkastje” neergezet. Deze kastjes bewerkten 8 × 8 × 8 meter met een draadje aan de bedspiraal en een draadje met koperen plaat op de grond. Wij konden weer rustig slapen. Als er een draadje los ging begon de ellende weer. Zo ook op een keer dat na de schoonmaak vergeten was om het kastje aan te sluiten. Ewbert-ome kwam 's morgens het bed niet uit. Stieve botten was de oorzaak. Toen we later eens een kastje openmaakten, vonden we slechts enkele fietskogeltjes in zilverpapier. In de 80-er jaren zijn er door iemand koperen staven in de grond gestopt, maar jammer genoeg waren deze niet zo “sterk” om de straling weg te nemen. Er werd wel goed voor betaald. Daarom is in 1996 de hele boel doorgemeten en heeft een pendelaar uit de buurt twee metalen bogen in de grond gelegd. Vanaf dat moment hebben we geen last meer. Veel mensen zetten vraagtekens bij het woord “aardstralen”, maar wij zijn er mee opgegroeid en hebben gemerkt en gezien wat ze kunnen aanrichten.’ (Dalfsen: Oosterdalfsen)117
‘Hier in huis zouden aardstralen zijn. Iemand voelde dat, Wim van Lenthe. Hij kon op een bepaalde plek in huis niet fijn zitten.’ (Oudleusen)118

‘Nieuw’ volksgeloof is het geloof aan zogenaamde storingszones: de aardstralen,119 al wordt het fenomeen al in 1896 voor het eerst beschreven door Becquerel.120 Aard-

stralen zijn lijnen of bundels van lijnen die van de aarde uitgaan121 en worden in het volksgeloof wel beschouwd als uit de aarde voortkomende ‘stralen’, die slapeloosheid, zenuwachtigheid, kanker en allerlei andere kwalen veroorzaken.122

In de jaren vijftig van de vorige eeuw beschermden honderden boeren zich tegen aardstralen in hun akkers.123 Ook tegenwoordig is dat nog het geval op een aantal plaatsen in Dalfsen, zo blijkt uit verschillende verklaringen. Het is opvallend hoeveel boeren en buitenlui iets in of op hun land hebben geplaatst tegen aardstralen.

Volgens het volksgeloof gaat er een schadelijke werking op mens en dier uit van ‘waterader-uitstralingen’.124 Zo werd gezegd dat wanneer vee in de stal op een plaats staat waar aardstralen elkaar kruisen, dat buitengewoon schadelijk is. ‘Er gaat van deze bestraling een levenwerende werking uit.’125

In de overwegend christelijke regio Dalfsen werd en wordt het werken met aardstralen vaak als zondig gezien. Vanuit de christelijke optiek is de aarde een schepping van God en niet een bron van kosmische energie.126 Zij die een andere mening hebben, kunnen via een VVV-gids met een bijgeleverde wichelroede ‘verborgen oerkrachten’ ontdekken.127

‘Adriaan Verhoeven uit Dalfsen ging met zijn wichelroede op zoek naar water. Als je geen water of aardstralen kon vinden, zei men: “Moet je Hulsegger bellen!” Die kwam van buiten de regio.’ (Dalfsen)128
‘Wichelroedelopers... aardstralen? Lamstralen!’ (Dalfsen)129
‘Een boer in de Marshoek sliep altijd slecht en had altijd pijn. Toen hebben ze een wichelroedeloper laten komen. Hierna had hij geen klachten meer. Dit was in de jaren zestig.’130
‘De opa van mijn vrouw bewoog met een stok tegen de aardstralen. De zuster van mijn vrouw gebruikt dat ook, bijvoorbeeld als de varkens niet drachtig worden of als de kinderen veel huilen. Zij is met de helm geboren131 en heeft die gave. Hier in huis is ook een koperen plaat in de grond aangebracht tegen de aardstralen.’ (Lemelerveld)132

Het uitslaan van de wichelroede bij de roedeloper zou de aardstralen kunnen aantonen.133 De wichelroede is een soort detector met twee uiteinden, waarmee de pendelaar verborgen dingen kan opsporen, zoals water. Wanneer het gezochte aanwezig is, zal de wichelroede uitslaan.134

Met de wichelroede was het aan bepaalde personen gegeven om verborgen schatten en water aan te wijzen. Daarvoor nam men de twee uiteinden van de vork in de beide handen en hield men de roede recht voor zich uit. Waar goud of water in de grond zat, bewoog de tak zich naar de grond.135

Veel inwoners van de voornamelijk christelijke regio Dalfsen zien wichelarij, net als het raadplegen van de sterren, kaarten en kristallen bollen, als duivels of zondig.

11.1.6 Vitaal water

‘De heer Leliveld vitaliseert water. Het water verandert van structuur, en wordt gebruikt voor planten en om mensen mee te genezen.’ (Oudleusen)136

‘Over de vitaliser kan ik zeggen: 't Zit tussen de oren en het werkt prima. Ik zie het met mijzelf en de kippen zien er ook prima uit. Je kunt het niet bewijzen, maar door vitaal water zou ik nu ook vitalere kuikens moeten krijgen. Vitaal
water brengt de boodschap over. Vóór de vitaliser moest ik twee losec-tabletten per dag nemen voor de maag, nu met de vitaliser heb ik aan één genoeg. Mensen doen er lacherig over, maar ik wil de vitaliser niet meer kwijt. Onze kleinzoon moest eerst Bar le Duc water hebben bij de voeding maar krijgt nu gevitaliseerd water en het gaat prima met zijn darmen. Onze dochter en schoonzoon hebben dus nu ook een vitaliser en willen hem niet meer kwijt. We hadden wat problemen met de kippen en daarom zijn we met de vitaliser begonnen.
Al zeggen sommigen dat het duivels is, dat is flauwekul. Als je iemand gaat aanbidden, dan is iets pas duivels! Het is gezond water. Ik voel me er heel prettig bij en dat is het belangrijkst, ook al zit 't tussen de oren, volgens de beste stuurlui.’ (Oudleusen)137

‘In de familie hadden ze een vitaliser en dat zou goed helpen voor vele doeleinden, maar ikzelf dacht: “Het zal wel.” Toch liet ik Leliveld in 2002 komen. Hij zei: “Je hebt last van straling van een zendmast en de vitaliser zal hier goed werken. Als het niet werkt, krijg je je geld terug. Toen vroeg hij: “Mag ik misschien even rondkijken op het tuindersbedrijf?” Hij zag dat verschillende dingen wel beter konden, bijvoorbeeld de smaak en de stevigheid van de vruchten. En zo zijn er drie vitalisers geplaatst over het gehele bedrijf. Om alles beter te laten groeien en bloeien voor mens, dier en plant. En het werkt. De mensen werden fitter en het fruit, de aardbeien, bramen, frambozen en rode bessen waren steviger en fijner van smaak. Ook de asperges gaven goed resultaat. En het apparaat werkt tevens tegen aardstralen. Tevens kan men veel minder voedings-, en bestrijdingsmiddelen gebruiken, wat in de portemonnee dan ook heel goed te merken is. Zo verdien je de vitaliser vanzelf terug. Sommige mensen komen speciaal gevitaliseerd fruit en asperges bij ons kopen en voelen zich er fijn bij.
Je ziet het verschil ook als het vriest in de kas. Dan zitten er prachtige vorstbloemen op de ruiten. Vroeger had je die niet. Dit is echt zichtbaar om te laten zien. Ook gaan er mensen naar Leliveld toe met bakjes water om te laten controleren of er een vitaliser nodig is. Daarnaast kan hij mens en dier behandelen met de handen.’ (Oudleusen)138

‘Gevitaliseerd water is leidingwater dat door een natuur-getrouwe methode van behandeling levensopbouwende krachten in zich heeft opgeslagen. Energetisch wordt het water door vitalisering een zuiver en levend water, dat niet alleen het fyieke lichaam en de aura139 schoont, maar ook een ondersteuning is van de fysieke processen.’140 Het gevitaliseerde water zou zorgen voor betere ontgifting, reinigt en regenereert de lichaamsvloeistoffen, schoont de aura en werkt aardend. Het zou harmoniserend en opbouwend zijn voor elk levend organisme, zacht en weldadig aanvoelen en energie geven.141 Het wordt ook wel gezien als een ‘levenselixer’.142 Het belangrijkste aspect van givitaliseerd water is in het geloof de positieve uitwerking op de gezondheid van mens, plant en dier.143

 

De in de regio Dalfsen bekende ‘vitaliser’ is een apparaat dat de watermoleculen opnieuw organiseert en dat via de heer Leliveld aan de man wordt gebracht. Leliveld stond in Zwolle bekend als ‘de Indiaan’ en in Oudleusen als ‘de 'paardendokter.’ Sommigen in de regio vinden het werk van

Leliveld duivels, maar volgens Leliveld heeft ook een aantal dominees de vitaliser aangeschaft.144 In Nieuwleusen stond het werk van Leliveld centraal tijdens een kerkdienst in de Grote Kerk. ‘De vitaliseerder van Boudewijn Leliveld uit Oudleusen is misschien enigermate een symptoombestrijder. Doet het water meer recht dan de vervuilende technische benadering. Maar gevaar dat het toch weer binnen het krachtenveld van de begeerte gebruikt wordt is heel groot. Ik wil net als die en die mooie aardbeien, een gezond lichaam, enzovoort.’145

Boudewijn Leliveld uit Oudleusen, ook werkzaam als docent Tibetaanse en Chinese geneeswijze, geeft gewoon leidingwater ‘ongekende vitaliteit’. Dat doet hij door middel van een zo'n duizend euro kostende vitaliser, een apparaat dat hij achter de hoofdkraan van de waterleiding plaatst. Enkele honderden mensen hebben in binnenen buitenland er al profijt van en mens en dier zijn vitaler dan ooit. De vitalisers ‘brengen’ trillingen aan en kunnen de gewenste informatie overbrengen, aangezien water ‘geheugen’ zou hebben.146 Klachten komen volgens Leliveld onder meer door zendmasten en hoogspanningsleidingen en de digitale huistelefoon.147

 

Steeds meer bedrijven houden zich bezig met watervitalisering, vooral in Zuid-Duitsland en Oostenrijk, waar watervitaliseringsystemen veel meer worden geaccepteerd dan in Nederland. Het fenomeen van watervitalisering wordt binnen de wetenschappelijke wereld meestal ontkend.

Water verandert volgens promovendus ir. Cees Kamp wanneer het gevitaliseerd wordt. Bij deze wijze van vitaliseren wordt het water langs speciaal keramiek gevoerd. Het krijgt hierdoor meer vitaliteit. ‘Deze methode van werken met water is wetenschappelijk omstreden en wordt nog niet begrepen. Terwijl in de praktijk al wel goede resultaten behaald worden is de werking nog niet verklaard.’148 Veel wetenschappers zien de watervitalisering dan ook als ‘kwakzalverij’ of ‘zweverig’. ‘Puur geloof. Ik houd het liever op betrouwbaar Nederlands leidingwater! Met vitaal water zoekt men de associatie met een heldere bergbeek. Dat zou het magische effect moeten hebben. Kortom, dit is een recente vorm van kwakzalverij. Waarom zou je energie steken in het wetenschappelijk benaderen van kwakzalverclaims?’, aldus Prof. Martien Cohen Stuart, hoogleraar fysische chemie en kolloidkunde.149

 

Groentekweker Eef Stel uit Ankum had vanaf zijn zestiende last van spit. Na het gebruik van het ‘vitaliserende water’ waren de klachten minder geworden. Zijn groenten zijn beter geworden, gerenommeerde koks weten zijn kas te vinden. Hij kan het niet verklaren, maar meent dat de vitaliser werkt. ‘En als je je handen boven een veld bieten houdt, dan weet je niet wat je voelt. Zoveel trillingen, het is net alsof het tocht.’ Chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt hij niet meer en luis is verdwenen.

Groenten- en aardbeienkweker Ernie van der Kolk uit Oudleusen heeft betere aardbeien. De aardbeien zijn inmiddels een gewild product bij bakkerijen in de hele omgeving en zijn asperges vinden hun weg naar alle gerenommeerde restaurants in de omgeving.

De paarden van Gerard en zoon Johan Hebben uit Lemelerveld verkeren sinds krap twee jaar in een blakende gezondheid. Een satijnen velletje, glimmende manen, gladde hoeven, geen wormen. Na veertien dagen vitaliser ‘kende je de paarden niet meer.’ De vijf jaar daarvoor hadden de paarden wisselende klachten. Leliveld zei: ‘Er zijn bij jullie veel meer problemen. Heb je een transformatorhuisje bij huis?’ Dat bleek te kloppen. En hij zei ook: ‘Je leeft op de korte golf, je hebt je paarden niet voor elkaar, de informatie van de paarden neem je over op je ei-

gen lichaam.’ Leliveld kwam kijken en noemde zo de klachten van de paarden op. Eens had Hebben zijn beide hielbenen gebroken, maar nadat hij een vitaliser heeft aangeschaft loopt hij weer de gehele dag. Ook opgegeven kreupele honden genezen, die nu weer meedoen aan concoursen. Daarnaast rijdt de vrachtwagen een stuk zuiniger, zo meent Jan van Tolij uit Oudleusen, sinds Leliveld een vitaliser in de wagen monteerde.150

11.2 Weerregels en weervoorspellers

‘De hanen, katten en honden, zo men dikwijls heeft bevonden, zeggen 't weer van dag tot dag nog beter dan den Almanach’151

Onder het volk leven talloze volksgezegden en volksopvattingen betreffende het weer. De wetenschap heeft weinig op met de vele volksrijmpjes, al wordt ook beweerd dat er een grote kern van waarheid in te vinden is. Niet alle meteorologen staan sceptisch tegenover de ‘volkse’ weerwijsheden, die in tal van landen bekend zijn, een eeuwenoude traditie hebben en in de volksmond bewaard zijn gebleven.152 Sommige gezegden hebben wellicht hun oorsprong in oude mythische opvattingen, maar dat weten we niet zeker. Al zouden de professionele weerkundigen alle spreuken en gezegden over het weer aan de kant werpen, het volk blijft er toch grote waarde aan hechten, zo merkte ik ook tijdens mijn gesprekken met bewoners in de gemeente Dalfsen.

11.2.1 Mensen

‘Mensen die reuma153 hebben voelen ook wanneer het gaat regenen.’ (Dalfsen)154
Mw. J.H.S. uit Dalfsen vertelde dat als je geopereerd werd en het slecht weer werd, het behoorlijk zeer deed. (Dalfsen)155

Sommige mensen zouden in hun eksterogen als het ware een barometer bezitten. Dit geldt eveneens voor mensen met reuma.156 In Dalfsen zei men rond de jaren vijftig van de vorige eeuw dat het ging regenen als ‘Aaltje’, een meisje met het syndroom van down, de verrotte palen bij de boerderijen ging controleren. Zij zou hier een voorgevoel voor hebben gehad.157 Men geloofde in andere delen van ons land ook dat het ging regenen als er een scharenslijper voorbij kwam, een gebochelde passeerde of als men iemand zag lopen met een zeer breedgerande hoed op.158

11.2.2 Dieren

‘De katte wentelt op de rugge, d'r kump sni'j’ (Nieuwleusen)159
Als het sneeuwt zegt men in het dialect: ‘d' Olde wiêm160 schud 't bed uut’161 of ‘de witte bij'n vliegt’ (Nieuwleusen).162
‘As de kipp'n in de reeg'n blieft loop'n, wordt 't daags niet dreuge.’ (Nieuwleusen)163
‘Als mijn grootvader zei: “D'r is brom in de lucht”, dan was er goed weer op komst. “Brom” waren de insekten die zoemden.’ (Nieuwleusen)164
‘Als de koeien met de staart omhoog achter elkaar lopen, hardlopen, dan krijg je regen.’ (Dalfsen)165 Over koeienstaarten kende men ook de uitdrukking: ‘As d'r ien koe bist, steekt d'aandern de start omhoog.’ (Nieuwleusen)166
‘Mijn moeder zei altijd: “We krijgen regen, want de botten doen mien zo zeer. Het kwam soms ook nog uit! We hadden vloeren van “dodenkop”, een rood poeder dat als harde verflaag op de vloer zat.
Als die doornat was, dan kreeg je regen.’ (Oudleusen)167
‘De koeien gaan met de kont naar 't weer is een teken dat het slecht weer wordt.
Dan ging de wind tegen de kont aan, niet
tegen het hoofd en gaan ze bij elkaar staan.’ (Dalfsen)168
‘Als de zwaluws hoog zouden vliegen zou er geen regen komen. De volgende dag was het toch slecht weer! Het is dus flauwekul.’ (Dalfsen)169 Als je de zwaluwen laag ziet vliegen, komt er regen.’ (Dalfsen, Welsum)170


illustratie
Volksweerkunde: ‘Als koeien de staart omhoog gooien krijg je regen’




illustratie
‘De witte bij'n vliegt...het sneeuwt!’




illustratie
Ganzen vliegen in een V-vorm. ‘Het gaat vriezen!’


‘Slecht weer was op komst als men zei: “De vark'ns loopt met stroo ien de bek”.’ (Nieuwleusen)171
‘Als ganzen in een V-vorm vliegen krijg je vorst.’ (Dalfsen: Welsum)172

Over vorst ging ook de volgende opvatting in Lemelerveld:

‘Je kreeg nachtvorst als men op een winterdag de treinen hoorde razen, want dan was er noordenwind. Het was de goederentrein in de avond of de nacht, de trein van Ommen of Almelo naar Zwolle. Mijn vader vertelde me dat altijd, maar ook meerdere anderen kenden deze uitdrukking. Het was een gegeven. Dan kreeg je nachtvorst of in ieder geval winter.173 Er was hier vroeger nog niet veel bebouwing, een open gebied, dus je hoorde alles beter.’ (Lemelerveld)174

Over de noordenwind in april zei men in het Nieuwleusener dialect: ‘Noordenwiend in april: Ze gef niks en ze nemt niks.’ Er groeit dan niks, maar er vriest ook niets dood.175 Over april op zijn beurt: ‘April guur en nat, vult schuur en vat’.176

11.2.3 Hemellichamen

‘Hij antwoordde: “Is de lucht 's avonds rood, dan zegt u: “Het wordt goed weer.” Is de lucht 's morgens rood, dan zegt u: “Het wordt slecht weer.” U ziet aan de lucht wat voor weer het wordt. Maar in wat voor tijd u leeft, daar hebt u geen inzicht in!’177
‘Met opgaonde maone, kriej' goed weer Met aofgaonde maone, kriej' reeng'n Met volle maone gien reeng'n As de maone op de rugge ligt, kriej' reeng'n.’ (Nieuwleusen)178
‘Avondrood, mooi weer aan boord Morgenrood, plump in de sloot.’ (Dalfsen, Welsum)179


illustratie
Volksweerkunde: ‘Morgenrood, plump in de sloot’


‘Een kring om de zon had ook een betekenis, zo vertelden ze hier, maar de betekenis weet ik niet meer.’ (Dalfsen: Welsum)180
‘Een kring om de maan, dan kwam er “dooi weer”, zei m'n vader.’ (Hoonhorst, Lemelerveld)181
‘As de zunne zakt in 't Westen, dan werkt de lui'n um best'n.’ (Nieuwleusen)182
‘De zunne schient gelp, dat is een waterig zonnetje; er komt vast regen aan.’ (Nieuwleusen)183
‘Als de lucht helemaal bewolkt is, maar er is een klein stukje blauw te zien, zo groot als 'n “poepen onderbroek”, dan komt 't wel goed met 't weer.’ (Dalfsen).184

Kransen en kringen om de zon of maan, bijzonnen185 en andere lichtspelingen werden door het volk met schrik waargenomen en werden dikwijls als voorbode van rampspoed gezien.186

‘Avondrood’ wordt algemeen erkend als een voorspelling van een heldere dag.187 Jezus Christus noemt de voorspelling al in de Bijbel, Mattheüs 16:2.

11.2.4 Overige weerregels

‘As 't vrijdags reeng'nt op 't marktvolk, dan reeng'nt 't zundags op 't karkvolk Reeng'nt 't op marktdag, dan reeng'nt 't ok op karkdag.’ (Nieuwleusen)188

Vorige Volgende