Logo DBNL
Dalfser muggen (2006)

Dalfser muggen

(2006)–Ruben Koman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk 10
Historische sagen

10.1 Wolfsagen

10.1.1 De dolle jager van Rechteren



illustratie
In het kasteel Rechteren spookt volgens de overlevering een door een wolf gebeten man


‘In kasteel Rechteren, daor is ien kamertie, dat is noe al meer as vierhonderd jaor nooit lös ewest. Dat zit op slot. De slöttel zit an de butenkant in de deure. Ze gaot d'r nooit in. Als ze over de gang komt, dan fluustert ze alleen maar. En dan gaot ze d'r gauw een beetje langs. Want soms dan komt d'r gewoon 'n blauwachtig licht onder die deure deur. Dan is 't gewoon zo griezelig. En dat kump: zo'n vierhonderd jaor terugge toen was er weer es een jachtpartije van Rechteren. Toen was d'r nog veel meer te jagen as noe. Toen waren er hier ook nog wolven en zo. Je hebt wel es gehoord van hondsdolheid hè? Nou, wolfsdolheid is völle, völle en völle erger. Toen wörden één van die jagers, die wörden ebetten deur 'n wolf. Maar die hadden dat eerst nog niet in de gaten en gungen weer naor 't kasteel. Toen ze op 't kasteel waren, toen begon d'r 'n kerel te rennen en die wol proberen iederene te bieten. Ze dachten: dat is gevaorlijk, dat mo-k niet hebben. Ze gungen 'm proberen te van-
gen. Maar 't lukte niet zo erg. Totdat de jonkvrouwe, die lokken 'm en d'r was iniens 'n deure lös en scheurt 'm 'r in en meteen de deure achter 'm dicht in 't slot. Toen was 't ergste gevaor achter de rugge.
Maar toen heuren ie 'n gekraak en gedoe en gebonk en een geschreeuw en gebleer. En dat gunk maar deur, dagen en dagen lange. Totdat 't op 't laatste zächies overgunk in 'n heel zacht gekerm en eindelijk helemaal stille wörden.
En dat was nog wel 't kamertie van de kapelaan, van de huiskapelaan vrogger. Z'n kamerjas mut er nog hangen en z'n boeken mut er nog staon in de kaste. Maar geen mense durft die deure lös te doen. En zie bint d'r allemaol nog zo huverig veur.
Dat kamertie, dat blief kats op slot.’ (Dalfsen: Rechteren)1

Van kasteel Rechteren bij Dalfsen ziet de toerist alleen de buitenkant, maar volgens de verhalen gaan zelfs de bewoners niet elke kamer binnen. Eén vertrek is al sinds mensenheugenis niet open geweest, hoewel de sleutel in het slot steekt. Het is daar volgens de overlevering binnen niet pluis. En dat nog wel, terwijl er toch de misgewaden moeten liggen van de vroegere huiskapelaan. Er moet nog wat zijn in die rommelkamer. Lang geleden heeft men er een jager in gelokt, die door een dolle jachthond of wolf was gebeten. De deur ging achter hem op slot en dagen lang heeft men de man horen brullen. Nu heerst er de stilte van het graf en niemand durft die kamer binnen te gaan.

Selles (1996) geeft de dolle man de naam Joris de Vos, de jagermeester.

Volgens het verhaal was er op het kasteel Rechteren een kapel, waar vóór de hervorming de Heilige Mis werd opgedragen door een geestelijke van het slot. In werkelijkheid lag de kapel niet in het slot. Voor kasteel Rechteren ligt een stuk grond, dat lange tijd ‘de kapelweide’ werd genoemd, omdat daar vroeger de kapel Rechteren stond. Toch werd waarschijnlijk later wel een kamer in het slot als huiskapel ingericht.2

Men geloofde overigens dat men hondsdolheid met zilver zou kunnen genezen.

Als bescherming tegen de hondsdolheid moest je jezelf in je duim bijten. Een ‘dolle hond’ zou volgens het volksgeloof hondsdolheid hebben opgelopen door bij vloed zeeschuim te hebben gegeten.3



illustratie
Graaf Jacob Hendrik van Rechteren (1831-1878) was volgens de Dalfsenaren zó sterk, dat hij zijn eigen paard kon optillen (schilderij van N. Bisschop, ca. 1870)


De huidige bewoonster van kasteel Rechteren, gravin E.M.C. Van Rechteren Lim-

purg, ziet het verhaal als grote onzin. ‘Het verhaal kende mijn grootvader al. Iemand heeft waarschijnlijk een slok teveel op gehad, en daarna is het verhaal in de wereld gekomen. Met de bewuste kamer wordt mijn eigen kamer bedoeld. Het beste zou zijn als dergelijke verhalen verdwijnen.’4

 

Over de familie Van Rechteren Limpurg gaat het volgende volksverhaal:

‘Men vertelde over Jacob Hendrik graaf van Rechteren, de overgrootvader van de huidige gravin, dat hij zo sterk was, dat hij zijn eigen paard kon optillen.’ (Dalfsen)5

10.1.2 De bron die nooit bevriest

‘Neeltje uit Dalfsen, een “deerntien”,6 had een jaar lang gediend in één van de buurtschappen onder aan de Lemelerberg. Het was normaal dat ze aan het eind van het jaar vrijaf zou krijgen om te spinnen en te weven. Op oudejaarsdag ging het Sallandse meisje dan ook richting Dalfsen. De boer had nog zo gezegd dat zij om de berg heen moest gaan. Toch nam zij de kortste weg om op tijd op “töfeltiesaovend” aan te komen.7 Maar op nieuwjaarsdag was Neeltje nog niet aangekomen in Dalfsen. Eén van haar broers ging daarop naar de buurtschap de Regge. Er werd een zoekactie op touw gezet met verschillende boerenzonen. Omdat het licht gesneeuwd had, waren er sporen van een wolf te zien op de Lemelerberg. Later vonden de mannen een lange geul, waardoor de wolf Neeltje bleek te hebben meegesleurd, en bloedvlekken van het meisje.
De wolf werd opgespoord en neergeschoten, maar het meisje werd niet gevonden. Op de plek van het bloed van Neeltje ontsprongen enkele bronnen die men de “Neeltjesplassen” noemde. Ook werden de kuilen “Wolfskuilen” genoemd.8 In de winter zouden deze nooit bevriezen.’ (Dalfsen)9

Het verhaal van de Dalfser Neeltje wordt, voor zover bekend, voor het eerst opgetekend door T.W. van Marle in de ‘Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren’ van 1839.

Pas de laatste eeuwen is er waardering gekomen voor het opslaan van volksverhalen.

Regionale almanakken10 zijn een belangrijke bron voor onze kennis van het oudere volksverhaal. Vooral in de 19e eeuw, hun bloeitijd, mocht de plaatselijke elite er graag in rijm of proza verhalen met een lokale kleur in publiceren. Ten dele gingen deze terug op de mondelinge overlevering, ten dele ook kregen ze door de populariteit die ze verwierven een plaatsje in die overlevering.

De wolven waren een grote plaag in de omgeving van Friesland, zo ook in het jaar 1232. Zij verslonden schapen, vielen de mensen aan en haalden zelfs de lijken uit de graven.11 Toen de Friezen een algemene wolvenjacht op touw zetten, vluchtten de wolven richting Overijssel. Ook hier waren zij een ware plaag en werden de dieren doodgeslagen of verdreven.12

In de 16e en 17e eeuw waren ze nog zo talrijk, dat de Overijsselse steden gemeenschappelijke wolvenjachten organiseerden en dat er in de weiden wachters werden aangesteld om het vee tegen de roofdieren te beschermen. Sinds het midden van de achttiende eeuw probeerde men ze vooral met wolfsklemmen te vangen. Met trom-

mels joeg men de wolven uit hun schuilhoeken in de diepe, overdekte wolfskuilen.13 Het volksverhaal zou kunnen zijn ontstaan in deze periode, maar ook aanmerkelijk jonger of ouder kunnen zijn.

10.2 Kozakkensagen

10.2.1 Kozakken vermoord

‘Volgens het verhaal bleven twee Russische kozakken na hun krijgsdienst rond 1813 in Oudleusen achter. Op den duur was de soldij van de mannen op en de twee huurlingen gingen als zwervers door het leven. Op een kwade dag waren twee vrouwen aan het werk op het land. De twee Russische kozakken vergrepen zich aan de dames, die het op een gillen zetten. Van schrik zetten de twee mannen het op een lopen. Met behulp van de buren werden de daders opgespoord en doodgeslagen. De bewoners in de buurt begroeven de twee heren, in hun mooie kledij, onder de paardenstal van het boerderijtje.
Volgens de overlevering zouden de twee kozakken, de “stormvogels van de tsaar”, onder de boerderij in Oudleusen nog steeds begraven liggen, op de plek waar ooit een paardenstal heeft gestaan.’ (Oudleusen)14

Op de hoek Hessenweg-Vosser Stouwe (nu de Veldweg) te Oudleusen, bouwde Albert Hendrik Tilhaar omstreeks 1845 de bewuste arbeiderswoning. De boerderij werd in 1957 afgebroken. Op de fundamenten van de woning, op dezelfde plaats, staat nu een andere hofstede.

Als het verhaal van de moord werkelijk is gebeurd, is het maar de vraag of de mannen daadwerkelijk kozakken zijn geweest.



illustratie
Onder een boerderij in Oudleusen zouden kozakken begraven liggen


Het kunnen ook kooplui, zigeuners, joden, marskramers, of andere buitenstaanders zijn geweest. Ook ontmoetingen met ruiters uit andere landen, vooral uit Polen en Pruisen, werden als ervaringen en botsingen met kozakken gezien.15 Er zweefden soms vreemde zielen door veld en bos.

Tussen Zwolle en Dalfsen was het leven heel wat minder veilig dan binnen de stadsmuren.16 Daarnaast staat het niet vast of er daadwerkelijk een moord heeft plaatsgevonden. Over het korte verblijf van de kozakken in Nederland gaan tientallen volksverhalen. Hoewel de kozakken slechts een half jaar bleven (1813-1814), werd hun optreden een bron van vele (sterke) verhalen, waarbij ze vaak, ten onrechte, in een kwaad daglicht werden gezet. Het steppevolk werd steevast aangeduid als rovers, bandieten en woeste krijgers. En altijd met de toevoeging: ruw, gewelddadig en meedogenloos.17 De komst van de kozakken maakte een overweldigende indruk op de Nederlanders. Uit verhalen en geruchten had men zich van dit

volk geen best beeld gevormd. Hun komst en hun verblijf spraken enorm tot de verbeelding.18 Verhalen over kozakken hebben dan ook vaak een groot fantasiegehalte.19



illustratie
De heer A.H. Kloosterman bij de plek waar kozakken begraven zouden zijn


Nadat Napoleon op het slagveld bij Leipzig een totale nederlaag had geleden in de grote Volkerenslag van 16 tot 19 oktober 1813, verschenen enkele weken daarna de eerste Russische troepen aan onze grenzen. De voorhoede bestond uit cavalerie-eenheden, die op snelle paardjes her en der langs de oostgrens van Nederland opdoken. Het waren de kozakken. In november 1813 kwamen de gevreesde kozakken aan de grens van Nederland, om de gehate Fransen uit ons land te verdrijven. De kozakken trokken op 18 november naar Heemse, bij het Overijsselse Hardenberg. Daar werd het eerste kozakkenkampement op Nederlands grondgebied opgezet. Op 19 november 1813 trokken de ‘halfwilden’ de IJssel bij Zwolle over.20

Een gelijksoortig verhaal, met het motief van een vermoorde kozak, is bekend in Winterswijk. Op de afgelegen boerderij Eelink in de buurt van dit dorp werd volgens de overlevering een kozak doodgeslagen. ‘Den boer maken zich ton zo mieterig en sloog den Kozak in ene kaere dood. Maor wat zol der noo wel niet gebeurn! “Laow den bolle (stier) oet den stal halen. Dan grave wi'j daor een gat, daor stoppe wi'j um in”, gaf de knecht als goode raod. Den Kozak worden netkes begraven.’21 Vele jaren later werd de kozak nog eens opgegraven en meteen overdekt met een betonlaag. Het was een familiegeheim gebleven als de metselaars hun mond hadden gehouden. In Dalen (Drenthe) liggen ook twee kozakken begraven, in de voortuin bij een boerderij, die nu heel toepasselijk ‘De Kozakkenhoeve’ heet.22

10.2.2 De kozakken te slim af

‘Deze kram stamt uit de tijd van de terugtocht van Napoleons troepen uit Rusland. De Kozakken zaten de vluchtelingen nog op de hielen, wat tot gevolg had, dat de soldaten probeerden onder te duiken bij boeren; ook in deze streek. De boer en de boerin werden uit de bedstee verjaagd en de paarden op stal gezet.
Vanzelfsprekend namen de boeren dat niet en gingen zij er met de paarden vandoor.
De soldaten, daarvan geleerd hebbende, sloegen een kram in de muur in 't voorhuis (kamer) en stalden hun paarden zo, dat ze er vanuit de bedstee oog op hadden. Als dank kregen ze spek van de boeren, dat ze onder hun rijzadels legden.23


illustratie
De kram uit het Oosterveen in Nieuwleusen


Het nog bewaard gebleven exemplaar van de kram is gevonden in een boerderij, anno 1721, aan het Oosterveen alhier.’ (Nieuwleusen)24

Over het korte verblijf van de kozakken in de omgeving is nog een overlevering bekend. Het verhaal gaat, dat een ring in een muur in Nieuwleusen herinnert aan de tijd dat de kozakken in deze contreien vertoefden.25 Het blijkt hier volgens de overlevering te gaan om een kram uit de kozakkentijd.

Het bovenstaande verhaal lijkt onwaar te zijn. In november 1813 overschreden de kozakken voor het eerst onze landsgrenzen. Het enige wat de kozakken hier deden was het wegjagen van de aanwezige Fransen. Dat de boer en de boerin door de Franse soldaten uit hun bedstee werden verjaagd lijkt dus onmogelijk. Ook niet door de kozakken.

Doorgaans sliepen de kozakken buiten tegen hun paarden aan rond een kampvuur. De boeren zouden geen kans hebben gekregen om er met kozakkenpaarden vandoor te gaan, ook gezien de wijze waarop zij sliepen. Zo meldt een ooggetuige tijdens het overtrekken van de IJssel bij Zwolle: ‘Zij weigeren in de huizen ingekwartierd te worden. Zij bivakkeren buiten bij grote vuren, waarbij men hen soms, als zij hun kleren drogen, geheel naakt ziet liggen. Zij bezitten zeer veel kracht, hebben grote trek in stelen, doch staan onder goede discipline [...].26 Hun officieren spreken meest Duits of Engels.’ Bovendien waren er militaire wachtposten, waardoor het stelen van paarden niet waarschijnlijk is.

De bewuste kram zal er dan ook niet door de soldaten zijn ingeslagen. Aannemelijker lijkt het dat de boeren angst hadden dat hun paarden werden geroofd. Daarom mochten ze niet in de wei lopen en werden ze misschien aan een stevige kram vastgebonden. Het familieverhaal van de kram stamt misschien in oorsprong uit de kozakkentijd maar de ingrediënten zijn zodanig verwrongen en door elkaar gehaald, dat er weinig oorspronkelijks en geloofwaardigs meer in het verhaal zit.

10.2.3 Kozakken hakken er op los

‘De kozakken waren in 1813 in het land en zij verschenen ook in het dorp Nieuwleusen, waar Jan Koezen woonde. “De kozakken komen! De kozakken komen,” riep de verbaasde herbergier Jan Burger. De bevolking van Ni'jlusen was samengestroomd, om de woeste Tartaarse ruiters te zien naderen. 't Waren voor de eenvoudige Overijsselse boeren sprookjesfiguren uit een vreemde wereld. Zij reden lenig en snel op hun kleine paardjes het verbaasde Nieuwleusen tegemoet. Velen van de Nieuwleusenaren wisten niet of hier vriend of vijand binnenviel. Een romantische en indrukwekkende stoet denderde over de stoffige paadjes van het dorp. De kozakken waren voor de Nieuw-
leusenaren zonderlingen, toegetakeld met lange jurken, schaapsvachten, sabels en bajonetten.
Het waren angstaanjagende lui en de dorpelingen hadden de meest afschuwelijke verhalen over deze bende gehoord. Zo zouden zij Overijsselse jongens en meisjes hebben ontvoerd, die niet meer tevoorschijn kwamen. Men vermoedde dat de kozakken ze hadden gedood en opgegeten.
De Nieuwleusenaren werden op allerlei manieren door de huzaren geplaagd: al wat zij schoten, aten ze op en als de bewoners klaagden dat ze hen doodarm maakten, sloegen ze de vrouwen, wanneer de mannen op de jacht waren.
Laat in de middag naderde een kozak het tolhuis, in het westelijke gedeelte van het tegenwoordige Nieuwleusen. Vader Koezen maande zijn vrouw en kinderen zich te verstoppen in de tolhuiskooi. De kozak naderde met ferme stappen. Hij weigerde de herbergier-tolgaarder tol te betalen.
Vader Koezen was het gedrag van de kozakken in het dorp en de omgeving zo zat, dat hij de kozak te lijf ging. De kozak werd daarop zo kwaad, dat hij zijn sabel trok en op vader Koezen afstormde. De sabel raakte het tolhuis en de vonken vlogen van de stenen muur. Vader Koezen zette het op een lopen. De kozak rende achter de man aan. Wat er van de kozak geworden is, weet niemand. De tolgaarder kwam later die dag weer terug in Nieuwleusen, maar van de kozak is niets meer vernomen. Sommigen menen dat de Nieuwleusenaren de kozak hadden vermoord, om voor eens en voor altijd van het gespuis verlost te zijn. In de buurt van de huidige spoorwegovergang, waar ooit het tolhuis stond, zou de geest van de kozak nog steeds rondwaren.’ (Nieuwleusen)27

Het verhaal ‘de kozakken hakken er op los’ is ontleend aan een eeuwenoude overlevering uit Nieuwleusen. In het westelijke gedeelte van het tegenwoordige Nieuwleusen stond het Tolhuis. In 1813 was Jan Koezen hier herbergier-tolgaarder. Nog in de Sint Andrea's of Agatha's vloed in 1825 stond het tolhuis in de woeste golven. Volgens de overlevering moest destijds een kalf op zolder worden geslacht om aan het eten te blijven.

Volgens de verhalen uit de kozakkentijd verscholen de bewoners van het tolhuis zich bij de komst van de kozakken in 1813 met hun hebben en houden in de tolhuiskooi.

Een sabelhouw in een kozijn in het huis van de familie Bonte in de Kerkenhoek was nog lang een herinnering aan deze bevrijders.28 Het spookverhaal en de ruzie is bij het verhaal verzonnen door de auteur van de ‘Dalfser Muggen’. In werkelijkheid gaat het dus om twee verschillende overleveringen.

 

Een volksverhaal van een sabelhouw van een kozak komen we ook tegen in Zeerijp in Groningen. In Zeerijp hadden de kozakken, net als in vele andere dorpen, hun bivak op het kerkhof. Onder de toren was een soort smederij. Het gebeurde eens, zo wil het verhaal, dat de kozakkensmid ruzie kreeg met een kozak die zijn paard wilde beslaan. Deze laatste maakte zich tenslotte zo kwaad, dat hij zijn lange sabel trok om de smid een kopje kleiner te maken. Het slachtoffer kon net op tijd opzij springen. Hij kreeg geen schrammetje. Maar de toren wel: door de hevige slag vloog er een flinke brok uit de muur. Vandaag de dag is nog te zien, waar die hoek uit de toren is geslagen.29

10.2.4 Kleine mensen met kleine paardjes

‘De kozakken waren ooit hier en er werd gezegd dat het kleine mensen waren met kleine paardjes.’ (Dalfsen)30
‘De kozakken werden met hun kleine paardjes in de kerk gedreven. De paardentanden staan nog in de banken. Dat is echt gebeurd, zo vertelt baron Van Dedem. Er is uit die tijd ook een kozakkenmuntje gevonden in Dalfsen.’ (Dalfsen)31

In de volksverhalen van het korte verblijf van de kozakken in Nederland wordt vaak uitleg gegeven over de paarden van de ruiters. De kozakkenpaarden vielen op vanwege hun kleine formaat.32 De Nederlanders hadden zeer waarschijnlijk dit soort paarden nog nooit eerder gezien. Zij reden soms op Donsky's en Kazachs. Met deze min of meer raszuivere Donsky's en Kazachs, maar ook met vele kruisingen, kwamen de kozakken in 1813 naar Nederland.33



illustratie
De paarden die de kozakken bereden waren soms raszuivere Donsky's en Kazachs, maar vele keren ook een kruising




illustratie
Een kozak op zijn paard


In andere volksverhalen wordt over de paarden gezegd: ‘...en zij bereden sterke, kleine, stekelharige paarden waar hoge zadels op lagen’34, ‘...als de paarden beslagen moesten worden, dan gooiden de kozakken ze op de rug en hielden de poten vast met behulp van een ladder. Het was een wonder hoe ze op die kleine paardjes konden rijden.’35 ‘[Ze] reden op kleine vlugge paardjes, veelal geelachtig van

kleur, met lange fladderende manen, die er, evenals de ruiters, erg onderkomen uitzagen.’36 In Twente vertelt men het verhaal dat de kozakken op zulke kleine paardjes zaten, dat ze met de voeten aan de grond kwamen als ze door de bocht gingen.37



illustratie
De in Dalfsen gevonden ‘kozakkenmunt’ is een kopeken-stuk uit Rusland (ca. 1810-1825)


In 1979 werd in Dalfsen een '2 Kopekenstuk van circa 160 à 170 jaar oud' gevonden, dat tussen 1810 en 1826 zou zijn geslagen. Er wordt verondersteld dat de munt via de Rusluie te Vriezenveen (handelaren met Rusland) in Dalfsen is terecht gekomen of in de tijd van Napoleon is meegebracht.38 Baron van Dedem uit Dalfsen meent echter dat de munt met de kozakken naar Dalfsen is gekomen: ‘De Russische kozakken zijn ondergebracht in de Hervormde Kerk, waar ook hun paarden gestald waren. De sporen van hun verblijf zijn nog terug te vinden op de bovenkant van de oude eikenhouten kerkbank, die vroeger tot Den Berg heeft behoord. Op de bovenkant kan men nog enige krassen zien, door de paarden met hun tanden er in gebracht. Het lijkt mij dus veel waarschijnlijker, dat die munt door het verblijf van de kozakken in Dalfsen terecht is gekomen.’39

10.3 Verdronken Spanjaarden

‘Boer Flip Nijhoff vertelde dat een wagen met Spanjaarden in een kolk bij Hessem is gereden. De paarden verdronken en de wagen ligt nu volgens het verhaal nog op de bodem van de “wienkolk” aan de Markeweg. Het verhaal is bekend bij een aantal mensen. Sommigen weten niet of het Fransen of Spanjaarden zijn. Zijn zoon vertelde me dat er een kanon met acht paarden in de kolk is gereden.’ (Dalfsen: Hessem)40

10.4 Verborgen schatten

‘Verzamel op aarde geen kostbaarheden, want die vergaan of worden gestolen.’41

10.4.1 Joodse schat

‘Volgens overlevering heeft de joodse gemeenschap in de Tweede Wereldoorlog haar joodse rituele voorwerpen begraven op de joodse begraafplaats. We zijn gaan graven en vonden een gat, maar geen schat. Misschien hebben ze een blok hout begraven in het gat. Waarschijnlijk hebben ze de schat op een andere plek verborgen en daarvoor een zak met houtblokken in de plaats gedaan.’ (Dalfsen)42

10.4.2 Van goudketels en goudstukken

‘Zooals Donars donderbeitel, diep in de aarde gedrongen, na zeven jaar weer boven komt, zoo nadert zulk een schat van zelf langzaam de oppervlakte, naar men zeide elk jaar een hanenschreê. Ter bestemden tijd, na zeven of honderd jaar, is hij boven - te middernacht bij volle maan. Dan “bloeit de schat” en hij moet verlost worden, anders verzinkt hij weer in de diepte voor langen tijd.’43
‘In de Mataram zou zich volgens de verhalen in de Kettelkolk een ketel met goud bevinden. Misschien is dit verhaal verteld om de arbeiders vroeger hard te laten werken bij het uitgraven van de kolk.’ (Dalfsen)44
‘Bij de komst van de kozakken45 zou de bewoner van de boerderij “Dorgelo” in Ankum een zak met goudstukken in de waterput hebben gegooid. Hij was later zeer rijk. Er zou bij zijn boerderij een stuk land zijn waar goud gevonden is. Vandaar de naam “Goldkamp” die in Dalfsen voorkomt. Daar is later de boerderij “Goldstein” gebouwd.’ (Dalfsen: Ankum)46


illustratie
In de Kettelkolk zou een ketel met goud verborgen zijn


Hier en daar is volgens overlevering een schat begraven of elders verborgen. In onrustige tijden, bij oorlog en volksverhuizing of als er een gerucht was van rondreizende rovers, verborg de vluchtende zijn geld of kostbaarheden in de grond of ergens anders. En vaak kwam de eigenaar niet terug en nam het geheim mee in zijn graf. Zo ontstaan in het volksgeloof de sagen over verborgen schatten.47 Wanneer de schat wordt opgehaald (dit kan onder meer

op aanraden van een wichelroede) moet men zwijgen en moet de schatgraver onschuldig zijn: het liefst arme dorpsknapen of herdersjongens. Schatten worden in het volksgeloof ook dikwijls bewaakt door slangen, draken, duivels48 en spoken.49

10.5 Normaal verspreidde de pest in Dalfsen



illustratie
Normaal in Dalfsen (1997)


‘In Overijssel wilden woedende varkenshouders desnoods met geweld voorkomen dat boerenrockgroep Normaal op 9 augustus 1997 in het Achterhoekse Velswijk zou optreden.
Het verhaal ging, dat de band de varkenspest zou verspreiden. Normaal werd eerder in verband gebracht met een pestuitbraak in Dalfsen. De groep trad daar half juli 1997 op.
“We wensen hier geen varkenspest, en dus geen Normaal,” vertelde een Velswijker boer. De boeren vreesden dat de fans van de groep het varkenspestvirus met zich mee zouden brengen. Veel fans hebben namelijk een agrarische achtergrond.
“Toevalligerwijs” brak in Toldijk varkenspest uit op 200 meter van de plek waar de band had opgetreden. Een aantal bezoekers kwam uit het varkenspestgebied in Noord-Brabant.
Keihard bewijs van een verband tussen de Achterhoekse groep en de varkenspest is echter nooit geleverd.
“Niks mee te maken,” vertelde een boer uit het nabije Zelhem. “We willen het noodlot niet tarten. Alle respect voor bandleider Bennie Jolink, maar het gaat om ons brood.” De varkenshouders wilden alle wegen naar Velswijk blokkeren. “Het liefst laten we geweld achterwege, maar als het niet anders kan, moet het maar. Wij rekenen erop dat de organisatie het festival afblaast. De fans en Normaal hebben vast wel begrip voor ons standpunt.”50 Bewijzen of niet, de varkenspest bleef volgens de verhalen onlosmakelijk verbonden met Normaal. Bij de ingang van het festivalterrein in Velswijk moesten alle fans van de Achterhoekse boerenrockgroep door een ontsmettingsbak lopen. Sommige fans vonden het waanzin en hadden geen vrees voor besmettingsgevaar.51

De politie zette geen extra personeel in52 en de actievoerders werden tot bedaren gebracht na enkele goede gesprekken.53 “Als het Normaal-publiek niet de overbrenger van het virus is, laat het ministerie ons dan in vredesnaam op de hoogte stellen van de werkelijke oorzaak,” vertelde actieleider S. Lankhorst. “Zolang ze dat niet weten, blijven er risico's kleven aan een concert van Normaal.” Bennie Jolink, de frontman van Normaal, begreep alle commotie niet.
“Als het waar was dat onze fans de varkenspest zouden overbrengen,” zegt hij, “hadden we dit optreden afgelast. Maar we hebben contact gehad met alle denkbare instanties en zij verzekeren ons dat er geen verband bestaat. Ik word dan ook ‘totaal beroerd’ van het geouwehoer over de varkenspest.” Voor de Duitse WDR-televisie vertelde Jolink: “Nein, wir haben nichts zu tun mit der Schweinepest.” “Natuurlijk, ik word liever niet in verband gebracht met de varkenspest, maar aan de andere kant: we hebben zelden zoveel publiciteit gehad. En of het nu negatief of positief is: publiciteit is publiciteit. Dat zeggen ze toch altijd?”, zo meende Wimken van Diene, bassist van Normaal.
Ondanks de varkenspestgeruchten bleef de publieke belangstelling onverminderd groot. Ook in Velswijk zat de tent mudvol. “We willen niets te maken hebben met de varkenspest, het enige dat we willen is høken en daldeejen,”
schreeuwde een aanhanger in Normaal-jargon.’ (Dalfsen: Hoonhorst)54

De Klassieke Varkenspest is voor het eerst in 1830 in Amerika beschreven. Eerder is het virus niet als zodanig herkend. In Nederland dook het virus halverwege de 19e eeuw op. Vanwege allerlei ziekten onder het vee werd een algehele biddag gehouden voor het vee. Nadien zou de varkenspest nog vele malen toeslaan.55

De varkenspest is erg besmettelijk, al is het een raadsel waar de ziekte vandaan komt. De overheid nam tijdens de varkenspestepidemie talloze maatregelen, waaronder het inenten van gezonde varkens, het stil zetten van alle vervoer van dieren, het (preventief) ruimen van (besmette) boederijen en een fokverbod.56

Op 5 augustus 1997 werd een eerste geval van varkenspest in Dalfsen geconstateerd. In sommige gevallen was er tijdens de varkenspestepidemie van 1997 een haast panische angst voor besmettingen te constateren. Vergaderingen gingen niet door en carnavalsoptochten werden afgezegd.57

Ook werd een popconcert van de rockband Normaal inzet van een conflict. Via bezoek aan de concerten zou de ene varkenshouder de ander besmetten, die vervolgens de ziekte mee naar huis zou nemen. Het toeval wilde dat de band op verschillende plaatsen gespeeld had, waar de ziekte was uitgebroken: in het zuiden van het land, maar ook in het oosten van Nederland, bij Toldijk en Hoonhorst te Dalfsen.58

Boeren wilden een optreden van de boerenrockgroep Normaal verbieden, uit angst dat fans uit de besmette gebieden het varkenspest-virus zouden overbrengen. Al tweemaal eerder was er een verband gelegd tussen een optreden en uitbraak van de varkenspest. In Dalfsen werd ‘toevallig’ na een optreden van de groep een geval van de ziekte geconstateerd, waardoor de verhalen steeds heviger werden. Enkele varkenshouders dreigden een concert te zullen tegenhouden, maar dit gebeurde uiteindelijk niet. De popgroep ontkende het verband tussen optredens en varkenspest. Wel moest al het publiek bij binnenkomst door een ontsmettingsbak lopen.59 Wetenschappelijk gezien is een dergelijke vorm van varkenspest-besmetting niet mo-

gelijk. Van het dier kan het virus via de mens rechtstreeks op een ander varken worden overgebracht. Wat niet kan, is het overbrengen van het virus van een mens naar een mens en vervolgens weer naar het dier.60

 

De angst voor ziekten, waaronder de varkenspest, neemt in de volksverhalen en in het volksgeloof een belangrijke plaats in. Het betreft hier een typische moderne sage of gerucht. Een andere variant van het verhaal is de angst voor de uitbraak van de gekke-koeienziekte.61

Bennie Jolink van de band Normaal zegt over het volksverhaal: ‘Destijds was ik woedend over de berichtgeving. Ook vooral van het NOS Journaal die het hele varkenspestgebeuren wekenlang als een humoristisch, komkommertijd-item hebben benaderd, terwijl de getroffen boeren toch in diepe ellende zaten. De opbrengst van het betreffende optreden hebben we afgestaan aan de twee eerst getroffen gezinnen (ergens in de Peel). Ik kan me goed herinneren dat boer Melis (zo heet hij) met tranen in z'n ogen zei: “Gij zijt den enige die nog an ons denkt.”’62

10.6 Maarten Luther



illustratie
Kerkhervormer Maarten Luther (1483-1546). Luther vond dat de essentie van het christendom niet lag in een ingewikkelde organisatie met de paus als leider, maar in de rechtstreekse communicatie van het individu met God


‘Volgens de overlevering is Maarten Luther te Deventer in een der kerken begraven. Op zekeren morgen komt de kapelaan in de kerk en daar barst Luther eensklaps den grond uit door de vloer en gaat voor de kapelaan staan. Deze herkende hem terstond en vroeg wat hij wilde. Luther antwoordde dat hij terugkwam (of dat hij niet rusten kon) vanwege zijn met zonden bezoedeld geweten, omdat hij zich door de scheuring die hij gemaakt had, al heel te buiten had gegaan. De kapelaan nam verder geen notitie van hem, maar verliet de kerk en liet Luther achter met zijn onrustig geweten. Langzamerhand komen de menschen te kerke en zien Luther daar staan in het volle besef dat hij zich tegen de Kerk had verzet. Het volk wordt eindelijk zoo met Luther verlegen, dat het de kapelaan roept. Deze komt nu terug en drukt Luther op dezelfden plaats den grond weêr in, waar hij vandaan is gekomen.’ (Dalfsen: Hessem; Deventer)63

Hoewel de sage over Maarten Luther niet in Dalfsen is gesitueerd, is het een volksverhaal dat in Hessem bij Dalfsen is verteld aan het einde van de 19e eeuw. Het verhaal werd in 1892 opgetekend als ‘R.C.-

bijgeloof’ en is behalve in Hessem ook opgetekend in de regio Didam (Gelderland).64 De in Nederland uiterst zeldzame vertelling moet de katholieke gedachte onderstrepen dat Luther na zijn dood naar de hel is gegaan voor zijn zonden.65 In werkelijkheid is Maarten Luther begraven in de Slotkerk te Wittenberg.

10.7 Onderaardse gangen

‘Volgens de verhalen lopen er onderaardse gangen van het kasteel Rechteren naar de oude kerk in Dalfsen, tegenover de Rabobank. Ik heb dit verhaal ooit van iemand gehoord; ik weet niet meer wanneer.’ (Dalfsen: Rechteren)66


illustratie
Onder de Hervormde Kerk te Dalfsen zouden gangen lopen


Volksverhalen over onderaardse gangen zijn in Nederland algemeen bekend.67

Het metselen van één of meer onderaardse gangen die gelegenheid gaven om te vluchten, zich van proviand te voorzien of de belegeraars onverhoeds te overvallen, kwam bij de bouw van kastelen wel voor.68

Het verhaal van de onderaardse gangen in Dalfsen is algemeen bekend, al zijn er nooit gangen onder de kerk gevonden.69 Op basisschool ‘Het Kleine Veer’ te Dalfsen weet iedere leerling te vertellen over de onderaardse tunnels van kasteel Rechteren naar de kerk. Deze verhalen komen meest aan de orde tijdens de geschiedenislessen of tijdens een kringgesprek.70

 

De huidige bewoonster van het kasteel, gravin E.M.C. Van Rechteren Limpurg, meldt dat de verhalen over de onderaardse gangen ‘onzin’ zijn.71 Op de plaats waar nu de grafkelder is van de graven van Rechteren, waar volgens verhalen de gang zou beginnen, stond altijd een molen. De terp van de molen is uitgegraven tot deze grafkelder.72 Er zouden dus nooit gangen kunnen zijn geweest.

Kasteel Rechteren te Dalfsen stond bekend als roofridderkasteel. Een bekend rijmpje dat eens een wapenspreuk was: ‘Rhuten en roven is geen schand, dat doen de vorsten hier in 't land!’ Volgens een verhaal zouden de burgers hierop hebben geantwoord: ‘Hangen, raden, koppen steken is gheyn sunde, Were dat nit, wy en behelden niet in den munde.’

Het verhaal gaat dat er slechts één erfgenaam in het slot is overleden. De rest van de familie stierf jammerlijk en mysterieus genoeg buiten het kasteel.73

10.8 Veldwachter Pals

‘Dalfsen bezat ooit de legendarische veldwachter Pals. Hij maakte zich geliefd bij de landgoedeigenaren maar de, vaak uit nood, stropende bevolking had wat meer moeite met de man. Dagenlang zat hij achter de stroper(s) aan. Het lukte hem niet ze te pakken. Pals besloot bij de buit, die in de strik zat, te wachten. Hij viel echter in slaap. Toen hij wakker werd, was de strik leeg. Onverrichter zake keerde hij naar huis toe.
Op de heg lagen de overblijfselen van de prooi, met een briefje er aan vast: “De kop, de poten en de staart, hebben wij voor Pals bewaard.”’ (Dalfsen)74

Deze (waarschijnlijk lokale) anekdote hoort bij een groep verhalen, waarin succesvolle dieven een min of meer humoristische, soms ook dreigende boodschap op een briefje of op deuren achterlaten. Dergelijke verhalen zijn onder meer bekend uit Friesland en Groningen. Zo kennen we het rijmpje:

 
‘Wij zijn hier met ons zessen
 
Wij dragen lange messen
 
Als het roven is gedaan
 
Zullen wij aan het brandstichten gaan!’75

10.9 Graf- en gevelstenen

10.9.1 Grafstenen

‘Volgens overlevering zou bij de Nederlands Hervormde Kerk een grafsteen met de volgende tekst hebben gestaan:
 
‘Hier rust Hans Kingeling
 
Die zo scheef op zien vuuten ging
 
Oh Heer,
 
Maak zien schonken76 liek
 
En nemt hem op in oen Hemmelriek
 
Ie nemt de lammeren toch ok an
 
Loat deze bok dan ok metgoan.’ (Dalfsen)77
Een andere versie luidt: ‘Bij de Nederlandse Hervormde Kerk te Dalfsen zou een grafschrift (plank/zerk) aanwezig geweest zijn ter herinnering aan een overleden hannekemaaier (grasmaaier uit Westfalen)78

Eens is in Oudleusen een hannekemaaier overleden (Acta Nederlands Hervormde Kerk).
Het opschrift zou geweest zijn:
 
Hieronder rust Hans Kingeling
 
Die zo schel en schaaf79
 
op ziene vuuete ging
 
O Heer maak iej zien schonken liek
 
En neemt 'm op in oew Hemelriek
 
Iej neemt de lammeren ok toch an
 
Loaet deze bok dan ok meegoan.’ (Dalfsen)80

Volgens de overlevering zouden op vele grafstenen en andersoortige stenen door het land merkwaardige, hilarische en ‘wijze’ opschriften hebben gestaan.81 Bijgeloofbestrijder Teenstra (1843) plaatst vraagtekens bij het waarheidsgehalte van veel van deze grafschriften.82 Ook verschenen in boeken ‘grappige’ grafschriften, vaak verzinsels, omdat men rond het graf plezier wilde beleven.83

10.9.2 De dichtende boer

‘Een spotdicht uit de tijd toen de dolerenden84 samengingen met de cocksianen85 aan de Emmastraat (de buurt in de omgeving van smederij Schutte heet: “De vier gezichten”):
 
In het huis der vier gezichten, naast het
 
Cocciaans gebouw
 
woont een man, die heette Peter
 
heeft een kin gelijk een veter
 
(was verboden om te zingen of ten ge-
 
hore te brengen of te schrijven)
 
Als ik dan niet meer mag schrijven
 
Waar moet ik met m'n krijt dan blijven.’
 
(Dalfsen)86

Sinninghe (1943b) geeft het verhaal voor wetenschappelijke vergelijking en studie van de volksverhalen een apart typenummer: ‘SINSAG 1331: Der dichtende Bauer verspottet in Reimen das Gericht.’ In dit verhaaltype wordt op een humoristische wijze kritiek geleverd op de maatschappij. Een variant van het verhaal komen we onder meer tegen in Amsterdam, Den Briel, Dordrecht, Nootdorp, Rijp, Venhuizen87 en tussen Hoorn88 en Enkhuizen89.

De Dalfser tekst ‘Als ik dan niet meer mag schrijven, Waar moet ik met m'n krijt dan blijven’ is een reactie van ‘de dichtende boer’ die het werd verboden een bepaalde tekst (op een uithangbord/krat) te schrijven. Andere variaties op deze zinswending zijn: ‘Als ik de waarheid niet mag schrijven, dan zal ik alles maar blauw blauw laten blijven.’90

De ‘dichtende boer’ Peter, met ‘een kin gelijk een veter’, zou kleermaker Peter Ruiters (1821-1904) zijn, die woonde in het ‘Huis der vier gezichten’. De grootvader van Peter Ruiters was als kleermaker vanuit Duitsland naar Dalfsen gekomen.91 Het sage-thema van de ‘dichtende boer’ kan gebruikt zijn als inspiratiebron voor de tekst over Peter Ruiters, of het betreft hier ‘slechts’ een schakel in de bekende volksoverlevering.



illustratie
‘Boudt, maar boudt op Godt betroudt’


Gevelstenen dienden ook als teken van wijding, van het stellen van een woning onder Gods bescherming om behoeding te verzekeren tegen ongeluk en al datgene, wat boze machten teweeg zouden kunnen brengen.92 Behalve op uitbanning van het gevaar van buiten, heeft de huiszegen, die men vroeg, betrekking op de vrede in het huis zelf.93

 

We kennen in Dalfsen een gevelsteen met de tekst: ‘Boudt, maar boudt op Godt betroudt (anno 1681)’, nu nog aanwezig op Kerkplein 7. Deze steen geeft blijk van Godsvertrouwen en is een variant op een zeer bekende en wijd verbreide huisspreuk: ‘Wie op God vertrouwt heeft welgebouwd’. De spreuk is voor het eerst als spreekwoord beschreven door Johannes Agricola von Eisleben (1494-1566), een Duitse theoloog, die tijdens de Reformatie de zijde van Luther koos. De tekst is, in verschillende variaties, onder meer bekend in Duitsland en de gemeenten Denekamp en Enschede.94



illustratie
Op een steen te Dalfsen is (wellicht) een donderbezem te zien. Deze beschermde in het volksgeloof onder meer tegen tovenarij


Op de oostelijke kerkdeur in Dalfsen stond eens: ‘Bewaert uwen voet als ghij ten huise Godts intreedt.’95 Op een andere steen is (wellicht) een ‘donderbezem’ te zien en de tekst: ‘Met u gemot na bovn sit, acht al de ardsch dinge nit, 1685’.96 Een donderbezem is een symbool dat in bakstenen muren werd aangebracht. Het beschermde volgens het volksgeloof onder meer tegen tovenarij.97


Vorige Volgende