Logo DBNL
Dalfser muggen (2006)

Dalfser muggen

(2006)–Ruben Koman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk 9
Raadsels en grappen

9.1 Raadsels

 
‘Des Somers word ik niet,
 
Des Winters veel geacht!
 
Wie eerst mijn buik niet warmt,
 
Vergeefs mijn gunst verwacht.’ (Nieuwleusen)1

Oplossing: een stoof.

‘Een veerkant huussie, een gruun bussie,een rood reusie2, road mar ies een peusie.’ (Nieuwleusen, Oudleusen)3

Oplossing: een stoof met test (pot of schotel van aardewerk) met daarin een kooltje-vuur.

‘Daags is 't 'n gold'n hoop; 's nachts is 't 'n moll'nhoop.’ (Nieuwleusen)4

Oplossing: vuur van kolen.

‘Daags giet 't van klipperdeklap en 's nachts stiet 't veur 't beddegat.’ (Nieuwleusen)5

Oplossing: overdag hoor je de klompen en 's avonds trek je ze voor de bedstee uit.

 
‘D'r leup een mannegie oaver het laand
 
Met een bussie in de haand
 
Hij kon d'r uut drinken
 
Mar hij mos d'r eerst een gattie in klin-
 
ken.’(Nieuwleusen, Oudleusen)6

Oplossing: een rauw ei.

 
‘Vier oude wijven
 
Die konden elkaar niet krijgen
 
Ze liepen allemaal even hard
 
Ra, ra, wat is dat?’ (Nieuwleusen)

Oplossing: de wieken van een molen.

 
‘Een houten huisje
 
een koperen kluisje
 
een draaiom in 't gat
 
Ra, ra, wat is dat?’ (Nieuwleusen)7

Oplossing: een koffiemolen.

 
‘Ik heb geen benen
 
En toch kan ik gaan
 
Wel heb ik armen
 
En die wijzen aan.’ (Nieuwleusen)8

Oplossing: een klok

 
‘Hij is onschuldig ende vrij
 
Van Swarte Konst of Toverij,
 
Van Moort of Diefte of ander Schant,
 
Waarom dan sulcke wreede Straf,
 
Te werden in een steenen Graf9
 
Tot Pulver en tot Asch verbrant?’
 
(Nieuwleusen)

Oplossing: toebak. Nu: ‘tabak’.

 
‘Toen ik jong was en schoon
 
Droeg ik een blauwe kroon.
 
Toen ik oud werd en stijf
 
Bonden ze me een band om 't lijf.
 
Werd ik gedorst en geslagen.
 
Werd ik door heren en juffers gedragen.’
 
(Nieuwleusen)10

Oplossing: vlas (plant die het linnen levert).

 
‘Vief hart'n
 
Vief start'n11
 
en 'n prik in 't gat
 
Ra, ra wat is dat?’ (Dalfsen, Nieuw-
 
leusen)12

Oplossing: mispel (vrucht van een roosachtige boom).

‘Wie wödt dur eleerd nog nao dette dood is? Noe as lepertie13 dood is wödt ie'j dan vaste lepertie!
Det roadseltie is a wè 60 jaor old, det vertellen mien grovva al toen 'k nog maar zo'n jochie ware. Een varken det wodt eleerd of aans ezegd op de lädder ehangen nao dette dood emäkt is.’ (Dalfsen)
Over het varken bestaat verder het volgende volksgeloof: ‘Gien wostepinnen maeken veur det ut värken eslacht is.’ (Dalfsen)14
‘Wat is een goede gereformeerde?’ (Dalfsen)15

Oplossing: één die zes kinderen heeft en een orgel. In de meeste gereformeerde gezinnen stond vroeger een orgel.

 
‘Haor an haor
 
Boek16 an boek
 
'n Stieve Jan ertuss'n.
 
Ra, ra wat is dat?’ (Nieuwleusen)

Oplossing: ingespannen paarden.

 
‘Rauw van binn'n
 
Rauw van buut'n
 
't Gat in 't midd'n
 
Ra, ra, wat is dat?’ (Nieuwleusen)17

Oplossing: hooiberg met luchtgat.

‘Ie gooit 'm recht aover en 't kump gekruust weer neer.
Wat is det?’ (Dalfsen: Oudleusen, Nieuwleusen)18

Oplossing: een schaar.

‘Kinderraadsel:

Hoeveule krull'n zit 'r ien 'n rechte vark'nsstat?’ (Nieuwleusen)19

Oplossing: geen.

De oorsprong van de raadsels verliest zich in de nacht der tijden. Vanaf de 12e eeuw verschijnen er teksten in de volkstaal, het Middelnederlands. Orale literatuur wordt vanaf dat moment in de volkstaal via allerlei geschreven genres doorgegeven, zoals in de vorm van gedichten, liederen, maar ook raadsels. Volksverhalenverzamelaar Boekenoogen maakt een onderscheid in ‘nieuwerwetsche raadsels’ en ‘oude volksraadsels’.20

 

In Nieuwleusen zat het gezin 's winters in ‘het veurhuus’ rond het vuur en dan werden dit soort raadseltjes opgegeven.21 De raadsels eindigen, zo ook in de regio Dalfsen, dikwijls met ‘Ra, ra, wat is dat?’ als slotformule, maar vooral om er op te wijzen hoe moeilijk het opgegeven raadsel is en dat het geen kinderspel is het te raden.22

9.2. Aprilgrappen

‘Volautomatische zomertijd

Het is heel bijzonder hoe snel fabrikanten soms op bepaalde tijdsontwikkelingen inhaken. Zo is er nu een klok ontwikkeld, die volautomatisch van wintertijd op zomertijd springt. Bezitters van zo'n klok hoeven dus 's nachts niet uit bed om de klok een uur vooruit te zetten. 't Mooie van het mechaniekje is verder dat-ie 25 september eveneens volautomatisch een uur terugspringt.
Volgens opgave van de fabrikant bestaan er zelfs koekoeksklokken die bij dit vooruit- en achteruitspringen respectievelijk “zomertijd” en “wintertijd” schetteren, maar dat lijkt ons eerlijk gezegd al te mooi. Wie er overigens het fijne van wil weten, kan vrijdagmiddag 1 april terecht bij de fa. P.O.M. IJzerman uit Luttelbroek, die dan van twee tot vier uur (winterijd) met deze klokken op het Dalfser marktplein staat. Inruil van oude uurwerken is mogelijk en iedere 25e klant ontvangt een hierboven beschreven klok gratis.’ (Dalfsen)23

Waar in de volksmond als de meest gebruikte 1 aprilgrap ‘Je veter is los’ wordt gebruikt24, verscheen in de Dalfser couranten om de paar jaar wel een 1 aprilgrap om de mensen voor de gek te houden of op het verkeerde been te zetten. Op 31 maart 1977 werd meegedeeld dat de NCRV opnames zou maken in verband met de Dalfser deelname aan het ‘Spel zonder grenzen’.25 Leerlingen van de Beatrixschool stonden daarop op 1 april met levensgrote spandoeken het NCRV-team op te wachten. De spandoekdraagsters dropen ontgoocheld af, toen twee figuren op een bakfiets langs reden, met een namaak-camera van karton en zilverpapier omhoog geheven en een spandoek met: ‘NCRV, 1 april’. ‘Sliep-uut, leerlingen van de B'school, jullie hebben je wat wijs laten maken door jullie onderwijzend personeel.’26

 

Dalfsen zou volgens ‘dr. N.E.E. Lirpa’ (omgedraaid lezend: ‘één april’) verdwijnen en worden onderverdeeld in de gemeenten Zwolle en Ommen. Mensen werden opgeroepen actie te ondernemen tegen dit plan.27 Ook de ‘Lirpa-vogel’ (omgedraaid: april-vogel), een zeldzame vogelsoort, dook op in Dalfsen.28 In 1984 zou er een Duitse dolfijn in de Dalfser Vecht te zien zijn geweest. Het dier zou via een dierentuin in de Oude Vechtarm aan de Stokte te Oudleusen zijn gesignaleerd en met kikvorsmannen worden opgejaagd. Ook hier betrof het een 1 aprilgrap.29

9.3 Fopdrachten

Zoals algemeen gebruikelijk is, worden rond één april naast de aprilgrappen de meeste fop-opdrachten verteld. Zo kennen we verzonnen voorwerpen waarvoor we 1 aprilslachtoffers of nieuwe werknemers op pad sturen.30 Deze schertsboodschappen worden sinds 1994 ook wel ‘fopdrachten’ genoemd.31

De gewoonte om elkaar fopboodschappen te sturen wordt in de Lage Landen voor zover bekend voor het eerst genoemd in 1539, in een gedicht van de Gentse rederijker Eduard de Dene ter gelegenheid van één april, ofwel ‘verzenderkensdag’.32 In de regio Dalfsen vertelde men: ‘Op ien april stuur ie de gekken waor o-j wilt’. Dit betekent, dat je op één april de ‘gekken’ overal naar toe kunt sturen, bijvoorbeeld om een dicht vergiet in de winkel te gaan kopen.33 Men vertelde over iemand die ‘niet al te snugger’ was: ‘Die hef d'r iene an 't waterdörsen’.34

‘Een timmerman of boer had een “balkenschere”, een balkenschaar, nodig. De baas stuurde de jonge knecht er op uit. Toen hij bij de eerste persoon aankwam, om de balkenschere te vragen, zei deze: “Die heb ik uitgeleend, jongen.” Telkens weer werd de jonge knecht doorverwezen naar de volgende persoon. De mensen kenden de balkenschere wel, maar hadden 'm steeds uitgeleend. Steeds werd de jongen door de boeren doorverwezen naar andere personen in de buurt en steeds weer hoorde hij dat de mensen de balkenschere wel kenden, maar deze weer aan een ander hadden uitgeleend. Ook stuurde men er hier mensen op uit om de “vierkante gatenboor” te halen.’ (Dalfsen: Emmen)35
‘Een “balkenschere” moest men met het slachten gaan halen. Het “plintenladdertje” was als grap bekend bij de timmerman.’ (Hoonhorst)36
‘De “balkenschere” gebruikte men als grap als men ging dorsen. Ook zei men: “Je mut eventies de ‘elektrische glazenwasser’ halen umme de roeten37 te wassen.” (Hoonhorst, Lemelerveld)38
“Haal mi'j de boekboor even op!” is een fopopdracht, net als de “balkenschere”. Boek betekent “buik”. Zo is “boekzeerte” buikpijn.’ (Nieuwleusen)39
‘Je werd er op uitgestuurd om het “plintenladdertje” op te halen bij de buurman en de “dichte gaatjespan” te halen.’ (Dalfsen: Emmen)40

De ‘balkenschaar’, die naast Dalfsen en Nieuwleusen41 ook bekend is in Hoonhorst en Lemelerveld, is één van de vele fantasiescharen die bekend is. Varianten op de ‘balkenschaar’ zijn de ‘randschaar’, de ‘rafelschaar’ en de ‘strangschaar’.42 De ‘vierkante gatenboor’ is vrij algemeen bekend als fopdracht en wordt in ieder geval al verteld sinds 1897. Toch zijn er daadwerkelijk verscheidene typen boren, die vierkante gaten maken.43

Het ‘plintenladdertje’ komt ook voor als plintenleer(tje) of -trapje.44 De ‘dichte gaatjespan’ wordt voor zover bekend voor het eerst gebruikt in 1895. Een ‘gaatjespan’ is een ander woord voor vergiet. Regelmatig wordt ook gevraagd om een ‘waterdichte gaatjespan met een inhoud van anderhalve liter’. In het Fries staat deze verzonnen pan bekend als ‘wettertichte gatsjepanne’.45

Fopdrachten worden gebruikt als aprilgrap of ontgroening. Er zijn honderden fictieve gereedschappen, drogisterijartikelen en andere boodschappen, waarvan een aantal algemene zelfs internationale faam geniet: ‘de map met zoekgeraakte stukken’ en het ‘ooievaarskuitenvet’ zijn wel de

bekendste.46 Verder kennen we onder meer het halen van ‘geruit garen’, ‘knoopsgaten’, ‘luchthaken’ en ‘muggen(ruggen)vet’.47 In Dordrecht moeten nieuwe taxichauffeurs bijvoorbeeld personen ophalen, die later van steen blijken te zijn, in de vorm van een standbeeld.48

In Dalfsen trof ik ook een ‘smakeloze’ grap aan. Een vrouw vertelde mij, dat zij in de krant haar eigen overlijdensadvertentie had gelezen. De advertentie werd door een ander geplaatst na een meningsverschil.49 Er zijn meer verhalen bekend van mensen wier overlijden bij wijze van ‘grap’ was geënsceneerd. Het verhaal nam de trekken aan van een volksverhaal: de mensen wisten niet te vertellen welke persoon was overleden en in welke krant de overlijdensadvertentie was geplaatst. Een wellicht ware ‘grap’ werd hiermee een volksoverlevering.


Vorige Volgende