Dalfser muggen

[p. 117]

Hoofdstuk 8
Sprookjes en humoristische verhalen

Sneeuwwitje en de zeven dwergen. Kinderen uit Dalfsen voerden dit sprookje op voor het publiek onder leiding van meester Loman. De opbrengst was bestemd voor de tbc-huisjes (foto ca. 1908-1910)

Naast de in dit boek genoemde sagen, legenden en testimonia,¹ kennen we ook sprookjes in de regio Dalfsen. De sprookjes van Klein Duimpje, Sneeuwwitje en Roodkapje waren en zijn in de regio alom bekend.²

1 Voor de twee laatst genoemde vertellingen, zie hoofdstuk 13.

2 Diverse malen uit de volksmond opgetekend, 2004/2005. Sneeuwwitje, in een zwaan, duikt samen met de prins, jager, het appelenvrouwtje en zeven kabouters op tijdens Koninginnedag 1905 in Dalfsen (Dalfsen in oude ansichten (1971), p. 78 foto). Ook Roodkapje en Klein Duimpje deden mee aan de optocht (Dalfser Courant, 30 augustus 1905). Voor het sprookje van Roodkapje: zie hoofdstuk 8.1. Klein Duimpje, uit een kool gekomen, wordt door een moeder aangenomen. Hij voert allerlei kattekwaad uit, wordt opgeslokt door een koe en verdrinkt uiteindelijk. Hij doodt in het sprookje een slapende reus en gaat in diens zevenmijlslaarzen vlug naar huis (Ter Laan (1949), p. 184). In het sprookje van Sneeuwwitje bevalt een koningin van een dochter. Haar haar is zwart, haar lippen zijn rood en haar huid is wit als sneeuw: Sneeuwwitje is haar naam. Na de dood van de koningin wil de ijdele stiefmoeder/heks Sneeuwwitje in het bos laten vermoorden door de jager. Het meisje komt echter terecht bij de zeven dwergen, ‘sterft’ door toedoen van de heks en wordt uiteindelijk gered door een prins.

[p. 118]

8.1 Roodkapje komt uit Nieuwleusen

Roodkappien

‘Er was eens een oud houten huisje in Nieuwleusen. Het huisje was één van de oudste en kleinste houten huisjes in het dorp en stond aan de noordzijde van de Burgemeester van der Grondenstraat. Het werd bewoond door Roodkapje en had een roodgeverfde voorgevel.
Het meisje heette niet echt Roodkapje. Ze werd zo genoemd omdat ze altijd een rood mutsje droeg, of het nu woensdag was of vrijdag, zomer of winter. Dat mutsje had haar moeder eens voor haar gebreid en Roodkapje vond het zó mooi, dat ze het zelfs wel eens ophield bij het slapen gaan. Maar dat mocht niet. ‘Elk mutsien is nog gien slaopmusse’, vond haar moeder. Dus mocht ze het kapje sinds kort alleen dragen op speciale dagen, als zij zich in klederdracht had gehesen.

Roodkapjes vader was boswachter en ze woonden met z'n drietjes in het gezellige houten huisje aan de noordzijde van Nieuwleusen. Als Roodkapje 's morgens uit het raam keek, kon ze de eekhoorntjes en konijnen op het grasveld voor de deur zien spelen. Die waren helemaal niet bang voor haar, want boswachterkinderen houden vaak meer van dieren dan van poppen en speelgoedtreintjes.
Op een dag riep Roodkapjes moeder haar dochtertje bij zich. Op tafel stond een rieten mand met allerlei lekkere dingen erin: een fles wijn, geitenkaas, heerlijk ruikende bloedworst, verse kruudmoes en overheerlijke Dalfser mopjes.
“Olde Henderkien is wat ziek, Roodkappien. Ze kan egènie³ bosschopp'n doen. Wi'j dizze maande d'r èemm'n hen breng'n?”
“Jaowè,” zei Roodkapje.
“Mooi, mar wê op 't padtien bliem'n! Niet gaon hardloop'n, want aj valt giet de flesse an diggel'n en de wien is juust zo goed veur Olde Henderkien.”
Roodkapjes moeder bedekte de inhoud van het mandje met een geruite theedoek.
“Nô, gao mar gauw, dan bi'j veur donkern weer thuus.”
Olde Henderkien woonde midden in het bos, een goed halfuur lopen vanaf het roodgeverfde oude boswachtershuisje. Roodkapje stapte stevig door.
Ze was al een heel eind op weg, toen ze onverwacht iemand tegenkwam.
Het was de bullebak, die ook in het bos woonde.
Roodkapje schrok helemaal niet. Ze wist niet dat de bullebak er gemene streken op nahield en ze hield van alle dieren evenveel.
“Ha, Roodkappien, bin ie daor?,” zei de bullebak.
“Hoi, bullebak,” antwoordde Roodkapje.
“Waor muj hen?”
“Naor Olde Henderkien, bullebak.”
“Wat hej in oe maandtie, Roodkappien?”
“Eh... wien, geit'nkeze, bloedworst, kruudmoes en knieperties⁴.”
“Zo! Allemaol veur Olde Henderkien?”
“Ja, ze is 'n beettien ziek. Ze kan zelf niet naor de winkel.”
“Zo. Waor woont Olde Henderkien?”
“Körtbi'j - Ie kent 't huus wê. Bi'j 't veldtien mit de drie kestanjeboom'n en allemaol brummels⁵ laangs de kaante. D'r gruujt klimop teeng'n de muur'n”
“Die Olde Henderkien zal wê 'n taoi happien weên”, dacht de bullebak.

3 Helemaal niet.

4 Wafelkoekjes.

5 Bramen.

[p. 119]

“Daor begun ik mar met. Roodkappien d'r achteran. Ik mut dit slim anpakk'n.” Hij liep een poosje zwijgend met Roodkapje op. Toen bleef hij staan en wees tussen de bomen. “Muj hier kiek'n, wat 'n mooie bloem'n! Daor zol Olde Henderkien wê bliede met weên, dach ie niet?” “Die staot te wied van 't pad. Ik mut van mien moe op 't pad bliemn,” zei Roodkapje.
“De's nou jammer. Ie zoll'n heur d'r merakels bliede met maak'n. Mar ja. Waj niet maagt, maj niet.”
“Nee...” zei Roodkapje.
Ze keek nog eens naar de bloemen, die als bonte vlekjes tussen de varens schemerden.
“Och,” zei ze toen. “A'k niet te wied gao, overkump mi'j toch niks? 'k Heb tied zat umme 'n bossien te plukk'n.” Ze verliet het pad en plukte een paar paardebloemen. En toen ze verderop een veldje bloeiende margrieten ontdekte, bedacht ze dat Olde Henderkien die ook wel heel erg mooi zou vinden. Zo dwaalde ze steeds verder af en vergat de tijd.
De bullebak draafde intussen naar Olde Henderkien's huis en klopte zachtjes op de deur.
“Wie is daor?”
De bullebak schraapte zijn keel.
“Roodkappien!” zei hij met een hoog stemmetje. “'k Heb 'n flesse wien, kruudmoes en vasse knieperties met 'eneum'n!”
“Komt d'r mar ien, deerntien”, riep Olde Henderkien. De bullebak opende de deur, liep zonder een woord te zeggen naar de bedstee en schrokte de oude vrouw zó vlug naar binnen, dat ze niet eens de tijd had om “Allemachtig!” te zeggen. Toen haalde hij één van haar nachtponnen uit de kast, zette haar slaapmuts op, kroop in de warme bedstee en trok de gordijntjes dicht.
Roodkapje had intussen zoveel bloemen geplukt, dat ze ze bijna niet meer dragen kon. Toen ze eindelijk opkeek en zag dat de zon al achter de boomtoppen was verdwenen, schrok ze. Het was vast al heel laat! En ze moest voor donker thuis zijn! Zo vlug ze kon rende ze naar Olde Henderkien's huisje.
De deur stond open.
Dat was vreemd. En binnen leek ook alles anders, hoewel ze niet kon zeggen waarom. Roodkapje voelde een rilling over haar rug kruipen.
“Olde Henderkien, ik bin 't,” riep ze. Er kwam geen antwoord.
Roodkapje liep op haar tenen naar de bedstee en schoof de gordijntjes weg. Daar was Olde Henderkien. Ze had de dekens tot haar kin opgetrokken en haar slaapmuts zat een beetje scheef. Eigenlijk zag ze er heel wonderlijk uit.
“Olde Henderkien?”
“Ja, mien deerntien⁶?”
“Ik... wat hej toch 'n rare stemme!.”
“Det kump da 'k ziek binne; 'k bin wat schraomerig.”
“En Olde Henderkien, wat hej toch 'n grote oor'n.”
“Daor kan 'k oe bèter met heur'n, wichien.”
“En wat hej 'n grote oong'n, Olde Henderkien.”
“Daor kan 'k oe bèter met zien, mien magien⁷.”
“'Sjonge, en wat 'n grote haandn!”
“Daor kan 'k oe bèter met vaste pakk'n, mien kiendtie.”
“Olde Henderkien?”
“Mmmm?”
“Oh, wat 'n grote taand'n!”
“Daor kan 'k oe bèter met opeet'n!” Nauwelijks had de bullebak dat gezegd,

6 Meisje.

7 Meisje.

[p. 120]

of hij sprong uit bed en slokte Roodkapje in één hap op. Toen zuchtte hij voldaan, kroop kreunend van genot in de bedstee terug en snurkte al spoedig zó hard, dat het theeservies op de tafel ervan rammelde.
Niet lang daarna tikte er iemand op het venster. Het was Klaas-oom, die wel vaker even binnenwipte om een kopje thee te drinken en een babbeltje te maken.
“Nou, nou, wat snorkt 't olde mènse,” zei Klaas-oom bij zichzelf. “Zol det wê goed weên?
'k Mudde mar 's èem'n kiek'n.”
Hij stapte het huisje binnen en keek in de bedstee.
Daar lag de bullebak, waar hij al zo lang op geloerd had.
“Zo!” mompelde Klaas-oom, “bi'j daor voele⁸ donder! 't Liekt wê oj veul teveule eet'n hebt. Hej 't olde mènse op'evreet'n? Wi'j zult 's èem'n kiek'n!”
En hij knipte zijn zakmes open.
Natuurlijk deed hij alles heel voorzichtig, want als de bullebak wakker werd zag het er niet best voor hem uit. Daar bewoog al iets. Nee maar, het was een klein rood mutsje!
“Bin ie daor ook, Roodkappien?” riep Klaas-oom.
“Ja!” zei Roodkapje en daar stond ze al op de grond, helemaal bleek van angst en benauwdheid.
“Wi'j bint d'r nog niet, Roodkappien,” zei Klaas-oom, “help es èem'n.”
“'k Schrökke mi'j lam,” zei Olde Henderkien even later, toen ze veilig en ongedeerd in haar schommelstoel bij het raam zat. “Hèhè. Wi'j wat thee hemm'n?”

Gravure van Gustave Doré van Roodkapje in bed bij ‘grootmoeder’ wolf (ca. 1876)

8 Smerige.

[p. 121]

Het ‘huis van Roodkapje’ in Nieuwleusen. Hier bezoekt burgemeester Mulder ‘Olde Henderkien’ op haar 90^e verjaardag in 1958

“Zo metiene,” mompelde Klaas-oom. “Kiek, 'k stop 'm vol met stien'n... en dan neij⁹ ik 'm de boek weer toe. Det zal e niet lekker viend'n as e wakker wödt.” Nee, dat vond de bullebak inderdaad niet lekker. Hij werd wakker, keek een ogenblik verbijsterd om zich heen en viel toen dood uit de bedstee.
“'k Neem 'm temee¹⁰ wê met,” zei Klaas-oom tevreden.
“Hier Klaos-ome,” zei Olde Henderkien, terwijl ze naar de kast liep, “'n lekkere dikke sigaar. Die hej wê verdiend. Hè, wat had ik 't benauwd. Wi'j wê geleum'n, dè k 'weer helemaole klaor¹¹ binne?”
Klaas oom lachte en knipte het puntje van zijn sigaar.
En Roodkapje dacht: “Nooit, nooit zâ 'k meer van 't padtien aofgaon as moe zeg det 't nie mag!” Hierna bracht Klaas-oom het meisje weer veilig thuis naar het huisje van Roodkapje, in het veilige en vertrouwde Nieuwleusen.’ (Nieuwleusen)¹²

Het verhaal van Roodkapje is in deze hoedanigheid niet bekend in Nieuwleusen. Het bekende volkssprookje van Roodkapje is herschreven en in Nieuwleusen gelocaliseerd. In het verhaal spelen Roodkapje, de bullebak (de kinderschrik),¹³ Olde Henderkien (de laatste bewoonster van een boerderij in Nieuwleusen) en Klaas-oom (een jager uit Nieuwleusen) de hoofdrol, de laatste drie in plaats van de wolf, grootmoeder en de naamloze jager uit het bekende sprookje.

Het verhaal is gebaseerd op het alom bekende verhaal van Roodkapje. Van het sprookje van Roodkapje kennen we verschillende versies, zoals de Perrault-versie en de Grimm-versie. In de ‘Contes de ma mère l'Oye’ van Perrault houdt het verhaal op als Roodkapje door de wolf verslonden is. Het meisje wordt dus gestraft voor haar onvoorzichtigheid. In de ‘Kinder- und Hausmärchen’ van de gebroeders Grimm krijgt Roodkapje echter een tweede kans: de buik van de wolf wordt opengesneden en grootmoeder en Roodkapje komen weer levend naar buiten.¹⁴ Het sprookje uit Nieuwleusen is een bewerking van het verhaal van de gebroeders Grimm. Het verhaal van Roodkapje is in de mondelinge overlevering aangetroffen in Europa, het Nabije Oosten, Afrika en Noord-Amerika.¹⁵

Ouderen uit de regio Dalfsen vertelden mij dikwijls, dat sprookjes vroeger weinig tot niet bij de open haard werden verteld, zoals veelal het gangbare idee is. Het was, wellicht door het strakke schema van het boe-

9 Naai.

10 Zometeen, straks.

11 Beter.

12 Eigen verhaal. Voor de vertaling in het dialect is dank verschuldigd aan mw. Schoemaker-Ytsma uit Nieuwleusen.

13 Zie hoofdstuk 3.2.1.

14 Meder (2000b), p. 320. Vgl. Dekker (1997), p. 308-312; ‘Hoe Roodkapje wordt verteld en opgegeten’ / Jurjen van der Kooi [et al.], 1989.

15 Uther (2004), beschrijving bij: ATU 333.

[p. 122]

renleven, vaak te druk voor het vertellen van sprookjes rond het haardvuur. Veel sprookjes kwamen de mensen in de regio ook niet ter ore, omdat ze als zondig werden gezien. Oudere Dalfsenaren en Nieuwleusenaren vertelden, dat het sprookje van Roodkapje wel dikwijls werd verteld, maar waarschijnlijk afkomstig is van sprookjesboeken, of al lang werd verteld in de regio, toen het sprookje nog niet was opgetekend.¹⁶

In de gemeente Nieuwleusen stond vroeger wel degelijk het ‘huis van Roodkapje’, zoals dit huis in de volksmond werd genoemd. Eén van de oudste en kleinste houten huisjes stond aan de noordzijde van de Grondenstraat en had een roodgeverfde voorgevel. Waarschijnlijk is het huis door de rode voorgevel aan zijn naam gekomen en vernoemd naar het bekende sprookje. In 1960 werd het huis gesloopt.¹⁷

Roodkapje en de wolf uit een sprookjesboek van 1851

16 Diverse malen uit de volksmond opgetekend, 2004/2005.

17 Sterken (1976), p. 88/89.

8.2 Mans van de Maone

‘“Daar is geen mannetje in de maan,” heeft iemand mij gezegd,
Maar Vader heeft het onlangs mij heel aardig uitgelegd.
Hij zeî: “Sta 's avonds met uw' rug 'naar 't licht der volle maan,
Dan ziet ge op aard de schaduw van dien man vlak voor u staan!”
Ik deed het ook. En heb ik toen die schaduw ook zien staan?
Wel ja, dat spreekt; want ik was zelf dat mannetje in de maan.’¹⁸

‘Op de grens van Oudleusen (gemeente Dalfsen) en Varsen (gemeente Ommen) ligt een gebied met de naam “de Maone”. In het Nederlands zou je misschien “de maan” zeggen. Het was vroeger, veel meer dan nu, een erg drassig gebied.
Op diverse plaatsen zakte je zomaar de diepte in. Je moest goed bekend zijn in de Maone, anders verdwaalde je en was je reddeloos verloren. Het was een ge vaarlijk gebied.
In de Maone woonde eens een man in een hutje. Ik weet niet precies hoe lang het geleden is, maar zeker wel een paar honderd jaar. Hij had een paar geiten die voor melk zorgden en verder leefde hij van wat je nu stroperij zou noemen. Hij was heel wat hazen en konijnen te slim af. Mans was ook een geweldig visser.
De man leefde afgezonderd en kwam slechts af en toe bij de boerderij van “Otten Dieke”, die later boerderij Meijerink werd gedoopt. Hij heette Mans en in Oudleusen noemden ze hem “Mans van de Maone”. Mans was alleen, maar voelde zich nooit alleen. Hij genoot van al het moois dat de Maone hem te bieden had. En ondanks de

18 Alles zingt: liedjes en rijmpjes voor het kleine volkje / Pieter Louwerse, 1887 (2e druk), nr. 272, p. 265.

[p. 123]

geluiden om hem heen van de beesten, van de kikkers en de vogels, was Mans nooit bang.
Ook als het donker was, genoot hij volop. Verwonderd keek hij naar de sterren, en de maan maakte een diepe indruk op hem. Uren en uren kon hij zo zitten staren naar de sterrenhemel. Mans zag in de maan een levensecht mannetje staan. Een mannetje compleet met een mond, ogen en een heel lichaam. Mans dacht dat het maar een klein kereltje was, maar op zo'n afstand kon hij dat niet goed zien. Veraf lijkt het altijd wat klein. En zo te zien, hield het mannetje in de maan zich stevig vast. Dat moet ook wel, dacht Mans. Wat zou er gebeuren als hij van de stang zou vallen? Roets, je bent zo beneden, en dan? Mans wilde er niet aan denken.
Zo droomde en fantaseerde Mans er maar wat op los. Wat had dat mannetje in de maan het toch mooi voor elkaar. Altijd kon hij de wereld bekijken en zien wat de mensen aan het doen waren. Wat zou dat toch machtig mooi zijn, dacht Mans, die jaloers werd op het mannetje op de maan. Wat zou hij ook graag eens op die stang staan. Om te kijken, om te zien hoe het er uitziet van boven. Maar dat gaat niet, dacht Mans. Een mens op de maan, dat kan toch niet? Onmogelijk! Mans legde zich erbij neer dat hij nooit op de maan zou komen. Hoe zou je daar nu moeten komen? Het bleef een fantasie, een droomwereld voor Mans.
Op een avond zit Mans weer te kijken en te turen naar die prachtige maan met dat manneke. Naar die onbereikbare maan. Plotseling daalt er een eileuver, een ooievaar, naast hem neer.
Mans is verbaasd. Een eileuver die bij hem op bezoek komt, was al te raar. Hij had toch niet om een kindje gevraagd?
Hij is toch maar alleen?
Zijn verbazing wordt nog groter als de eileuver tegen hem begint te praten. Een vogel die gewone mensentaal spreekt?
Dit is niet te geloven!
De eileuver houdt het heel kort. “Mans,” zegt hij. “Ik breng je naar de maan. Dat wil je toch zo graag? Trek maar een jasje aan, want daarboven is het een beetje kil. We vertrekken zo.” Mans weet niet wat hij hoort en begrijpt er niets meer van. Toch trekt hij zijn jasje aan en klimt hij op de rug van de eileuver. Even later vliegt Mans door de lucht, steeds hoger en hoger. Het wordt een hele rit. Mans vergeet de tijd helemaal. Het is net of hij droomt.
Na een poos is het zover. De eileuver landt veilig op de maan. Mans weet niet wat hem overkomt, en al gauw staat hij naast het echte manneke van de maan

Men geloofde dat er een man op de maan leefde

[p. 124]

Mans van de Maone valt van de maan

op die stang. Het manneke van de maan is trouwens veel groter dan hij dacht, nog groter dan hijzelf. De eileuver neemt hartelijk afscheid van Mans en waarschuwt hem, dat hij zich goed moet vasthouden. Als hij los laat, zou hij anders heel diep vallen.
Mans geniet nu pas intens van zijn maanreis. Hij bekijkt de wereld nu van bovenaf. Wat is dat allemaal mooi, wat een geweldig uitzicht. Langzaam maar zeker schuift het hele panorama onder hem door. Hij ziet de mensen. Overal waar hij komt is het rustig, geen gejaagdheid. Het is immers al een beetje donker. Hij ziet donkere mensen, bruine mensen en ook blanke mensen. En soms ziet hij alleen maar water. En als hij goed kijkt ziet hij zichzelf weerkaatst in de blauwe zee. Geweldig!
Daar staat hij dan, “Mans van de Maone”, op de stang van de maan, naast het manneke van de maan. Ja, Mans voelt zich nu werkelijk goed.
Opeens ziet hij dat ze boven Oudleusen zijn. Hij krijgt het landschap “de Maone” in het vizier en ook de boerderij van Otten Dieke is goed te zien. Hij ziet zelfs het aaltengat. Hoe is het mogelijk. Zoals in die tijd gebruikelijk was, was er naast de boerderij een groot gat aangemaakt waarin de gier van het vee werd opgeslagen voor bemesting van de akkers. In Oudleusen werd dat “het aaltengat” genoemd. Mans is heel gelukkig dat hij dit allemaal beleven mag.
Na verloop van tijd wordt Mans moe van de maanreis. Hij heeft nu al een paar keer een rondje gemaakt. Hij is zo moe, dat hij zich bijna niet meer goed vasthoudt. De echte maan-man kijkt een beetje medelijdend naar Mans.
Mans houdt het niet langer. Hij laat los en meteen tuimelt hij van de maan. Met grote snelheid suist hij naar beneden en Mans is ervan overtuigd dat hij te pletter zal vallen. Wat jammer toch. Hij had zo graag Otten Dieke willen vertellen wat hij allemaal had beleefd, maar dat zal nu niet gebeuren. Dan, opeens, is daar de eileuver weer. Hij vangt Mans op met zijn grote, witte vleugels. Mans is machtig blij, maar reageert alsof hij nooit getwijfeld heeft:
“Tsjonge, dat is net op tijd. Zag je me vallen?”
De eileuver vertelt dat hij een seintje van het manneke van de maan heeft gehad, dat Mans van de maan was gekukeld. “Vandaar dat ik er nu ben. Ik breng je snel terug naar Oudleusen.”
“Bedankt, bedankt,” zegt Mans als ze boven Oudleusen vliegen. De eileuver praat heel genoeglijk met Mans en zegt: “Ik heb het met plezier gedaan en ik verheug me erop dat ik je nu nog even een nat pak kan bezorgen.” Op

[p. 125]

dat moment laat de vogel Mans vallen, die met een luide plons in het aaltengat bij Otten Dieke een natte landing maakt.
Als Mans uit de put kruipt, hoort hij de eileuver in de verte nog schaterlachen. Otten Dieke staat Mans al op te wachten. Hij is blij dat Mans weer terug is. Ze waren al ongerust op de boerderij. En dit, zegt bakker Wolfkamp, is het verhaal van Mans van de Maone. Echt waargebeurd hoor. En droom er maar van. Heerlijk.’ (Oudleusen)¹⁹

Het verhaal van ‘Mans van de Maone’ is een leugenverhaal, dat in Oudleusen wordt gelocaliseerd. De bewerking van het bekende sprookje van ‘het mannetje in de maan’ speelt zich echter af in Oudleusen. In Oudleusen leefde bakker Wolfkamp. Hij was onder meer voorzitter van het plaatselijk belang Oudleusen. In deze functie bezocht hij eens per jaar het plaatselijke zangkoor, de Lofstem, als zij een prijs hadden behaald op een concours. Wolfkamp kon goed vertellen en op zo'n avond kwam hij dan ook niet weg zonder een verhaal te vertellen. Zo vertelde hij het verhaal van ‘Mans van de Maone.’²⁰

In het verhaal komt een ooievaar, een ‘eileuver’ voor. In Drenthe staat deze bekend als de ‘heilleuver’. Het woord betekent ‘heilbelover’. De ooievaar werd in het volksgeloof gezien als een heilvoorspellende vogel.²¹

‘Er werd/wordt gewezen op de vlekken op de volle maan, die op een gezicht lijken. Of er wordt gezegd dat er een mannetje op de maan woont. Verder wordt er geen verklaring bij gegeven.’ (Nieuwleusen)²²

Voor de mens naar de maan kon vliegen was het verhaal van ‘het mannetje in de maan’ erg bekend. De zogenaamde ‘maanvlekken’ trokken de aandacht in het volksgeloof. Men meende in die vlekken menselijke en dierlijke figuren te herkennen.²³ Zo dachten de Hindoes, Japanners en Chinezen een haas in de maan te zien. ‘Langoor’ komt geregeld in hun maansagen voor.²⁴

Van het verhaal van het mannetje in de maan zijn verschillende versies bekend. Zo stal een man in de nacht vóór Goede Vrijdag een kool uit de tuin van de buurman. Toen hij wegging vroeg een vreemdeling hem hoe hij stelen kon en nog wel in deze nacht. Voor straf belandde de man met zijn kool op de maan.

Een andere versie van het verhaal vertelt van een houtdief. In de overlevering gaat een jongen stelen en/of hout sprokkelen op zondag. Een man die hem voor deze zonde dringend waarschuwt, geeft hij een grote mond. De man blijkt echter Onze Lieve Heer te zijn, in hoogst eigen persoon. De jongen verdwijnt en vanaf dat moment zien zijn ouders hem 's avonds bij heldere maan in de maan zitten, met een bundel hout op zijn nek. Aan zijn voeten zit zijn hond, die ook was meegegaan naar het bos en net zo min is teruggekeerd als zijn baasje. De twee schepselen moeten daar eeuwig zitten, zolang de wereld draait.²⁵ Een passage uit de Bijbel mag aanleiding geven tot het verhaal,²⁶ al lezen wij daar nog niet van de eeuwige verbanning naar de maan: ‘Op een dag, toen het volk Israël in de woestijn verbleef, werd één van hen betrapt bij het houtsprokkelen op de sabbat. Hij werd voor Mozes, Aäron en de andere rechters gebracht. Zij sloten hem op in afwachting van de beslissing die de Here over hem zou nemen. Toen zei de Here tegen Mozes: “Deze man moet sterven; het hele volk moet hem buiten het kamp stenigen. Zij brachten hem buiten het kamp en doodden hem, zoals de Here had opgedragen.”²⁷

19 Opgetekend: 2 augustus 2005 te Dalfsen. Verteller: Gert-Jan Stokvis. Aard bron: mondeling en schriftelijk (brief). Het verhaal is tevens opgetekend in de notulen uit de jaren '50/'60 van de vorige eeuw van het zangkoor de Lofstem. Het verhaal is opgetekend n.a.v. een mondeling verslag en een uitwerking van de notulen, die ik van de heer Stokvis ontving.

20 Opgetekend: 2 augustus 2005 te Dalfsen. Verteller: Gert-Jan Stokvis. Aard bron: mondeling en schriftelijk (brief).

21 Teenstra, 1843 (1973), deel 1, 1e afdeling (spookverschijningen), p. 25. Voor informatie over het volksgeloof rondom de ooievaar, zie hoofdstuk 12.1.1; Heuvel (1978), p. 126 en De Haan (1972), p. 215, geven de ooievaar de betekenis ‘schatdrager’. Ook in Zwolle is de ‘eileuver’ bekend (Driemaandelijksche Bladen (1902), p. 94).

22 Opgetekend: 22 september 2005. Verteller: mw. A. Schoemaker-Ytsma. Aard bron: schriftelijk (e-mail).

23 Drijver (1927), p. 136.

24 Drijver (1927), p. 139; Vgl. Heuvel (1978), p. 129 e.v.

25 De Haan (1977), p. 119, 120; Drijver (1927), p. 137; Dekker (1997), p. 221.

26 De Haan (1977), p. 233.

27 De Bijbel, Numeri 15: 32-36.

[p. 126]

Het mannetje in de maan is ook een waarschuwend teken voor sabbatsschennis, het werken op de zondag.²⁸ Toen de man een vreemdeling antwoordde dat hij geen onderscheid maakte tussen het werken op zondag en maandag, werd hij als straf eeuwig naar de maan gestuurd.

Weer een andere versie van het verhaal gaat over een bedelaar die een rijke man om een aalmoes vroeg. Toen de rijke gierigaard hierop antwoordde: “Loop naar de maan!”, moest hij zélf voor eeuwig op de maan verblijven.²⁹

Het mannetje dat naar de maan reist staat in het verhaal uit Oudleusen bekend als ‘Mans van de Maone’. In Gelderland heet het mannetje in de maan ‘Vondel Gaus’ (of ‘Gans’) en in het Middelnederlands komt onder meer ‘Ludergere’ voor. In Belgische verhalen is de hoofdpersoon ook een vrouw en staat ze bekend als ‘Janneken in de Maan’.³⁰

Het verhaal uit Oudleusen gaat weliswaar over een mannetje op/in de maan, maar vertoont verder geen gelijkenissen met de motieven uit het bekende sprookje. Het is een afwijkende variant op het verhaal. In dit ook in Dalfsen bekende leugenverhaal reist iemand (vaak de verteller) naar de maan, soms meegenomen door een vogel.³¹

28 Uther (2004), ATU 779J*. Breaking the Sabbath.

29 Drijver (1927), p. 138; Dekker (1997), p. 223. Voor meer informatie over het verhaal, vgl. “Het mannetje in de maan” / N.C.K. de Bazel. In: Volkskunde 1 (1888), p. 217-220.

30 Zie: tijdschrift Volkskunde (1894), p. 130). In de Achterhoek zit ‘Beerneken van Gölen’ op de maan (Ter Laan (1949), p. 29 en 232; Buter (1981) p. 96). Vgl. Dekker (1997), p. 223. Varianten zijn ‘Ludegere’, ‘Lodegere’ en ‘Leudergere’. ‘Ludergere’ zou gevormd zijn naar ‘ludere’, een ‘uitgerafelde zoom van een zwachtel of kleed, met welken naam de ouden schilderachtig de ruige en hairachtige plekken in de maan aanduidden.’ Zie: ‘De natuurkunde van het geheelal: Een 13de-eeuws Middelnederlands leerdicht’ / editie Ria Jansen-Sieben (1968), p. 660. Jansen-Sieben verwijst naar Halbertsma (Aanteekeningen, p. 84).

31 Dit verhaal is ook een enkele keer in Friesland bekend.

8.3 Tijl Uilenspiegel

‘Tijl Uilenspiegel huilde bij zonneschijn/ mooi weer, want dan kon er regen komen. Hij was blij met regen, want dan kwam de zon daarna weer.’ (Nieuwleusen)³²
‘Tijl Oelenspiegel was ok altied bli-j as 't reagen, want noa reagen kömp zunneschien’.³³ ‘M'n opa vertelde die uitdrukking altijd en vertelde verhalen over Tijl Uilenspiegel. Die verhalen had hij waarschijnlijk uit boekjes gehaald.’ (Dalfsen)³⁴

‘Een boer op een wagen vraagt de weg aan Tijl Uilenspiegel naar de dichtsbijzijnde stad en vraagt hoeveel tijd hij nodig heeft om die stad te bereiken. Tijl Uilenspiegel antwoordt: “Als u rustig rijdt twee uur en als u snel wilt drie uur.” De boer geeft het paard aan flink op te schieten, want hij denkt dat Tijl Uilenspiegel hem voor de gek houdt. Snel betekent toch altijd: minder in plaats van meer tijd gebruiken? Maar Tijl Uilenspiegel had de slechte conditie van de wagenwielen gezien en wist, dat de wagen het niet zou halen wanneer hij te snel de vele hobbels en kuilen in de wegen nam. Inderdaad kwam Tijl Uilenspiegel de boer later tegen met een wiel, dat van de wagen afgelopen was.’ (Nieuwleusen)³⁵

Titelblad van het oudste Duitse Uilenspiegelvolksboek (1515)

32 Opgetekend: 13 oktober 2005. Verteller: mw. A. Schoemaker-Ytsma. Aard bron: schriftelijk (e-mail). ‘Volgens H. Schoemaker (85 jaar)’.

33 Vertalen / Henk uut de Zandbak. - De Oprechte Dalfser Courant, 18 april 2001, nr. 215. Volgens de uitdrukking genoot Uilenspiegel bekendheid in de regio Dalfsen. In Hellendoorn woonde in ieder geval aan het eind van de 18e eeuw een familie met de naam ‘Op 't Oelenspiegel’ (Zie: http://www.hallinknijverdal.nl/). Tijl Uilenspiegel wordt ook in verband gebracht met het verhaal van de ‘maanblussers’, dat ook in Dalfsen bekend is (zie hoofdstuk 1.2.3; Tijl Uilenspiegel in Vlaanderen / Jan Bruylants (1904), p. 212 e.v.).

34 Opgetekend: 5 oktober 2005 te Dordrecht. Verteller: Henk van 't Zand. Aard bron: mondeling (telefonisch). ‘Tijl Uilenspiegel werd ook veel in de buurt verteld.’ Opgetekend: 5 oktober 2005 te Dordrecht. Verteller: Hein Ulkeman. Aard bron: mondeling (telefonisch).

35 Opgetekend: 17 en 19 oktober 2005. Verteller: mw. A. Schoemaker-Ytsma. Aard bron: schriftelijk (e-mail). ‘Volgens H. Schoemaker (85 jaar).’

[p. 127]

Uilenspiegelverhalen en -gezegden werden hier vooral bekend door het oorspronkelijk Duitse, al in de vroege 16^e eeuw in het Nederlands vertaalde volksboek. Dit volksboek is sindsdien in talloze drukken tot ver in de 20^e eeuw verspreid. Uilenspiegel werd een kristallisatiefiguur voor op hem passende verhalen en deze verspreidden zich al snel over Europa en werden, dankzij het volksboek, ook geliefd in Zuid-Afrika.³⁶

Het verhaal over Uilenspiegel in de regen is onder meer bekend in Friesland en wordt in de Nederlandse Volksverhalenbank als ‘mop’ geclassificeerd. In het verhaal wordt Tijl Uilenspiegel luid lachend in de regen aangetroffen. ‘Na regen komt zonneschijn’, aldus Tijl.³⁷

De vertelling van de boer en zijn wiel is tevens opgetekend in Friesland³⁸, waarbij Uilenspiegel cryptisch antwoordt: ‘Stapvoets een halfuur, in draf meer dan een uur.’

Tijl Uilenspiegel is een bekende sprookjesfiguur.³⁹ De verhalen van Uilenspiegel vallen onder de categorie humoristische of grappige vertellingen, waarmee langere of kortere verhalen worden aangeduid die de bedoeling hebben de toehoorders aan het lachen te maken.⁴⁰ Ook het in Nieuwleusen bekende verhaal van baron van Münchhausen rekenen we tot de grappige vertellingen.⁴¹

Allerlei grappen en grollen worden in de vorm van een biografie toegeschreven aan een personage. Zij staat dan ook wel bekend als een ‘anekdotenbiografie’ of ‘Schwankbiographie’.⁴² Uilenspiegel is de hoofdfiguur in een grote verzameling anekdoten van verschillende herkomst. De anekdoten stellen met slimmigheden en woordgrappen de onnozelheid aan de kaak van degenen die Uilenspiegels pad kruisen, waarbij plaatsnamen en dateringen de waarheid van de verhaaltjes moeten onderstrepen.⁴³

Tijl Uilenspiegel

Uilenspiegel wordt gezien als vrijheidsheld, wreker van onrecht en de verdediger van verdrukten.⁴⁴ Niets is wat het lijkt als Uilenspiegel opduikt: hij draait de wereld op zijn kop en toont ons in zijn spiegel ons ware doen en laten.⁴⁵ De verhalen van Uilenspiegel zouden gezien kunnen worden als grappig tijdverdrijf, of als een ‘spiegel van doodzonden’.⁴⁶

De overlevering vertelt dat Uilenspiegel werkelijk bestaan heeft en in 1350 in het Duitse Mölln is gestorven. Hier kan zelfs een graf worden bezocht dat wordt toegeschreven aan Tijl.⁴⁷

Volgens de overlevering wandelde Uilenspiegel op een warme dag in augustus eens door Salland. Tijl zou in het nabijgelegen Liederholthuis (gemeente Raalte) onder een brug hebben geslapen en op de plek tot zijn nek in het water hebben gestaan, waar hij wilde schuilen toen het regende.

‘Domme boeren, waarom gaan jullie niet net als ik schuilen onder de brugge.’ Een beeld op het dorpsplein herinnert aan de schelm.⁴⁸ In Liederholthuis stond eens de Uilenspiegelbrug over de Oude Wetering.⁴⁹

36 Uther (2004), beschrijving bij ‘ATU 1635*’.

37 Collectie Jaarsma, verslag 153, verhaal 5 (archief Meertens Instituut), CJ015305; Collectie Jaarsma, verslag 306, verhaal 5 (archief Meertens Instituut).

38 In Waskemeer, Collectie Jaarsma, verslag 190, verhaal 7 (archief Meertens Instituut).

39 De Nederlandse en Vlaamse auteurs / G.J. van Bork & P.J. Verkruijsse (1985), p. 574 ‘Ulenspieghel’; Janssens (1999), 55 en 113; Meder (2000b), p. 322.

40 Meder (2000a), p. 197; Meder (2000b), p. 321.

41 Zie hoofdstuk 8.4.

42 Meder (2000b), p. 322.

43 De Nederlandse en Vlaamse auteurs / G.J. van Bork & P.J. Verkruijsse (1985), p. 574 ‘Ulenspieghel’.

44 Janssens (1999), omslag achterkant.

45 Janssens (1999), omslag achterkant.

46 Janssens (1999), p. 46.

47 Janssens (1999), p. 22 en 43.

48 Nijman (1997), p. 16; Tijl Uilenspiegel strijkt neer in Lierderholthuis. In: de Stentor, 17 november 2003. Liederholthuis: ‘Ze staan hier gauw voor elkaar klaar’/ Loes Hartholt. In: de Stentor, 7 augustus 2004; Guldemond (1988), p. 30.

49 Nijman (1997), p. 16.

[p. 128]

‘Er werd tijdens een weerbericht gezegd: “In het midden van het land is het regenachtig, er komen buien”. Toen ging Tijl Uilenspiegel aan de rand van het land zitten, want daar was het droog.’⁵⁰

50 Opgetekend: 8 september 2005 te Zwijndrecht (tijdens een bruiloft) en opgetekend: 20 oktober 2005 te Dordrecht. Verteller: Bertus van der Vegt. Aard bron: mondeling ‘Het ging om een brug vlakbij de wetering en de spoorlijn. Als je langs de wetering loopt richting Liederholthuis, dan kwam je bij die brug. Die brug is weggegaan of gesloopt.’

8.4 Baron van Münchhausen

‘De leung'nbaron op de kogel

Oes leger lag ies veur 'n Turkse stad, waor as wi'j met gien meugelijkheid ien konn'n koom'n: d'r zat 'n dikke muur omhen. Overal stunn'n Turk'n op wacht. De generaal röp mi'j en zee: “Gao es kiek'n hoeveule kanonn'n en soldaot'n d'r ien de stad bint. Ie denkt d'r mar 's oaver, hoe aj' dat doen wilt”. Nou, daor waâ'k mooi klaor met! Hoe mos ik daor met an?

De volg'nde dag reê'k met peerd langs oeze kanonn'n. Daor scheut mi'j wat in 't zin!⁵¹ Ik trökke 't goed⁵² an van 'n Turk, die wi'j evang'n haân'n. 't Leek narg'ns naor, mar ie möt wat.
Oeze soldaot'n woll'n mi'j zowat ummeleng'n⁵³, mar ze herkenn'n mi'j an mien stemme en mien peerd. Ik bunne mien peerd an 'n boom vaste en gonge kört bi'j 'n kanonneloop staon.
“Kaboem!”. Toen de kogel uut de loop kwaamp, sprong ik d'r as de drommel boôm'nop. Zo vleug ik oaver de mure boôm'n de stad. Uut de lucht kon 'k alles mooi bekiek'n, hâ 'k zo bedacht.
Mar hoe mos ik weer trugge? Ik zag iniens dâ 'k mien eing'n leerz'n nog anhadde. Daor konn'n ze metien an zien dâ 'k gien échte Turk waar. 'k Dagge: “Foute boel!”.
Ik had mazzel! De Turk'n scheut'n ok en die kogel kwam zowat récht op mi'j aof.

Baron van Münchhausen vliegt op een kogel door het land

Ik nam 'n raom en zat op die aand're kogel! Eêm'n later ploff'n ik ien oes kaamp dale. Det hâ 'k knieftig⁵⁴ 'edaon. Mien peerd hinnikt'n van bliedschop. Van alle veraldereerdheid⁵⁵ wus ik niet meer hoeveule soldaot'n en kanonn'n d'r an de Turkse kaante waar'n. 'k Heb 't 'r leemtig⁵⁶ aof'ebracht. Aâns hâ'k oe dit veurval nooit kunn'n vertell'n!’⁵⁷

De bekende vertelling van ‘de leugenbaron Van Münchhausen’ werd mij in Nieuwleusen verteld en is in het verhaal verder uitgewerkt.

‘Hier werd/wordt doorverteld dat baron van Münchhausen zijn troepen gaat inspecteren. Hij reist op een kogel mee naar het vijandelijk kamp en keert op een vijandelijke kogel weer terug.’ (Nieuwleusen)⁵⁸

51 Daar schoot mij wat te binnen.

52 De kleren.

53 Omleggen, doden.

54 Slim en handig.

55 Verwarring.

56 Levend.

57 Eigen bewerking. Dialectvertaling in het ‘Ni'jlusigers’: mw. Schoemaker-Ytsma en G. Schoemaker (56 jaar) uit Nieuwleusen.

58 Opgetekend: 19 oktober 2005. Verteller: mw. A. Schoemaker-Ytsma. Aard bron: schriftelijk (e-mail).

[p. 129]

Hieronymus Karl Friedrich, Freiherr von Münchhausen (1720-1797) was een Duitse edelman die in het Russische leger diende tegen de Turken. De baron woonde op zijn landgoed aan de Weser te Bodenwerder, waar hij zich, na als kapitein enige Russische veldtochten tegen de Turken te hebben meegemaakt, in 1760 op veertigjarige leeftijd had teruggetrokken. Als gastheer vertelde hij de mensen de meest wonderbaarlijke geschiedenissen. In het Berlijnse tijschrift ‘Vade Mecum für Lustige Leute’ van 1781 verscheen een anonieme bijdrage, getiteld ‘M-H-nsche Geschichten’, in 1783 gevolgd door ‘Noch zwei M-Lügen’, beide door Rudolf Erich Raspe, die de baron persoonlijk kende, geschreven.

Raspe verzamelde de verhalen en gaf ze in het Engels uit in 1785, onder de titel ‘Baron Munchausen's narrative of his marvellous travels and campaigns in Russia’. De boeken werden herhaaldelijk vertaald en herdrukt. De baron zelf stierf in 1797 en zou voortaan door het leven gaan als legendarische leugenbaron.⁵⁹

De vertellingen gaan over de reis naar Rusland, de jacht, honden en paarden van de baron, de avonturen in de oorlog tegen de Turken, de gevangenschap en terugkeer naar het vaderland, avonturen ter zee, de reis naar de maan en de tocht dwars door de aarde.⁶⁰

De verhalen van de baron staan in de volkscultuur bekend als leugenverhalen⁶¹ en zijn in latere eeuwen ook in de mondelinge overlevering bekend. Eén versie komen we tegen in Nieuwleusen. In verschillende versies van het verhaal springt een man, soldaat, of baron van Münchhausen, op een afgeschoten kanonskogel, om (in) een belegerde stad, een vijandelijk kamp, te kunnen (be)spioneren. Halverwege, van daaruit, keert hij weer terug, door weer op een vandaaruit afgeschoten (tegemoetkomende) kogel (over) te springen. Hij laat zich een tweede keer naar de stad schieten en opent van binnenuit de poort.⁶² Het verhaal is onder meer bekend in de Baltische Staten, Duitsland, Hongarije, Nederland, Rusland en Scandinavië.⁶³ In Nederland is het verhaal in de volksmond opgetekend in Friesland⁶⁴ en in Groningen.⁶⁵

59 Bomans in: Raspe (1984), p. 7/8.

60 Raspe (1984), resp. p. 13, 21, 37, 45, 55, 67, 147, 153.

61 Meder (2000a), p. 198.

62 Van der Kooi (1984).

63 Vgl. Aarne (1964), beschrijving bij ‘AT 1880’.

64 In Eestrum, Collectie Jaarsma, verslag 368, verhaal 2 (archief Meertens Instituut); in Drachten Corpus Jaarsma, verslag 704, verhaal 8 (archief Meertens Instituut) en Collectie Jaarsma, verslag 1002, verhaal 15 (archief Meertens Instituut); in Molenend (Collectie Jaarsma, verslag 985, verhaal 18 (archief Meertens Instituut).

65 Het boek van Minne Koning / E.J. Huizenga-Onnekes (1930), p. 93-96.

8.5 Klaas Vaak

‘Klaas vaak begint al zand in jou oogjes te strooyen, en je bent al een geruimen tyd uit je wiegje geweest.’⁶⁶

‘Als de kinderen naar bed gingen, werd verteld dat Klaas Vaak op bezoek kwam. Hij strooide zand in de ogen, zodat je zo sliep.’ (Dalfsen, Hoonhorst)⁶⁷
‘'s Avonds gooide Klaas Vaak zand in de ogen. Ook als iemand moe was, van het spelen bijvoorbeeld, zei men: “Ja, Klaas Vaak komt er al aan met de zandzak!”’ (Dalfsen: Ankum)⁶⁸
‘Als je oogjes vroeger begonnen te prikkelen en je begon erin te wrijven dan had Klaas Vaak er zand ingestrooid en moest je slapen.’ (Dalfsen)⁶⁹

Klaas Vaak

66 De Hollandsche Spectator / Justus Van Effen, Aflevering 151-195: 7 april 1733-7 september 1733 (editie Marco de Niet (1999), p. 237).

67 Opgetekend: 27 augustus 2005 te Dalfsen. Verteller: Ab Goutbeek. Aard bron: mondeling; en opgetekend 19 september 2005 te Hoonhorst. Verteller: mw. Meijer. Aard bron: mondeling. Tevens opgetekend: 19 september 2005 te Hoonhorst. Verteller: mw. Goos-van der Vegt. Aard bron: mondeling.

68 Opgetekend: 29 augustus 2005 te Dordrecht. Verteller: H.J. Hemstede. Aard bron: mondeling (telefonisch).

69 Opgetekend: 17 september 2005 te Dalfsen tijdens de open dag van de Historische Kring Dalfsen. Verteller: mw. A. Nijland. Aard bron: mondeling.

[p. 130]

De figuur van Klaas Vaak is eeuwenoud. Het verhaal van Klaas Vaak is later als een kunstsprookje verwerkt door Hans Christian Andersen (1805-1875)

Klaas Vaak is een zandmannetje of kabouter, die zand in de ogen zou strooien, zodat kinderen konden slapen. Klaas Vaak is algemeen bekend in Nederland, maar ook in de rest van de wereld. De zandkorreltjes (slapertjes) in de ooghoeken herinneren aan het bezoek van de kabouter.

De figuur van Klaas Vaak is eeuwenoud. Het verhaal van Klaas Vaak is later als een kunstsprookje verwerkt door Hans Christian Andersen.⁷⁰ In dit verhaal is er niemand die zo veel verhalen kent als Klaas Vaak. Als de kinderen aan tafel zitten, loopt Klaas Vaak zachtjes op zijn kousenvoeten door het huis. Hij spuit vervolgens zoete melk in de ogen van de kinderen en blaast in de nek, zodat het hoofdje van het kind zwaar wordt. Als de kinderen slapen, gaat Klaas Vaak op het bed zitten en vertelt hij elke dag van de week een nieuw verhaal.⁷¹ Hans Christian Andersen baseerde het sprookje Ole Lukoie (het zandmannetje) op een Duitse overlevering. Het zandmannetje is in de Duitse vertelling een grappig karakter, dat 's nachts de ogen van de kinderen laat knipperen en sluit, zodat ze in slaap vallen. Ole Lukoie is een god voor de slaap en de droom. In het verhaal van Andersen ziet het aardige mannetje er uit als een kabouter. Aan het eind van zijn sprookje verschijnt de donkere en slechte zijde van zijn soort: zijn broer, die de Dood zelf vertegenwoordigt.⁷²

‘Vaek’ is een Middelnederlands woord voor ‘slaap’. Klaas Vaak of ‘het zandmannetje’ is elders in de wereld bekend onder de naam ‘Pier Luik’, ‘le marchand de sable’ (Frankrijk), ‘das Sandmännchen’ (Duitsland), ‘the sandman’ en ‘the dustman’ (Engeland).⁷³

70 Vgl. ‘Over boeken voor kinderen. Studie ten gerieve van leerkrachten, ouders, bibliothekarissen’ / Van Tichelen (1928), p. 80 e.v.

71 Sprookjes van Andersen 2 (Prisma boeken; 1604, (1961, 7e druk 1981)), p. 7.

72 Jensen (2005), ongenummerd.

73 Stoett (1923-1925), p. 523, nr. 2624.

8.6 Het gelukkige schot

‘Mijn oom, Willem Tichilhoven, een stroper van de Vennerberg, had een oud geweer met een hele lange loop, een éénloops. Het kruid werd aange stampt met een laadstok. Hij zag een koppel ganzen vliegen in een v-vlucht. Toen legde hij aan en hij liet de laadstok in het geweer zitten. Meteen rijgde hij de ganzen aan de laadstok. Die ganzen tuimelden naar beneden, die vielen op een koppel patrijzen die in de knollen lag. Hij was zo verrast van zijn buit, dat hij zijn geweer van zich af gooide en een haas dood in het leger trof. Toen moest hij met de hele buit over een grote sloot en zei hij: “Vandaag als je in de sloot springt heb je de leerzen vol water, en toen had ik ze vol paling zitten.” (Hoonhorst, Lemelerveld)⁷⁴

74 Opgetekend: 19 september 2005 te Hoonhorst. Verteller: Hein Ulkeman. Aard bron: mondeling.

[p. 131]

“Een jager zit met zijn geweer voor het vuur. Hij maakt het schoon. Hij weet niet dat er nog een schot in zit. Dat gaat af met de laadstok door de schoorsteen. Komt dezelfde weg terug, met... een gans eraan gespiest.” (Nieuwleusen)⁷⁵

“'k Dèènke vake nog an Klaas oom, die kon mooi vurtellen heur.
Dan was wijlen von Münchhausen hoaste nog een amateur.
Klaas oom zèèd: “Ik scheut een haze dwars oaver een grote sloot.
Mar toe mos ik oaver 't water, en die sprunk was wel wat groot.
Mar ik kwam an d'oaverkàànte, 'k lagge op de boek ien 't grös.
En wat dach' ie da'k doar zagge, boordevol een entennöst.⁷⁶
Mar bi'j 't springen, plof doar gonk mi'j 't àànder schot ok uut de loop.
En twie'j gàànzen koomt de lucht uut, die kree 'k toe nog op de koop.
Mar toe gleed ik van de wal of. Klaas oom die gonk noar Jan Plump.
'k Dache det bi'j al 't geluk nou toch een ongeluk'ien kump.
Mar ik heistern⁷⁷ weer de wal op, schudde mi'j de leerzen uut.
En een köppel dikke palings, had ik toe nog tut besluut.
Toe mos 't spul nog ien de weitas en dat was wel een geknooi.
Mar wi'j zèèn: “Fu'j toch Klaas oom, as 't niet woar is, 't is wel mooi.”’ (Nieuwleusen)⁷⁸

Klaas oom uit Nieuwleusen staat in het volksverhaal bekend als ‘de gelukkige jager’

75 Opgetekend 25 september 2005. Verteller: mw. A. Schoemaker-Ytsma. Aard bron: schriftelijk (e-mail). ‘Het verhaal heb ik van mijn man gehoord’.

76 Eendennest.

77 Klauterde met moeite.

78 Sterken (1976), p. 42. Over ‘wijlen von Münchhausen’, zie hoofdstuk 8.4.

[p. 132]

Het verhaal van de gelukkige jager heeft het karakter van een leugenverhaal dat zich onder meer in Lemelerveld afspeelt. Ook in Nieuwleusen komt het volksverhaal voor, als opschepperij. In werkelijkheid is het een bekend verhaal dat onder meer voorkomt in Amerika (negerverhalen), Engeland, Estland, Finland, Ierland, Litouwen, Rusland en Zweden. In het verhaal gaat een geweer per ongeluk af, doodt het een hoen die dood neer valt op een haas, en zo nog meer dieren doodt. Het motief van een man die in het water waadt en zo vissen vangt in zijn laarzen is onder meer bekend in Amerika, Duitsland, Finland, Rusland en Vlaanderen.⁷⁹ Het verhaal is in Nederland onder meer bekend in Friesland,⁸⁰ waarbij een haas, een snoek, een eend en eendeneieren worden gevangen.

Het motief van het steeds terugkomende geluk komen we ook tegen in zijn ongeluks-tegenhanger:

‘Meester Grakist, het hoofd van de christelijke school in Dalfsen, vertelde wel eens verhalen. Een man wilde van de wereld af, maar wilde zeker weten dat het lukte. Hij klom in een boom, die aan het water stond. Vervolgens bond hij een touw aan een tak en om z'n hals en ging zo boven het water staan. De man haalde de trekker over en schoot, maar de kogel ketste af. Hierop donderde de man naar beneden, maar ook de tak brak af. Toen viel de man in het water, maar ook het water was niet diep genoeg om zichzelf in te verdrinken. Moedeloos werd hij in het ziekenhuis opgenomen met twee gebroken benen.’ (Dalfsen: Oosterdalfsen)⁸¹

79 Aarne (1964), beschrijving bij ‘AT1890’ en ‘AT 1895’.

80 Drachtstercompagnie, Collectie Jaarsma, verslag 358, verhaal 2 (archief MI) en Drachten. Corpus Jaarsma, verslag 849, verhaal 11.

81 Opgetekend: 25 september 2005 te Oosterdalfsen. Verteller: Wim van Leussen. Aard bron: mondeling.