Dalfser muggen

[p. 15]

Hoofdstuk 1
Dalfser volksverhalen en bijnamen

1.1 Volksoverlevering: een inleiding

Volksverhalen zijn verhalen, dat wil zeggen ze hebben een verhalende kern, een begin, midden, einde en handelende personen. Het voornaamste criterium is dat ze mondeling worden doorverteld en daarbij doet het er niet toe hoe oud ze zijn, waar ze vandaan komen en of ze niet ook een rol spelen in de geschreven overlevering. Elke verhaal heeft zijn eigen plaats in tijd en ruimte, waarbij het zich in de regel weinig aantrekt van land- of taalgrenzen.¹

Tot de klassieke genres van het volksverhaal (in elk geval in ons cultuurgebied) rekenen we de sage, het sprookje, de legende, de mop en de anekdote. De sage, de mop en de anekdote zijn de meest voorkomende genres. Het sprookje en de legende zijn veel zeldzamer. Hierbij is vooral het verschil tussen sage, sprookje en legende belangrijk:

Een sage is een verhaal dat gepresenteerd wordt als waargebeurd, historisch en geloofwaardig. De plaats van handeling bevindt zich meestal dicht bij de leefomgeving van de verteller. Anders dan de anekdote, die ook als waargebeurd gepresenteerd wordt, heeft de sage een ernstig karakter. Hij kan zuiver historisch zijn (historische sage), maar gaat meestal over een voor de nietige mens beangstigende en gevaarlijke ontmoeting met het bovennatuurlijke. De term ‘sage’ is afgeleid van het Duitse werkwoord ‘sagen’.²

Het woord sprookje is afgeleid van het al in de middeleeuwen voorkomende woord ‘sproke’, dat letterlijk duidt op ‘dat wat (uit)gesproken wordt’ en verwant is aan ‘spreuk’ en ‘spreken’. De ‘sproke’ werd in de middeleeuwen verteld of voorgedragen door sprooksprekers. Het verkleinwoord ‘sprookje’ had oorspronkelijk een negatieve bijklank en werd gebruikt om onware verhalen of bakerpraat aan te duiden. Rond de 19^e eeuw heeft het woord ‘sprookje’ aan prestige gewonnen en is de negatieve bijklank grotendeels verdwenen. Sprookjes zijn fantasieverhalen. Ze worden niet geloofd en willen dat ook niet. Idealiter spelen ze in een onbestemde, pre-industriële, feodale wereld waarin (en dat is één van de grote verschillen met de sage) het bovennatuurlijke en het gewone, aardse niet met elkaar botsen, maar als in één dimensie door elkaar lopen. De helden en heldinnen van het sprookje zijn gewoonlijk jonge mensen op de drempel van volwassenheid, die aan het slot na veel avonturen elkaar en het geluk vinden.³

1 Vgl. Meder (2000a), p. 14; Meder (2000b), p. 284.

2 Vgl. Meder (2000a), p. 105; Meder (2000b), p. 327.

3 Vgl. Dekker (1997), p. 8, Meder (2000a), p. 105; Meder (2000b), p. 317, 318 en Etymologisch Woordenboek/De Vries (1979), p. 173.

[p. 16]

Een legende is van huis uit een verhaal dat gelezen moet worden (legenda). Het woord stamt in deze betekenis uit de middeleeuwse kloosterwereld. Nu verstaat het volksverhalenonderzoek er een heiligen- of wonderverhaal, vanuit een christelijk religieuze optiek, onder. Het is de godsdienstige tegenhanger van de sage. Het woord ‘legende’ wordt in de volksmond ten onrechte vaak gebruikt voor een oud volksverhaal in het algemeen.

Lange tijd heeft men gedacht dat het volksverhaal (zo goed als) uitgestorven was, maar nu is duidelijk geworden dat het vertellen van alle tijden is en ook deze tijd zijn volksverhalen oproept en vasthoudt. We spreken bij die ‘moderne’ verhalen wel van stadssagen (ook wel aangeduid als ‘urban legends’ of broodje-aapverhalen).⁴ Vaak is daarbij de grens met productgeruchten en roddels moeilijk te trekken. Met het volkslied, het volksrijm, de spreekwoorden en raadsels rekenen we het volksverhaal tot de orale volksliteratuur.

Naarmate volksverhalenonderzoekers hun werkterrein zijn gaan verbreden, zijn ook familieverhalen en persoonlijke geschiedenissen in beeld gekomen.⁵

Volksverhalen zijn van alle tijden en we kunnen veilig veronderstellen dat er in ons Germaanse verleden ook verhalen mondeling zijn doorgegeven, bijvoorbeeld om de daden van helden en goden te schilderen of om de wonderlijke verhalen van kabouters en elfen weer te geven. Ongetwijfeld werden er toen al sinds eeuwen liederen in de volkstaal door de zang verbreid en gingen spreuken en raadsels in dichtvorm van mond tot mond.⁶ Helaas is van die Germaanse overlevering in de Nederlanden niets of nauwelijks iets schriftelijk overgeleverd. We tasten voor de Nederlandse situatie feitelijk in het duister.

In de middeleeuwen treedt er verschriftelijking op in de Lage Landen. Wordt er aanvankelijk nog in het Latijn geschreven, vanaf de 12^e eeuw verschijnen er ook teksten in de volkstaal, het Middelnederlands. ‘Volksverhalen’ worden vanaf dat moment in de volkstaal via allerlei geschreven genres doorgegeven, zoals in de vorm van gedichten, liederen en raadsels. De schrijvers waren aanvankelijk vooral geestelijken: zij waren lange tijd de enigen die konden schrijven.⁷ Het is niet verwonderlijk dat door hun toedoen veel van de oudere voorchristelijke verhalen niet meer worden opgeschreven of een christelijk karakter krijgen.⁸ Ondanks de opkomst van het schrift blijft de voordrachtskunst bestaan in de vorm van verhaal-, lied- en toneelkunst. Lange epische teksten worden er in de 13^e eeuw voorgedragen, zoals verhalen over Karel de Grote of koning Arthur.⁹ Maar hun levensgeschiedenissen worden ook opgetekend in literaire handschriften en in kronieken. Minstreels en later sprooksprekers brengen hun minneliederen en gedichten ten gehore.

De hoogtijdagen van de sprooksprekers in de Nederlanden zijn de 14^e en 15^e eeuw. Sprooksprekers waren voordrachtskunstenaars, meestal dichters, die zich in de herbergen en bij de rijke burgerij, maar vooral bij de adel, aandienden met hun kunst en verhalen.¹⁰

Veel wonderbaarlijke overleveringen treffen we aan in Latijnse geschiedverhalen en heiligenlevens. In deze heiligenverhalen of ‘vitae legendae’ worden levensgebeurtenissen en lotgevallen van heiligen en van de door hen na hun dood verrichte wonderen beschreven.¹¹ De bekendste heilige in Dalfsen is Cyriacus.

4 De stadsage is in zeker opzicht de opvolger van de traditionele sage (Meder (2000b), p. 283). Stadssagen zijn vaak akelige, en meestal onware, verhalen over bijvoorbeeld kidnap uit pretparken en orgaanroof. Deze ‘urban legends’ worden zowel mondeling als schriftelijk doorgegeven op allerlei manieren. In Dalfsen hoorde ik de ‘urban legend’ van een Zwolse slager die volgens de overlevering schijnt te masturberen in zijn slagerij in de shoarmasaus, die bestemd is om verkocht te worden. Omdat het verhaal mijns inziens niet past in dit boek, en daarnaast niet specifiek in Dalfsen is gelokaliseerd, is dit vertelsel niet verder uitgewerkt en volsta ik met deze voetnoot. Toch is dit verhaal een stadssage, waarvan ik een variant onder meer in Dordrecht ben tegengekomen (vgl. Nederlandse Volksverhalenbank, [2005], verhaal STSAG578). Brunvand (1994) geeft het verhaal voor wetenschappelijke vergelijking en studie van de volksverhalen het typenummer ‘BRUN 05515: Masturbating into Food’. Vgl. ‘Sperma in de shoarma-saus’/A. Siegenbeek van Heukelom. In: Spiegeltje, spiegeltje aan de wand: over sprookjes, broodje-aap en andere volksverhalen, Volkscultuur 18, 2004.

5 Meder (2000b), p. 282.

6 Te Winkel (1922a), p. 109.

7 Te Winkel (1922a), p. 135 e.v. Aanvankelijk schreven zij vooral in het Latijn, de taal van de kerk en de wetenschap.

8 Te Winkel (1922a), p. 115; Jonckbloet (1888), p. 55 e.v.

9 Te Winkel (1922a), p. 150.

10 Brinkman (2000), p. 101.

11 Te Winkel (1922a), p. 414.

[p. 17]

Met het in verval raken van de sprooksprekerskunst in de 15^e eeuw komt de straatzang steeds meer in zwang. Daarnaast ontstaan er sinds de 14^e eeuw veel stedelijke toneelgezelschappen, opgevolgd door de stedelijke rederijkerskamers in de loop van de 15^e eeuw, waar gedichten en toneelstukken worden uitgevoerd.¹² Ook op deze manier werden volksverhalen verspreid. In de Acta van de Dordtse Synode wordt in 1578 het spelen ‘van geestelicke comedien ende tragedien voor den volcke in Rhetorycke’ ten zeerste afgeraden en later verboden.¹³ Toneelkunst is door de kerk door de eeuwen heen vaak gezien als een duivelse, of toch ten minste zondige, kunstvorm.

Vanaf de 15^e eeuw worden, met de uitvinding van de boekdrukkunst, ‘volksverhalen’ ook schriftelijk verspreid via volksen kluchtboekjes, of bezongen op straat.

De mondelinge overlevering van verhalen, het gewone vertellen onder mensen, is al die eeuwen gewoon doorgegaan. Sprookjes, traditionele anekdotes en sagen zullen dan ook zo oud zijn als de menselijke taal, maar pas in de 19^e eeuw worden ze wetenschappelijk verzameld en bestudeerd. Traditionele genres als de sprookjes, de sagen en de legenden worden ook vandaag de dag nog verteld, al behoren ze wat meer tot het verleden. Zij worden nu vooral in druk en via elektronische media verspreid. Sommige geschiedschrijvers of vertellers nemen verhalen weer van hun voorgangers over, soms door de verhalen klakkeloos over te schrijven, een gebruik dat tot op de dag van vandaag voortduurt.¹⁴

In deze publicatie komen de bekendste, meest vertelde en bewaard gebleven Dalfser verhalen aan bod, alsook ‘nieuwe’ volksverhalen, die voor het eerst zijn opgetekend.

12 Te Winkel (1922b), p. 231 e.v.

13 Rutgers (1889), p. 269/270.

14 Veel auteurs schrijven de tekst van andere schrijvers als waarheid over, zonder te kijken naar oorspronkelijke originele bronnen.

1.2 Bijnamen

‘Scheld'n dut geen zeer,
klapp'n zacht wel weer.’¹⁵

Naast de volksverhalen kennen wij de (vaak gerelateerde) bijnamen, die ook bekend staan als ‘locofaulismen’. Locofaulismen zijn schimp- of scheldnamen voor inwoners van een bepaalde plaats of streek.¹⁶ De bespotting van de inwoners van naburige plaatsen is een algemeen verbreid en zeer oud fenomeen. Er is bijna geen plaats of de inwoners ervan hebben door hun buren een spot- of schimpnaam gekregen. De bijnamen gaan vaak over de aan hen toegeschreven slechte eigenschappen of vermeende domheid, onwetendheid en onnozelheid. Vaak is er ook een volksverhaal dat de bijnaam nader verklaart. De meeste plaatsen moeten het met een schimpnaam en hooguit nog een daaraan gerelateerd volksverhaal doen, maar er zijn er ook die meer verhalen naar zich toe getrokken hebben waarin hun inwoners belachelijk worden gemaakt. Zo had Dalfsen in de omgeving een ongewenste naam,¹⁷ maar ook Nieuwleusenaren en Lemelervelders kregen spotnamen naar zich toe geworpen. De naijver tussen dorpen en steden onderling is ook te zien in oude scheldversjes als: ‘Zwolle is een pad, Dalsen (Dalfsen) is nog wat, maar Ommen is 'n moddergat’.¹⁸ De Ommenaren riepen op hun beurt spottend tot de inwoners van Nieuwleusen: ‘De Ni'jluusner rott'n bint zó arm, det ze 'n stat van 'n aander mut lien'n veur ze op visite gaot’.¹⁹ Nieuwleusenaren noemden de Zwollenaren vervolgens ‘bri'jbekken’. Omdat men in Zwolle ‘brouwt’ of ‘bri'jt’ (de ‘r’ als een keelklank uitspreekt), riepen de Nieuwleusenaren tot de Zwollenaren: ‘Bri'j, brood en proem'n, kunn'n de Zwols'n niet noem'n.’²⁰

Als je op Hoonhorst woonde, zei men tegen de Dalfsenaren: ‘Ie woont an de ve-

15 Schoemaker-Ytsma [2005], nr. 627. Spreekwoord met betrekking tot het terugschelden van kinderen. Zachten betekent ‘helen’. In Zwolle zegt men: ‘Skelden dut gien zeer, Slôn zoo völs te meer! Jä, dät zei-jen wi-j, toe'w nog kinders waeren, a'w uuteskölden wieren, maer 'k weete maar wat best, dä'k toch völle liever 'n flèr um d'ooren krege, dan da'k wierde eplôgd en uuteskölden. O, dat gemiene skelden kan 'n gevuleg mense zoo zeer doen! Maer ook de groote mensen vergalden mekaeren vaeke 't lèven met skeldwoorden, umdät ze zich verveelden.’ (Van Ginneken (1917), p. 129). Vgl. Klèùsien uut Zalk (1981), p. 10.

16 Siemon Reker in: Van der Heide (1998), p. 13 e.v.

17 Van der Kooi (1984), p. 160; Vgl. Lexicon lemma AT 1200-1350 /Jurjen van der Kooi. In: Nederlandse Volksverhalenbank, [2005] en Dekker (1997), p. 172/173.

18 In: Driemaandelijksche Bladen (1915), p. 26. We kennen op dit rijmpje, dat ook als liedje wordt aangeduid, ook andere variaties, zoals: ‘Steenwijk is een stad, Oldemerk is een gat, Blokziel is een modderpoel, De Kuinder is een brilstoel’ (Haverkamp (1948), p. 54), ‘Deventer is een koopstad, Zutfen is een loopstad, Lochem is nog wat, Maar Borkelo is een hondengat’ (Haverkamp (1948), p. 50), ‘Koevorden is een stad, Dalen is een gat, Wachtum is een eendepoel, Hesselen is een koningsstoel (Ter Laan (1949), p. 334), “Einschede (Enschede) is 'ne stad, Hengel (Hengelo) is nog wat, Meer Boorne (Borne) is 'n gat” (Meder (2005), p. 135).

19 Schoemaker-Ytsma [2005], nr. 573. Letterlijk: De ratten uit Nieuwleusen zijn zo arm, dat ze een staart moeten lenen voor ze op visite gaan.

20 ‘Brij, brood en pruimen’. Opgetekend: 22 september 2005. Verteller: mw. A. Schoemaker-Ytsma. Aard bron: schriftelijk (e-mail). Zwollenaren staan beter bekend als ‘Blauwvingers’. Vgl. Cornelissen (1929-1938), dl. 4, p. 25; Van der Heide (2003), p. 61/62.

[p. 18]

keerde kante van de Vechte’. Of: ‘Laot ze de brugge ma weghalen’²¹ En in Dalfsen zei men over Hellendoorn: ‘Hellendoorn, Stompen toren. Lange heide, Korte weide, Zoer brood, Zalte botter, Lange zakken. Weinig geld, Zoo is 't in Hellendoorn gesteld.’²²

Na schelden en ruzie behoorde de vrede te volgen. Dit werd onder meer tot uiting gebracht in het ruilen van elkaars zakdoek.²³ In dit hoofdstuk komen de bekendste en bewaard gebleven bijnamen van de inwoners van de gemeente Dalfsen naar voren, zoals zij door inwoners van omliggende dorpen, en wellicht ook door vreemden van verre, spottend werden genoemd.

21 Opgetekend: 19 september 2005 te Hoonhorst. Verteller: Gerard Kappers. Aard bron: mondeling.

22 R.A.C. Frijling. In: Driemaandelijksche Bladen (1902), p. 115. Vgl. Haverkamp (1948), p. 52/53.

23 Het is niet bekend of dit een algemeen gebruik in de regio was. Een Ommenaar en zijn meisje uit Oudleusen weigerden eens zakdoeken te ruilen met een dronkaard, wat als teken van de vriendschap moest dienen. Zakdoek ruilen /Martend Makkinga. In: De darde klokke: drie moandeleks tiedschrift veur Ommen, nr. 47, april 1983, p. 11/12.

1.2.1 Overijsselse moffen

‘Maar Moffen, Poep en knoet, dat zijn troggelaars tot bedelen opghevoet.’²⁴

Naast de Duitsers werden de bewoners van de oostelijke provinciën, waaronder de Overijsselaars, door de Hollanders schimpend ‘moffen’²⁵ genoemd en ook menig Dalfsenaar zal ooit de naam naar zich toegeworpen hebben gekregen. Een ‘Muff’ is in het Duits een knorrepot of brompot, al is het onduidelijk of het Nederlandse woord hier iets mee te maken heeft.²⁶ Tegenwoordig is deze bijnaam enkel voor onze Duitse oostburen bekend. Door de verschrikking van de Tweede Wereldoorlog heeft de bijnaam ‘moffen’ een nog negatievere bijklank gekregen.

In Nieuwleusen worden de Duitsers overigens ‘poepen’ genoemd, in plaats van ‘moffen’.

‘Poepen’ was de naam die ook aan veel bewoners van de oostelijke gewesten werd gegeven, vooral aan Duitsers²⁷ en aan reizende lieden, kooplieden en venters. Men kende ook ‘lapke poepen’ (in textielwaren) en ‘blaaspoepen’ (muzikanten).²⁸ Zo was Jan de Poepsnieder, een kleermaker die in Pruisen (Duitsland) had gewerkt, in Nieuwleusen bekend.²⁹

‘Poepen’ is daarnaast een veel voorkomende scheldnaam voor inwoners van een bepaalde plaats of streek. Zo worden diverse inwoners van steden en dorpen in de provincies Utrecht, Drenthe, Groningen, Overijssel, Friesland, Noord-Brabant en Zeeland spottend ‘poepen’ genoemd.³⁰

Het woord ‘poepen’ komt van het Duitse ‘Buben’, dat ‘knaap’ betekent. Aan deze ‘poepen’ werd door de plaatselijke bevolking een buitengewone domheid toegedicht. Zo kende men ook de ‘Duitse maaiers’. Zij kwamen vooral in het begin van de 17^e eeuw tegen de hooitijd maaien, hooien, dorsen, turfgraven en baggeren. Deze maaiers werden aangeduid als ‘hannekemaaier’ of ‘pikmäyers’³¹, ‘Bovenlander’ (vanwege hun land van herkomst), en als ‘poep’, ‘graspoep’ en ‘groene poep’.³² De lonen waren in Duitsland destijds beduidend lager en het was uit armoede dat ze naar Nederland kwamen.³³ ‘Hannekemaaier’ is waarschijnlijk afkomstig van ‘Hanneke’ (Hanne of Johannes) en ‘maaier’ of ‘grasmaaier’.³⁴

‘Hans Hannekemeaier was ok altied goed veur een bult gräppies. Hannekemeaiers det waren die luu van achter de poal³⁵ die hier kwamen umme't grös te meaien. Zie kwamen soms op zompen de Vechte ofzakken.’ (Dalfsen)³⁶

24 Spaanschen Brabander Jerolimo / G.A. Bredero (1617), derde bedrijf.

25 Cornelissen (1929-1938), dl. 4, p. 7; Haverkamp (1948), p. 48; Van der Heide (2003), p. 13. Vgl. Hannekemaaiers en kiepkerels / Korn. Mulder (1971), p. 10/ 11; Van Ginneken (1917), p. 131 en 249.

26 De Vries (1983, p. 209), meldt dat ‘mof’ mogelijk is overgenomen uit het Duitse soldatenwoord ‘muff’, dat ‘knorrepot’ of ‘ongemanierd persoon’ betekent. Van Veen (1989, p. 496) noemt een ‘mof’ een Duitser, of een ‘scheldwoord voor vreemdelingen’.

27 Haverkamp (1948), p. 50, 51; Van der Kooi (1984), p. 161; Van Veen (1989), p. 584.

28 Van der Kooi (1984), p. 161.

29 Opgetekend: 7 augustus 2005. Verteller: mw. A. Schoemaker-Ytsma. Aard bron: schriftelijk (e-mail).

30 Van der Heide (1998), p. 290.

31 Lutje Schipholt (1959). Vgl. Van Veen (1989), p. 323.

32 Van Ginneken (1917), p. 131 en 249; Meder (2000b), p. 324; Meder (2001), p. 181. Vgl. Hannekemaaiers en kiepkerels / Korn. Mulder (1971), p. 9.

33 Meder (2001), p. 181.

34 Vgl. Hannekemaaiers en kiepkerels / Korn. Mulder (1971), p. 7 e.v.; Heuvel (1978), p. 368 e.v.; Van Veen (1989), p. 323; De Vries (1983, p. 137) geeft ‘hannekemaaier’ de betekenis ‘Hansje de maaier’.

35 Van de andere kant van de Duitse grens.

36 Dom Genöal / Henk uut de Zandbak. - De Oprechte Dalfser Courant, 10 november 1999, nr. 141.

1.2.2 Dalfser moppen

‘Dalfsen draagt roem om zijn moppen!’³⁷

In Dalfsen staan de ‘Dalfser moppen’ bekend, zoals de inwoners ook spottend werden genoemd. De ‘mop’ heeft niets te maken met onze hedendaagse mop, met een verrassend, komisch slot. Het gaat hier om

37 Laurillard (1901), p. 54. Vgl. Simons (1929), p. 4.

[p. 19]

koekjes.³⁸ Met een ‘mop’ wordt algemeen een steen, koekje of grap bedoeld. De oudere betekenis is ‘klomp’ of ‘brok’. Het staat in die betekenis naast de zuidnederlandse ‘mok’, een hard gebakken, bruine koek.³⁹

Het ‘möpke’ was de algemene Oost-Nederlandse naam voor een koekje dat, behalve in Dalfsen, onder meer voorkomt in Coevorden, Delden, Heemse, Doesburg, Doetinchem, Steenwijk, Veere en Weesp. In Dirksland werd men ‘moppenvreter’ genoemd.⁴⁰ Ook andere bewoners van Europa worden ‘moppen’ genoemd, vaak naar het gebak. We komen ‘moppen’ verder tegen in Beemster, Jisp, Kevelaer (Duitsland), Medemblik, Schagen, Venlo, Vlaardingen, Hoorn (moppen als ‘roetmoppen’) en in verschillende andere plaatsen.⁴¹

Overigens waren ‘moppen’ ook geldstukken.⁴² Daarnaast is een mop in het Nederlands een koosnaam voor een meisje of vrouw.

Waarschijnlijk was er eerst het koekje en daarna de scheldnaam ‘moppen’.⁴³ Later stond in Dalfsen ook een kinderkoor bekend onder de naam ‘Dalfser moppen’.

Het kinderkoor de Dalfser Moppen

Afbeelding van de verpakking van de Dalfser moppen van Firma Wilhs. Frijling

38 Cornelissen (1929-1938), dl. 4, p. 9.

39 De Vries (1983), p. 211; Van Veen (1989), p. 500; Vgl. De Vries (1971), p. 454.

40 Zie o.a. Coevorden (Van der Heide (1998), p. 29), Delden (Van der Heide (1998), p. 210), Heemse (Van der Heide (1998), p. 214), Veere (Van der Heide (1998), p. 246), Weesp (Van der Heide (1998), p. 205), Dirksland (Van der Heide (1998), p. 254).

41 Cornelissen (1929-1938), dl. 3, resp. p. 27, 42, 317, 48, 60, 284, 105 en 41 (zie voor Hoorn ook: Opgetekend: 22 november 1893. Verteller: C. Pels. Regio: Ierseke. Collectie Boekenoogen (archief Meertens Instituut), CBOEK417).

42 Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal / P.J. Harrebomée (1856-1860), p. 102.

43 Karl Knauthe (en Cor Hendriks) noemen enkel de scheldnaam ‘Dalfser Moppen’. ‘Hollandsche scheldwoorden’. In: Am Ur-Quell 3 (1892) 169, Regio: Ermelo (Gelderland), Collectie Meertens Instituut, DIVTX699.

[p. 20]

Dalfser Moppen vervaardigd in de banketbakkerij

Bakkerij/kruidenier Van Beinum gebruikte rond 1915/1916 nog de tekst ‘Oprechte Dalfser moppen’⁴⁴ en ook tegenwoordig wordt deze beschrijving nog gebruikt op de koekverpakking. De koekjes worden in Dalfsen nog steeds verkocht.

‘Alleen op zondag kregen we “möppies”, van allerhande modellen. Zo waren er ronde of hartjesmodellen. We kregen er één per persoon...het was een speciale gelegenheid.’ (Dalfsen: Welsum)⁴⁵ ‘Tegenwoordig genieten nog veel mensen dagelijks van een kummegie koffie met een Dalser möppie!’ (Dalfsen: Oosterdalfsen)⁴⁶

Bakker Gerrit Frijling (1756-1833) heeft volgens de verhalen de Dalfser mop in 1784 bij toeval gebakken.⁴⁷ De Dalfsenaren ontleenden later aan het koekje hun bijnaam. De ‘Dalfser moppen’ danken het bestaan aan een mislukking. In 1784 schoof, zo gaat het verhaal, Gerrit Frijling in zijn bakkerij aan de Prinsenstraat een blik in de oven, waarop bolletjes deeg lagen. Deze waren voorbestemd om als zachte, nogal omvangrijke koekjes de deur uit te gaan. Toen de bakker de oven opentrok, snoof hij de geur op van een baksel, dat hem volslagen vreemd was. Het koekje was in de letterlijke zin dus een misbaksel.

Toen de winkelier in brood en banket er achter kwam hoe lekker de koekjes waren, prentte hij het toevallige recept in zijn geheugen.⁴⁸ Door het immense succes probeerden later bakkers in Zwolle en Deventer het koekje van bakkerij Frijling te imiteren. Tevergeefs.

Onder de naam ‘Dalfser moppen’ werden de koekjes ook buiten Dalfsen verkocht, zoals in Zwolle en later in de rest van Nederland, uitgezonderd de zuidelijke provincies.⁴⁹

In 1963 werd een deel van de productie van bakkerij Frijling, met onder meer het bakken van de Dalfser moppen, verplaatst van de Prinsenstraat naar de Goldkampstraat, waar het bedrijf tegenwoordig nog steeds is gevestigd.⁵⁰

In de omgeving van Dalfsen komen ook koeken in het volksgeloof voor. Zo geloofde men dat je tijdens het trouwen een bitterkoekje moest nemen. De zoetigheid van het koekje overtreft volgens het volksgeloof de bitterheid. Zo zou het ook tijdens het huwelijk moeten gaan.⁵¹

44 In: Dalfsen in oude ansichten (1971), p. 39, foto.

45 Opgetekend: 18 juli 2005 te Dalfsen. Verteller: Gerritdina Janna Bruins-Knotters. Aard bron: mondeling.

46 Opgetekend: 5 juli 2005 te Oosterdalfsen. Verteller: Wim van Leussen. Aard bron: mondeling.

47 Snel (1985), p. 2.

48 Snel (1985), p. 2/3 en Dalfser Courant, maart 1959.

49 Snel (1985), p. 5.

50 Snel (1985), p. 9.

51 Opgetekend: 18 juni 2004 op Huize den Berg te Dalfsen. Verteld door ambtenaar Margot Uit ten Bogaard van de burgerlijke stand Dalfsen tijdens een trouwerij. Aard bron: mondeling.

Het elfje en getallen

‘Van de Dalfser Moppen ken ik het volgende “elfje”. Een elfje is een rijmpje dat uit elf woorden bestaat. In mijn kindertijd was dit rijmpje er al.

[p. 21]

 

‘Dalfser Moppen

 

Zonder koppen

 

Zonder oren

 

Zo bint Dalfser moppen geboren.’

 

(Dalfsen)⁵²

Vrijwel iedereen in Dalfsen kent, ook tegenwoordig, het rijmpje van de Dalfser moppen. Het versje wordt in het begin van de twintigste eeuw aangehaald door folklorist Jozef Cornelissen (1866-1942), die twaalf woorden gebruikt:

‘Dalfser moppen
zonder koppen
zonder ooren
Zoo zijn de Dalfser moppen geboren’.⁵³

Waarschijnlijk is pas later de betekenis van ‘het elfje’ aan het versje gegeven. De dichtregel is zeer waarschijnlijk ook niet uit Dalfsen afkomstig, al kunnen we dat niet met zekerheid zeggen. In Kreil en Weesp kennen we een gelijksoortig versje:

‘Kreilder mop
Zonder kop,
Zonder ooren,
Die kunnen de klok niet horen.’ (Kreil)⁵⁴

‘Weesper moppen,
Zonder koppen,
Zonder ooren,
Kennen niet hooren.’ (Weesp)⁵⁵

Kreil is een gehucht in de gemeenten Niedorp en Anna Paulowna in de provincie Noord-Holland en heeft geen kerk en toren en dus ook geen klokken.

‘Elf is het gekkennummer. Ja, dat weet iedereen,’ vertelt een schoolboekje ons. Er werd beweerd dat het ‘gekkengetal’ uit Babylon of van de Germanen afkomstig was, of dat het volk van de elfen of alfen voor het getal ‘elf’ zou hebben gezorgd.⁵⁶

Naast het ‘elfje’ komen getallen ook op andere wijzen in de volkscultuur naar voren. Getallen waren in het volksgeloof belangrijk. Begin vorige eeuw vroeg de auteur van een wandelgids zich af waarom het getal ‘zeven’ zo vaak voorkomt in Dalfsen. In Dalfsen waren er ‘de zeven alleetjes’, ‘zeven kijkjes’, ‘groepen van zeven eiken, beuken of linden’, en, zo werd nagegaan, uitsluitend bij een aanleg uit de 17^e of 18^e eeuw. Als antwoord werd gegeven, dat het wellicht een aanduiding is van de zeven geuniëerde gewesten.⁵⁷ Het getal ‘zeven’ is een telkens terugkomend getal in oude verhalen.⁵⁸ Dit getal werd al door de Grieken en Indiërs als heilig gezien⁵⁹ en onder oosterse, vooral joodse invloed, is het cijfer hier als heilig ingevoerd. Denk hierbij aan de dagen van de week, aan de zeven dwergen, de zeven vette koeien uit de Bijbel.⁶⁰

Dat dertien een ongeluksgetal zou zijn, is algemeen bekend. We kennen in Dalfsen het volksgeloof:

‘Gien därtien proemen in iene wekflesse,
hij giet oe vaste veurtieds lös.’ (Dalfsen)⁶¹

52 Opgetekend 3 juni 2005. Verteller: Henk van 't Zand. Aard bron: mondeling. De heer Van Leussen schrijft ‘mopm’; opgetekend: 5 juli 2005 te Oosterdalfsen. Verteller: Wim van Leussen. Aard bron: mondeling. Tevens opgetekend: 4 juli 2005 te Dalfsen. Verteller: mw. Johanna Jantina Meijerman-Spijkerman. Aard bron: mondeling.

53 Cornelissen (1929-1938), dl. 6, p. 188, die het heeft overgenomen uit Eigen Volk III, p. 244. Zie ook: Nannings (1932), p. 160; Haverkamp (1948), p. 49.

54 Cornelissen (1929, 1938), deel 3, p. 45. Van der Heide meent dat het bij ‘mop’ om ‘mutsjes’ gaat. Een ‘mop’ of ‘mopmuts’ is een vrouwennachtmuts (Van der Heide (1998), p. 190, 197 en 203).

55 Boekenoogen in: Meder (2005), p. 89, Verteller: J. Beijers (student) uit Weesp (Noord-Holland), april 1892. Collectie Meertens Instituut, CBOEK373.

56 Wouters (1931), p. 107/108; Teenstra 1843 (1973), deel 2, 2e afdeling (waarzeggerijen), p. 199.

57 Het eerste baanvak van de Noord-Ooster (1903), p. 9.

58 Ter Laan (1949), p. 484.

59 Teenstra, 1843 (1973), deel 2, 2e afdeling (waarzeggerijen), p. 178 e.v.

60 Heuvel (1978), p. 178. Vgl. de Bijbel, Genesis 41.

61 Doe geen dertien pruimen in een weckfles, want anders zal hij voortijdig opengaan. In: Spoken / Henk uut de Zandbak. - De Oprechte Dalfser Courant, 10 september 2003, nr. 338. Vgl. Teenstra 1843 (1973), deel 2, 2e afdeling (waarzeggerijen), p. 199/200.

Het receptgeheim

‘Twee mensen op de fabriek van Wilh's (Wilhelmus) Frijling, de banketbakker, zouden het recept van de Dalfser Moppen bezitten. Het recept van de koekjes zou goed bewaard zijn bij hen. Daarnaast kent alleen de notaris het recept.’ (Dalfsen)⁶²

Volgens eigenaar en algemeen directeur Hans Frijling van Frijling Banket staat het recept van het ‘misbaksel’, bestaande uit een

62 Opgetekend 3 juni 2005. Verteller: Henk van 't Zand. Aard bron: mondeling; opgetekend: 21 juli 2005 te Dalfsen. Verteller: mw. J.H.S. Aard bron: mondeling. Mw. J.H.S. meldt, dat alleen de oudste zoon het recept weet. ‘Niemand mag het weten!’ Tevens opgetekend: 4 juli 2005 te Dalfsen. Verteller: mw. Johanna Jantina Meijerman-Spijkerman. Aard bron: mondeling. Tevens opgetekend: 31 juli 2005 te Dalfsen. Verteller: G. van Emmen. Aard bron: mondeling. En opgetekend: 5 juli 2005 te Oosterdalfsen. Verteller: Wim van Leussen. Aard bron: mondeling.

[p. 22-23]

Wij zijn 'd op-rechte Dalf-ser-mop-pen
van 't dorp-je aan de ou-de Vecht
Wij voelen 't har-te voor u klop-pen,
aan Dalf-sen zijn wij zeer ge-hecht.
Refrein: Ons vriend'lijk dorp-je, mijn va-der-land,
aan u heb ik ge-heel mijn hart ver-pand.

2. Rondom uw oude grijze toren

die uitziet over 't oude land.

Daar schouwt men 't land bezaaid met vruchten

door 't werken met een nijver hand. refrein.

3. De bossen, die ons dorp omzomen

en stralen met hun klaren pracht.

En lokken ons tot hen te komen

genieten wat natuur ons bracht. refrein.

4. De mensen die ons dorp bewonen

zijn rustig, kalm, flink en kordaat.

En wat hun ook mag overkomen

wij delen samen vreugd en kwaad. refrein.

5. De boeren zijn van d'oude stempel

eenvoudig, zuinig en gerust.

Hun vaad'ren gaven hun 't exempel

in stoerheid, krachtig, zelfbewust. refrein

6. En of u komt uit Ankum, Lenthe,

Oudleusen, Welsum of Marshoek.

Tezamen zijn wij Dalfsenaren

al eeuwen ferm, oprecht en kloek. refrein

[p. 24]

mengsel van ingrediënten als boter, suiker en kaneel, nergens opgeschreven, maar wordt het al eeuwenlang mondeling doorgegeven. De kruiden van de Dalfser moppen werden nog jarenlang naar de fabriek gehaald vanuit de Prinsenstraat in Dalfsen. Het receptgeheim van de firma Frijling is een familieoverlevering.

‘Het kruidenrecept van de Dalfser moppen is bekend bij mijn ouders en oudste broer. Mijn vader ging niet met zijn oudste broer in één auto. Dat had te maken met de opvolging. Als er iemand zou overlijden door een ongeval, was er altijd nog een familielid dat het bedrijf kon overnemen. Dat had echter niets te maken met het “geheime” kruidenrecept van de Dalfser mop.’ (Dalfsen)⁶³

63 Opgetekend: 19 juli 2005 te Dalfsen. Verteller: Hans Frijling. Aard bron: mondeling. Ook Snel (1985), p. 10, zegt dat er al 200 jaar lang, buiten een enge kring binnen de familie Frijling, niet gesproken wordt over het recept van de Dalfser mop.

1.2.3 Dalfser muggen

‘Verbeter de wereld, begin bij de muggen.’⁶⁴

Dalfsenaren spoten volgens het volksverhaal op muggen

‘Op een lichte zomeravond zaten de mensen in Dalfsen buiten hun deur en babbelden wat. Sommigen liepen langs het Koffiestraatje in de zwoele atmosfeer. Kinderen speelden hier en daar met hun tol en hoepels. Mensen namen een frisse pint bier en een Dalfser mop. Maar daar, in deze rustige stemming riep een mannenstem plotseling: “Brand in de kerktoren!” “Brand!” De Dalfsenaren zijn fijne mensen, en dus niet vlug in het constateren van nare dingen.

Hun hoofden wendden zich naar de richting, waar de toren moest zijn. En wie geen huis voor zijn gezichtsveld had, of te slaperig was, keek.
“Brànd”, riep die ene man weer, en zijn vinger wees sidderend naar het bouwwerk, dat hoog en rank boven alle andere hoge gebouwen uitstak. “Vuur! In de toren! Zien jullie die wolken dan niet? ...! Hellup!”
De mensen drongen op, zij liepen tegen elkaar aan. En ja... men zàg de rookwolk, die smal en dreigend om de toren deinde..., die verwoei..., die aanwies, en even dichter werd, om dan weer te verkleuren tegen het luchtige helblauw van de zomeravondhemel.

64 Fabeltjes vertellen / Remco Campert [1968], p. 5.

[p. 25]

De vrouwen begonnen te gillen, zoals het hoort bij rampen. De kinderen juichten, want zij meenden begrepen te hebben dat ze nog niet naar bed hoefden.
En de mannen, die ernstige plichtgetrouwe mannen van Dalfsen, beenden met lange, rasse schreden naar de waterkanten van de Vecht.
Twee mannen lagen op hun buik bij de neergang van de brug, en schepten het water in hun handen. Zij hadden immers in de hete zomer hun hoeden thuis gelaten!
Anderen stonden naast hen te stampen van haastige smart, en velen blikten vol angst en ellende naar de smalle, dreigende rookpluim, daar hoog boven het dorp.
Blussen! Snel, voordat de toren als een fakkel over het dorp zou neerslaan. Er waren toch zo veel houten boerderijen. Er waren mensen die in paniek om hun kinderen riepen, welke natuurlijk onvindbaar bleken. Er waren er ook die zelf geholpen wilden worden, vóór het te laat zou zijn. Er waren lieden die hun juwelen en geld snel in koffers borgen, en weg wilden van het dorp dat zij in dansend vuur meenden te zien.
Velen zonken midden op straat neer en baden gretig tot alle machten die zij zich van catechismus, relieken en kermisliedjes konden herinneren. Menigeen besefte op dit kostbaar moment, hoe zondig hij in het keurige dorp had geleefd: schulden gemaakt; gedanst in de kroeg, dames met begerende ogen begluipt. Verschrikkelijk, wat men al niet leert inzien als daar zo'n toren gelijk een opgestoken vinger, omwolkt van verderf, naar de hemel wijst.
En daar, toch nog binnen een half uur, trad de brandweer aan, in rok met gepoetste schoenen, het hoofd ontdaan van pruik en staatsie, slechts gedekt door een natte slaapmuts, zoals het voorschrift was. De brandweer begon emmertjes water te scheppen uit de Vecht, en gaf de emmers over van Gait naar Jan-Willem en van Jan-Willem naar Martijn, en dan naar Willem, en naar Peter, enzovoorts... tot in de houten kuip, waarop de prachtige, splinternieuwe brandspuit gezet was. Vier mannen pompten met zwellende spieren, terwijl nog vier anderen de borrelende spuitslangen richtten, als veldheren met vervaarlijke bewapening.
Het was ontzettend, zo aangrijpend vreselijk, dat de burgemeester volkomen vastliep in het gedrang, onverstaanbaar werd en zijn horloge verloor. Hij riep iets over kalmte en dieven, maar men begreep hem verkeerd. Vrouwen vielen bewusteloos tegen knappe kerels aan, kinderen gooiden stenen door de ramen, omdat het vuur beslist de schuld zou krijgen; twee stokoude dames gierhuilden met lange uithalen. Het was een ontzetting, te zien hoe Dalfsen door elkaar werd geschud als dobbelstenen in een kroes. En daartussen, bij de waterkant, werkte de brandweer, bezweet met bloedrode hoofden: Gait, Jan-Willem, Martijn, Peter en al die anderen...
De kerktoren stond doodstil, als een immens stuk vuurwerk, dat zo dadelijk knallen zou.
“Hij bewéégt!...”
Mannen en vrouwen omhelsden elkaar van wanhoop. De brandspuiten plensden veel te laag op de muur.
De burgemeester was nu ook één van zijn schoengespen kwijt; hij hield de hand op de beurs, en schreeuwde zich het gelaat paars in de gillende menigte.
“De toren!” brulde een lange vent, die goed zicht moest hebben. “Hij gaat òm, mensen! Weg, wèg!”

[p. 26]

En de brandweer emmerde: Gait, Jan-Willem, Martijn, Peter...
Toen -véél te kalm- verscheen boven in de toren een man. Had hij dan boven het vuur uit kunnen stijgen?
Hij gebaarde als een dominee, plechtig de armen spreidend, zonder de geringste stervens-haast.
Met de handen aan zijn mond riep de man op de toren: “Er is geen vuur!...Het zijn muggen, die zwermen om de toren!” De brandspuit verzwakte zijn straal tot een gebogen lijn. Het gorgelde in de slang.
Mùggen?! Zwermende muggen in de zomeravond?!
Zo stierf de angst en nieuwsgierigheid.
En tussen de Dalfsenaren stonden die enkele buitenstaanders, van Zwolle en Hoonhorst. Het grinnikkend verraad in hun ernstige binnenkamer.
“Muggen!” “Muggenspuiters!” zeiden de gasten onder elkaar.
En vraag vanaf nu aan een Overijsselaar of de Muggen hem bekend zijn; z'n ogen zullen naar Dalfsen gaan.
Want zulke verhalen blijven helaas bekend....’ (Dalfsen)⁶⁵

Naast de bijnaam ‘Dalfser moppen’ kent men de ‘Dalfser muggen’. De toenaam is tegenwoordig volstrekt onbekend in Dalfsen, maar werd ooit gebruikt als spotnaam voor de inwoners van het dorp. Achter deze bijnaam schuilt een humoristisch verhaal, dat, voor zover we weten, voor het eerst met Dalfsen in verband wordt gebracht door de Belgische folklorist Cornelissen (1866-1942).⁶⁶ De inwoners van Dalfsen meenden dat de toren in brand stond, maar het bleek een zwerm muggen te zijn, die om de toren zweefde.

De spotnaam ‘muggen’ is ook bekend in Kattendijke (ook ‘mogge’ genoemd), Woerden (‘muggespuiters’, met hetzelfde verhaal als in Dalfsen), Hoge en Lage Zwaluwe (‘muggenzifters’)⁶⁷ en in Meppel.⁶⁸

Ook de Fransen worden ‘muggen’ genoemd.⁶⁹ De paters van de Sint Bernardsabdij, op de Schelde, dachten in 1716 dat de toren in brand stond. Ze begonnen met blussen, maar het bleken muggen te zijn. Muggenblussers treffen we aan in Rupelmonde, Nieuwkapelle, Oudekapelle, Neerpelt, Peer en Mechelen.⁷⁰ In Mechelen (België) dacht men in 1687 dat de toren in brand stond, terwijl het de maan bleek te zijn.⁷¹ Ook in Middelburg⁷², Utrecht en Alphen aan de Rijn is het verhaal van de ‘maanblussers’ bekend.⁷³ Verder kent men blussagen in Turnhout (zonblussers, volgens een verhaal uit 1755), Diest (zonblussers, in 1728), Mussièges (zonblussers), Leuven (maanblussers), Brugge (maanblussers), Edegem, Hondschoote en Sint-Truiden (allen zonblussers). Maanblussers treft men tevens aan in Zundert (Noord-Brabant). Ook in Wallonië, Frankrijk en de Bohemen kent men het verhaal: de asblouis (éblouis) in Thirimont en de maanblussers in Champey en Müllersgrün (Bohemen). In Neudorf (Bohemen) zouden bewoners de dorpsvijver hebben willen blussen, die in brand zou hebben gestaan.⁷⁴

Versies van het verhaal komen voor in heel West-Europa en Centraal-Europa, maar ook in Noord-Afrika en de Verenigde Staten.⁷⁵

Het verhaal houdt verband met het motief van de maan-, zon-, muggen- en torenblussers die op meer plaatsen in de wereld voorkomt en zou de herkomst van de bijnaam voor de Dalfsenaren kunnen verklaren, maar de bijnaam zou ook een andere herkomst kunnen hebben. Wellicht is het verhaal pas later aan de bijnaam ‘Dalfser muggen’ gekoppeld. In de buurt

65 Cornelissen (1929-1938), dl. 1, p. 205 (muggenspuiters); Ter Laan (1949), p. 228; Van der Heide (1998), p. 210. Het verhaal is een bewerking van dezelfde sage voor Meppel (De Landell (1955), p. 19-24); Ook de inwoners van Haarlem heten muggen(koppen) (zie: Collectie Boekenoogen (archief Meertens Instituut, CBOEK398, CBOEK420; Cornelissen (1929-1938), dl. 6, p. 101, vgl. Eigen Volk VII, p. 234). Men kent in Haarlem nog de wiellerronde de Muggenronde, de boekenserie de Muggenreeks en tijdens carnaval heet de stad Muggendonk. Ook in IJsselstein kennen we dezelfde sage (Ter Laan (1949), p. 228; Muggen, (2004)).

66 Cornelissen (1929-1938), dl. 1, p. 205; Haverkamp (1948), p. 49; Van der Heide (2003), p. 21.

67 Cornelissen (1929-1938), resp. dl. 6, p. 131, p. 115, p. 161.

68 Opgetekend: 23 mei 1892. Verteller: A. Smit. Regio: Steenwijk. Collectie Boekenoogen, archief Meertens Instituut, CBOEK363.

69 Cornelissen (1929-1938), dl. 6, resp. p. 131, 115, 161 en dl. 4, p. 209. Vgl. Van der Heide (1998), p. 28 en 36 (te Balloo en te Peest, ‘muggen’ als weinig betekenende lieden. De Drenten zeggen niet voor niets: ‘Een mugge hef gien rugge, alleen 'n lid woar kop en kont an zit.’ (Van der Heide (1998), p. 36). Ook in Biert, Heemstede, Sint Philipsland en Velsen kreeg men de bijnaam ‘muggen’ (Van der Heide (1998), resp. p. 251; p. 195/196, p. 244 en p. 205).

70 Cornelissen (1929-1938), dl. 1, p. 205.

71 Cornelissen (1929-1938), o.a. dl. 1, p. 201 e.v., dl. 6, p. 29, p. 88.

72 Cornelissen (1929-1938), dl. 6, p. 140.

73 Nederlandse Volksverhalenbank, [2005], verspreidingskaart ‘rescuing the moon’. Verder kennen we de schimpnaam ‘maanblussers’ in Oirschot, Schoondijke, Zundert (Van der Heide (1998), resp. p. 167, p. 243 en 182) en ‘zonneblussers’ te Vlijmen (Van der Heide (1998), p. 179).

74 Cornelissen (1929-1938), dl. 1, p. 205, 206. Ook in Zwammerdam werden de inwoners ‘manespuiters’ genoemd (Van der Heide (1998), p. 270).

75 Zie: Uther (2004), beschrijving bij ‘ATU 1335*’.

[p. 27]

van de Vecht zitten immers regelmatig zwermen muggen. Ook kan de bijnaam betekenen dat men een Dalfsenaar kleingeestig, stekelig of kleinzielig vond. Tevens kan muggenzifterij, vitten op kleinigheden, er mee in verband staan. Daarnaast zou het verhaal verband kunnen houden met de uitdrukking ‘door de maan blussen’. Dit spreekwoord was nog gangbaar in de 16^e eeuw en betekent ‘een onmogelijke zaak ondernemen, dwaze, onuitvoerbare plannen opvatten.’⁷⁶

Het hoeft dus niet zo te zijn dat er eerst een verhaal was naar aanleiding waarvan de Dalfsenaar de bijnaam ‘muggen’ heeft gekregen. Het kan ook andersom zijn gebeurd, wanneer de Dalfsenaren een scheldnaam hadden en hier later een verhaal bij verzonnen is. Wellicht is het verhaal gekoppeld aan een al bestaande naam. Tegenwoordig worden dergelijke grappige verhalen nauwelijks meer verteld. Opvolgers zijn broodje-aapverhalen en moppen.

76 Cornelissen (1929-1938), dl. 1, p. 205.

1.2.4 Dalser traonpannekoeken

‘Dalfsenaren werden door Nieuwleusenaren nog in de 19^e eeuw “Dalser traonpannekoek'n” genoemd. Deze bijnaam had met de armoede te maken. Voor het bakken van pannenkoeken werd traan gebruikt in plaats van olie. Dat was goedkoper.’ (Dalfsen, Nieuwleusen)⁷⁷

Naast ‘Dalfser moppen’, ‘Dalfser muggen’ en ‘Dalser traonpannekoeken’ stonden ook ‘de rooien’ in Dalfsen bekend. Dit is een algemene benaming voor de arbeiders. De buurt van het dorp tegenover de oude melkfabriek, de arbeiderswoningen, werd volgens Dalfsenaar Hemstede ‘het rode dörp’ genoemd.⁷⁸

Dalser traonpannekoeken

77 Opgetekend: 21 juli 2005 te Dalfsen. Aard bron: mondeling. Verteller: Hendrik Schoemaker, die het verhaal weer van zijn grootvader heeft gehoord. Tevens opgetekend: 21 juli 2005 te Dalfsen. Verteller: mw. A. Schoemaker-Ytsma. Aard bron: schriftelijk (e-mail). Zie ook: Schoemaker-Ytsma [2005], nr. 662.

78 Naar de rode dakpannen. Opgetekend: ongedateerde brief, ontvangen 13 september 2005. Verteller: H.J. Hemstede. Aard bron: schriftelijk (brief). Dhr. Hemstede plaatst een vraagteken bij zijn uitspraak.

1.2.5 Lemelerveldse sprinkhanen en sukerbieten

‘en in Lemelerveld
doar haj sukerbieten
een febriek an' kenaal
doar onder an de Baerg
wassen zonder aerg een durp
een kloete meensen saem
doar kreeg het veld een naam’⁷⁹

‘Ik kom uit Lemelerveld. Toen ik klein was noemden ze ons “sprinkhanen”. Nu noemen ze ons “sukerbieten”. Dat heeft te maken met de suikerbietenfabriek in het dorp.’ (Lemelerveld)⁸⁰

79 ‘En in Lemelerveld daar had je suikerbieten, een fabriek aan een kanaal. Daar onderaan de (Lemeler)Berg groeide stil aan een dorp, een groep mensen samen. Daar kreeg het veld een naam.’ Wim van Lenthe. In: Beekers (1999), p. 57, deel van een gedicht.

80 Opgetekend: 3 juni 2005. Verteller: Henk van 't Zand. Aard bron: mondeling.

[p. 28]

Dankzij ‘'t Febriek’, de beetwortelsuikerfabriek, stonden de Lemelervelders bekend als ‘sukerbieten’. De foto is gemaakt omstreeks 1919, toen de suikerfabriek al gedeeltelijk was afgebroken

Het is onduidelijk waar de bijnaam ‘sprinkhanen’ vandaan komt. Het zou te maken kunnen hebben met de geschiedenis van Lemelerveld, waar de bewoners plotseling in groten getale neerstreken. Ook zou de bijnaam te maken kunnen hebben met de christelijke godsdienst van de inwoners: ‘Hij [God] troont boven het rond der aarde, en haar bewoners zijn als sprinkhanen’ (Jesaja 40: 22). De sprinkhanen hebben geen koning, toch trekken zij gezamenlijk in goede orde op (Spreuken 30: 24 t/m 28). De strekking is, dat ook de kleinen op aarde grote dingen kunnen bereiken. In de Bijbel worden sprinkhanen overigens evengoed als plaag gezien.⁸¹ Het zou echter ook kunnen betekenen dat Lemelervelders werden vergeleken met dit kleine, krachteloze insect en als onbeduidende lieden werden gezien. Lemelervelders werden daarnaast ‘sukerbieten’ genoemd. Dit had te maken met ‘'t Febriek’ of de beetwortelsuikerfabriek in het dorp. Overigens kenden de meeste vertellers in Lemelerveld, aan wie ik de namen voorlegde, de bijnamen niet.

Henk van 't Zand, die de bijnamen uit Lemelerveld vertelde, schreef onder meer in dialect in de krant ‘de Dalfsenaar’ en tegenwoordig nog in ‘de Oprechte Dalfser Courant’. ‘Krek, ik binne een verwoed verzamelaar van de meest wonderlijke töt waore verhaelties.’⁸² Zijn verhaaltjes zitten regelmatig vol kabouters, heksen en elfjes en Van 't Zand schreef ook ‘fabelties’, die in Dalfsen gelocaliseerd worden.⁸³ De verhalen werden meestal door hem verzonnen. ‘De vrolluu waren binnen umme noar mien pröaties te luusteren. Ik heb ze wegwies emäkt in de umgank met witte wieven, dwaallichies, spoken en veurspooksels.’⁸⁴

81 Vgl. De Bijbel, Exodus 10.

82 Verzamelaar / Henk uut de Zandbak. - De Oprechte Dalfser Courant, 3 oktober 2001, nr. 240.

83 Vgl. Fabelties / Henk uut de Zandbak. - De Oprechte Dalfser Courant, 13 februari 2002, nr. 258 en 29 mei 2002, nr. 273.

84 Wiekelaar / Henk uut de Zandbak. - De Oprechte Dalfser Courant, 26 januari 2000, nr. 152.

[p. 29]

1.2.6 Ni'jluusner dikke gellen en rotten

‘Dalfsenaren scholden de Nieuwleusenaren nog in de 19^e eeuw uit voor “dikke gèll'n”. Deze bijnaam had te maken met aardappels. Omdat Dalfsen op hoger zandgrond gelegen is, waren de aardappels daar minder dik. De aardappels in Nieuwleusen waren beter.’ (Nieuwleusen)⁸⁵

‘Dikke gellen’ zijn mooie, dikke aardappels. Zo groeiden ze volgens de verhalen in Dalfsen niet vanwege de andere grondsoort.⁸⁶

In de volksmond kent men het algemeen verbreid spreekwoord: ‘De domste boer'n verbouwt de dikste eêrpels’. Dit werd gezegd als je iets voor elkaar kreeg, waar je geen verstand van hebt. Het was dus meer geluk dan wijsheid.⁸⁷ Dalfsenaren vonden Nieuwleusenaren dus domme lui, of waren ze stiekem stinkend jaloers?

Nieuwleusenaren hebben als bijnaam ook ‘Ni'jluusner rotten’, zoals ze door de Ommenaren werden genoemd. De ‘ratten uit Nieuwleusen’ waren namelijk zo arm, dat ze een staart moesten lenen voor ze op visite konden gaan.⁸⁸

Nieuwleusenaren werden spottend ‘dikke gellen’ of ‘dikke aardappels’ genoemd

Ni'jluusner rotten

85 Opgetekend: 21 juli 2005 te Dalfsen. Verteller: Hendrik Schoemaker, die het verhaal weer van zijn grootvader had gehoord. Aard bron: mondeling. Opgetekend: 21 juli 2005 te Dalfsen. Verteller: mw. A. Schoemaker-Ytsma. Mw. Schoemaker-Ytsma noemt de bijnaam ‘Ni'jluser gèll'n’. Aard bron: schriftelijk (e-mail).

86 Schoemaker-Ytsma [2005], nr. 163. Gellen/gelen slaat op de kleur van de aardappel.

87 Schoemaker-Ytsma [2005], nr. 28.

88 Schoemaker-Ytsma [2005], nr. 573 (zie hoofdstuk 1.2). In Rijsoord en Sint Jansteen werden de inwoners ‘ratten’ genoemd, armoedzaaiers. Ze waren daar zo arm als een rat (Van der Heide (1998), resp. p. 264 en p. 243). ‘Ratten’ zijn ook geslepen lieden, ‘met name als het om handel gaat’ (vgl. te Kimswerd. Van der Heide (1998), p. 60).