Over Werther geschreven...

[p. 43]

Hoofdstuk II Enkele theoretische programma's

Pfuhl was een van die theoretici, welke zoveel van hun theorie houden, dat zij het doel van de theorie: de toepassing in de praktijk - uit het oog verliezen; uit liefde voor de theorie haatte hij alle praktijk en wilde er niets van weten. Hij verheugde zich zelfs over mislukkingen, omdat mislukkingen, ontstaan doordat men in de praktijk van de theorie was afgeweken, voor hem slechts het bewijs vormden dat zijn theorie juist was, en de werkelijkheid niet deugde.
Tolstoj, Oorlog en vrede
derde boek, hfst. x

Inleiding

Het traditionele beeld van het onthaal van Werther in ons land, zo is de conclusie van het vorige hoofdstuk, behoeft dringend herziening. Deze praktische rechtvaardiging van een nieuw onderzoek wordt nog ondersteund door ontwikkelingen in de literaire theorie: sinds enige tijd wordt alom zeer nadrukkelijk betoogd dat de receptie al te lang het stiefkind van de literatuurwetenschap is geweest. De vraag is nu: Welke handreikingen biedt de receptietheorie aan degeen die een concreet onderzoek als het onderhavige wil entameren?

Alvorens de mogelijkheden van theoretische ruggesteun te verkennen, is het misschien goed om een relativerende kanttekening te plaatsen bij de glans van het nieuwe die over het receptie-onderzoek ligt. Weliswaar is in hoofdstuk i overduidelijk naar voren gekomen dat men in het verleden weinig geneigd was tot problematisering en bestudering van lezersreacties, maar daarmee mag niet de suggestie zijn gewekt dat het huidige receptie-onderzoek geen precedenten zou hebben. Integendeel: al in de vorige eeuw zijn er bijvoorbeeld in Duitsland indrukwekkende documentaties bijeengebracht van reacties op de werken van onder meer Goethe, Schiller en Lessing, en later mocht een tijd

[p. 44]

lang het comparatistische type onderzoek ‘auteur X in land Y’ zich in een grote belangstelling verheugen.¹ De vernieuwing die op het conto van de receptietheorie mag worden geschreven, is dat sinds de opkomst daarvan de reflectie over de recipiënt van literatuur van impliciet en incidenteel is geworden tot expliciet en essentieel.² Aan de andere kant verzucht Stückrath niet zonder recht dat de receptietheorie klaarblijkelijk weinig bekend is met, en wil leren van haar eigen verleden.³

Zeker is dat bij de bedoelde voorlopers van het receptie-onderzoek de nadruk lag op de praktijk. Er is ternauwernood sprake van theoretiserende beschouwingen over premissen en doelstellingen, en de betreffende studies geven veelal een amalgaam te zien van (ongeëxpliciteerde) interesses. Het kan gaan om de invloed van een auteur op andere auteurs, om zijn populariteit bij het publiek dan wel juist zijn isolement, de belichting van de onuitputtelijke interpretatiemogelijkheden van zijn werk of integendeel van het historische onbegrip voor de enig juiste interpretatie - en dit alles doorgaans vanuit de verzwegen vooronderstelling dat de beschreven reacties het formaat van de schrijver in kwestie in het licht stellen.⁴

Bij het huidige receptie-onderzoek ligt het zwaartepunt op de theorie. Het aantal concrete onderzoeken dat beschouwd mag worden als een min of meer consequente uitwerking van een theoretisch model is relatief nog steeds gering.⁵ Deze kloof tussen theorie en praktijk is intrigerend. Drie mogelijke oorzaken ervan dringen zich op: 1. Er tekent zich een tweedeling af tussen geavanceerd denkende theoretiserende onderzoekers en meer in traditionele patronen volhardende practici. 2. De praktijk van het onderzoek blijkt veel minder op te leveren dan de theoretici zich voorstellen. 3. De theoretische programma's schieten tekort als verantwoording en model voor de onderzoeker ‘in het veld’. De eerste mogelijkheid laat ik voor wat ze is, de tweede kan aan het slot van dit boek geverifieerd worden, en de derde wordt in dit hoofdstuk onder ogen gezien.

Gegeven de overdaad aan receptietheoretische beschouwingen kan er echter geen sprake zijn van een naar volledigheid strevende terreinschouw. Ik heb gekozen voor een exemplarische bespreking van een viertal min of meer als ‘klassiek’ beschouwde bijdragen van programmatisch karakter, die gemeen hebben dat ze in principe het onderzoek dat mij voor ogen stond verantwoorden, maar die daarbij een grote onderlinge verscheidenheid vertonen in vooronderstellingen, doel en uitwerking. Achtereenvolgens zullen de revue passeren het pleidooi

1 Bij de bedoelde Duitse documentaties valt in de eerste plaats te denken aan die van Varnhagen, Goethe in den Zeugnissen der Mitlebenden, die van Nicolovius, Über Goethe. Literarische und artistische Nachrichten, en aan de monumentale reeks verzamelingen van Braun, Schiller im Urtheile seiner Zeitgenossen, Goethe im Urtheile seiner Zeitgenossen en Lessing im Urtheile seiner Zeitgenossen.
Bekende representanten van comparatistische studies over auteurs en hun lezers zijn bijv. Gundolf, Shakespeare und der deutsche Geist, Baldensperger, Goethe en France, Van Tieghem, Ossian en France, Roddier, J.-J. Rousseau en Angleterre. In Nederland o.a. Buisman-de Savornin Lohman, Laurence Sterne en de Nederlandse schrijvers van c. 1780-c. 1840, Daas, De gezangen van Ossian in Nederland, Gobbers, Jean-Jacques Rousseau in Holland, Van der Laan, Goethe in de Nederlandsche letterkunde, Popma, Byron en het Byronisme in de Nederlandsche letterkunde, Schults, Het Byronianisme in Nederland. Het zwaartepunt ligt in deze studies doorgaans op de invloed die de genoemde auteur heeft uitgeoefend op schrijvers in het betreffende land, maar steeds wordt tevens aandacht geschonken aan de kritiek, en soms ook aan het lezend publiek. Aparte vermelding verdient in dit verband het boek van Naeff, De waardering van Gerbrand Adriaenszoon Bredero, waarin het uitsluitend om reacties gaat, en niet om invloed. Met het volste recht kan hier gesproken worden van een receptie-onderzoek avant la date.

2 Kunne-Ibsch, ‘Rezeptionsforschung’ p. 1.

3 Stückrath, Historische Rezeptionsforschung p. 6.

4 Een uitvoerige analyse van de premisses en doelstellingen van een aantal belangrijke oudere studies over auteurs en hun lezers geeft Stückrath, Historische Rezeptionsforschung. Ofschoon zijn bevindingen in grote lijnen ook gelden voor vergelijkbare Nederlandse studies, lijkt het me een essentieel verschil tussen de Duitse en de Nederlandse literatuurhistoriografie dat bij ons - niet zonder reden! - veel minder de tendens heeft bestaan om klassiek geachte schrijvers op een onaantastbaar voetstuk te plaatsen.

5 Jauss zelf verklaarde in 1975, acht jaar na het verschijnen van zijn Literaturgeschichte als Provokation der Literaturwissenschaft, dat veel van de intussen als receptiegeschiedenis gepresenteerde studies zich in feite niet onderscheiden van de traditionele ‘geschichte des Nachruhms’ (Jauss, ‘Der Leser als Instanz’ p. 326-327). Voor zover ik het kan overzien is de situatie sindsdien niet wezenlijk veranderd.
N.a.v. de voorkeur van de meeste receptie-adepten voor theoretische bespiegelingen spreekt Gumbrecht ironisch over ‘die uns so liebgewordene Gattung wissenschaftlicher Problemkataloge’ (‘Konsequenzen der Rezeptionsästhetik’ p. 15).

[p. 45]

voor een receptie-esthetica van Hans Robert Jauss, het normatieve model van Hannelore Link, het sociaal-historisch receptie-onderzoek zoals dat wordt voorgestaan door Gunter Grimm, en tenslotte het receptie-onderdeel in de al wat oudere, maar pas vrij recent in het westen bekend geworden literatuurtheorie van Felix Vodička. Bij elk van deze voorstellen zullen na een korte synopsis de premissen, het onderzoeksobject en de praktische bruikbaarheid kritisch besproken worden, aan de hand van de volgende drie vragen:

1. Waarom wil men te weten komen hoe lezers van een tekst (of verzameling teksten) deze tekst(en) recipieerden?

2. Welke lezers zijn object van onderzoek?

3. Hoe stelt men zich het onderzoek concreet voor?

De receptie-esthetica van Hans Robert Jauss

Het zal nauwelijks nodig zijn hier de Konstanzer onderzoeker Hans Robert Jauss te introduceren: weinig publikaties op het terrein van de literatuurwetenschap hebben zoveel belangstelling gewekt en discussie uitgelokt als zijn in 1967 gehouden inaugurale rede Literaturgeschichte als Provokation der Literaturwissenschaft.⁶ Sinds dit pleidooi voor bestudering van de literatuurgeschiedenis op receptie-esthetische grondslag is ‘receptie’ een sjibbolet geworden dat bijna in geen letterkundige vakpublikatie lijkt te mogen ontbreken. Overigens is de werfkracht van de term ‘receptie’ in de betekenis van interpretatie, waardering en eventueel creatieve verwerking van een tekst, vooralsnog aanzienlijk groter gebleken dan die van Jauss' programma als geheel.

Voorop zij gesteld dat mijn bespreking van Jauss eenzijdig is. Aan de orde is hier slechts een toetsing van zijn programma op de praktische bruikbaarheid ervan; de merites die het heeft gehad als stimulans tot nieuwe literatuurwetenschappelijke bezinning blijft buiten beschouwing. Verder besef ik dat ik Jauss in mijn samenvatting en kritische analyse mogelijk niet steeds geheel recht doe wedervaren. In de eerste plaats is dit inherent aan elke synoptische behandeling van een veelomvattende conceptie. Maar daar komt bij dat ik er eerlijk gezegd op allerlei plaatsen niet in slaag om Jauss' gedachtengang precies te volgen. Zijn niet altijd even consistente wijze van redeneren, en zijn voorkeur voor metaforen op plaatsen waar men graag een preciese beschrijving had gezien, maken het de lezer niet gemakkelijk. Symptomatisch lijkt me in dit verband dat de interpretaties van Jauss' ideeën

6 Ik verwijs, zoals te doen gebruikelijk, naar de herziene versie in Jauss, Literaturgeschichte als Provokation, p. 144-207.

[p. 46]

nogal eens uiteen blijken te lopen.⁷ In mijn bespreking zal ik me beperken tot de hoofdlijnen van Jauss' betoog, en de kritiek toespitsen op enkele voor mijn onderzoek relevante punten.

Jauss' programma komt voort uit onvrede met het feit dat in de traditionele literatuurwetenschap (hij bespreekt in dit verband de historische, de geistesgeschichtliche, de marxistische en de formalistische richtingen) enkele fundamentele problemen nooit zijn opgelost, te weten de vraag hoe de historiciteit van literatuur begrepen dient te worden, de vraag hoe in de studie van literatuurgeschiedenis recht kan worden gedaan aan de esthetische waarde van literatuur, en - uit de beide vorige voortvloeiend - de vraag hoe de kloof tussen een historische en een esthetische benadering van literatuur kan worden overbrugd.

De oplossing ziet Jauss in een studie van literatuur die, anders dan de traditionele richtingen, principieel de lezer in het onderzoek betrekt, de lezer ‘in seiner genuinen, für die ästhetische wie für die historische Erkenntnis gleich unabdingbaren Rolle - als den Adressaten, für den das literarische Werk primär bestimmt ist.’ (p. 169)

[citaat i]
Im Dreieck von Autor, Werk und Publikum ist das letztere nicht nur der passive Teil, keine Kette blosser Reaktionen, sondern selbst wieder eine geschichtsbildende Energie. Das geschichtliche Leben des literarischen Werks ist ohne den aktiven Anteil seines Adressaten nicht denkbar. Denn erst durch seine Vermittlung tritt das Werk in den sich wandelnden Erfahrungshorizont einer Kontinuität, in der sich die ständige Umsetzung von einfacher Aufnahme in kritisches Verstehen, von passiver in aktive Rezeption, von anerkannten ästhetischen Normen in neue, sie übersteigende Produktion vollzieht. (p. 169)

Jauss noemt de relatie tekst-lezer ‘dialogisch’, omdat zij niet alleen afhankelijk is van het de lezer sturende tekstaanbod, maar ook van het complex van literaire en levensbeschouwelijke vooronderstellingen waarmee de lezer een tekst recipieert: zijn ‘Erwartungshorizont’. Reconstructie van de transsubjectieve verwachtingshorizon van een bepaalde periode geeft inzicht in hoeverre de toentertijd verschenen werken conformistisch dan wel horizondoorbrekend waren. Hiermee wordt - nog steeds volgens Jauss - niet alleen de historische dimensie van literatuur zichtbaar, maar ook de esthetische. Jauss meent namelijk in de mate waarin een werk bij verschijnen de bestaande verwach-

7 Eén markant voorbeeld: Warning, Rezeptionsästhetik p. 24, stelt dat Jauss niet verantwoordt in hoeverre hij ‘onjuiste’ historische recepties wil afbakenen van ‘juiste’. Link, Rezeptionsforschung p. 46, daarentegen is van mening dat de vraag naar de adequaatheid van recepties een groot deel van Jauss' uiteenzettingen bepaalt.

[p. 47]

tingshorizon doorbreekt, een objectiveerbaar criterium te hebben gevonden om het ‘Kunstcharakter’ van dat werk te bepalen:

[citaat ii]
Bezeichnet man den Abstand zwischen dem vorgegebenen Erwartungshorizont und der Erscheinung eines neuen Werkes, dessen Aufnahme durch Negierung vertrauter oder Bewusstmachung erstmalig ausgesprochener Erfahrungen einen ‘Horizontwandel’ zur Folge haben kann, als ästhetische Distanz, so lässt sich diese am Spektrum der Reaktionen des Publikums und des Urteils der Kritik (spontaner Erfolg, Ablehnung oder Schockierung; vereinzelte Zustimmung, allmähliches oder verspätetes Verständnis) historisch vergegenständlichen. (p. 177)

Maar het gaat Jauss niet alleen om de betekenis van de tekst voor de toenmalige lezers. Immers, zo beklemtoont hij, de relatie tekst-lezer is niet een historisch feit, maar een zich in de tijd ontwikkelend proces. Het tekstaanbod van een werk blijft hetzelfde, maar de verwachtings horizon van de recipiërende lezers verandert in de loop der tijd. Aldus ontstaat er, naar Jauss het uitdrukt, een keten van recepties (p. 170), waarin zich het betekenispotentieel van een werk ontplooit. In deze visie is geen plaats voor een vermeend objectieve, fixerende interpretatie van de onderzoeker. Deze moet niet proberen zich als het ware buiten de historische ontwikkeling op te stellen, maar dient zich juist voortdurend bewust te zijn van de traditie waarin ook híj staat wanneer hij vanuit zíjn verwachtingshorizon het werk in kwestie recipieert. Aldus opgevat is de receptiegeschiedenis van een werk

[citaat iii]
die sukzessive Entfaltung eines im Werk angelegten, in seinen historischen Rezeptionsstufen aktualisierten Sinnpotentials, das sich dem verstehenden Urteil erschliesst, sofern es die ‘Verschmelzung der Horizonte’ in der Begegnung mit der Überlieferung kontrolliert vollzieht. (p. 186)

Als derde component van zijn programma, naast deze aandacht voor respectievelijk de synchrone en de diachrone relaties⁸, noemt Jauss het relateren van de literaire geschiedenis aan de algemene geschiedenis, waarmee hij bedoelt onderzoek naar de ‘gesellschaftsbildende’ functie van literatuur. Wanneer de verwachtingshorizon van de lezer doorbroken wordt, kan hem dat niet alleen een nieuwe kijk op literatuur geven, maar ook zijn wereldbeeld veranderen:

[citaat iv]
Aus alledem ist zu folgern, dass die spezifische Leistung der

8 Overigens omvat Jauss' diachrone component meer dan alleen de hier genoemde ontwikkeling van receptieprocessen. Ertoe behoort ook, zoals uit citaat i al bleek, de tot nieuwe literaire produktie leidende receptie, zowel bezien als proces op korte termijn, alsook in de vorm van een decennia of zelfs eeuwen overspannende relatie.

[p. 48]

Literatur im gesellschaftlichen Dasein gerade dort zu suchen ist, wo Literatur nicht in der Funktion einer darstellenden Kunst aufgeht. Sieht man in ihrer Geschichte auf die Momente, in denen literarische Werke Tabus der herrschenden Moral zum Einsturz brachten oder dem Leser neue Lösungen für die moralische Kasuistik seiner Lebenspraxis anboten, die hernach durch das Votum aller Leser von der Gesellschaft sanktioniert werden konnten, so eröffnet sich dem Literarhistoriker ein noch wenig erschlossenes Forschungsgebiet. (p. 207)

Tot zover deze beknopte weergave van Jauss' provocatie van de literatuurwetenschap. Naast de zeer grote bijval die zij opriep, is ook gegronde kritiek uitgeoefend op Jauss' uitgangspunten, op de door hem ontwikkelde ideeën en op zijn pretenties, met name zijn claim een alternatief programma voor de studie van de literatuurgeschiedenis te bieden. Het is niet nodig om daarvan hier een inventariserende bespreking te geven⁹, ik zal me beperken tot een behandeling van de in de inleidende paragraaf van dit hoofdstuk geformuleerde vragen: Wat is de doelstelling van het receptie-onderzoek? Welke lezers zijn object van onderzoek? Hoe stelt men - in dit geval dus Jauss - zich het onderzoek concreet voor? Daarbij zal ik telkens verwijzen naar de vier zojuist aangehaalde, gemakshalve met i-iv genummerde citaten.

De eerste vraag is dus: Waarom wil Jauss onderzoeken hoe de lezers van een tekst die tekst recipieerden? Uit Jauss' opstel zijn daarop vier verschillende antwoorden te destilleren, en in elk van de vier aangehaalde citaten wordt één daarvan zichtbaar. In i blijkt hij vooral geïnteresseerd in de continuïteit van de literaire ontwikkeling, zoals die zich manifesteert in de receptie die getransformeerd wordt tot nieuwe literaire produktie. Men komt deze belangstelling in Jauss' opstellen telkens tegen als hij spreekt over de auteur die, als ware hij woordvoerder van de recipiënten van een werk, in een nieuwe tekst bij wijze van spreken antwoord geeft op de vragen die het gerecipieerde werk bij hen opriep.¹⁰

In het tweede citaat daarentegen gaat het Jauss bij receptieonderzoek om de bepaling van het ‘Kunstcharakter’ van het werk. Een objectiveerbare norm hiervoor zou zijn de mate waarin het betreffende werk de vigerende verwachtingshorizon doorbrak. Ik behoef hier niet te betogen dat dit gedeelte van Jauss' programma weinig doordacht is: vele critici zijn er al over gevallen dat vanuit een dergelijke optiek alleen avant-gardistisch werk kunstwaarde zou bezitten.¹¹ Bovendien

9 Een groot aantal kritieken noemt Jauss zelf in noot 37 van zijn artikel ‘Racines und Goethes Iphigenie’. Men vindt de belangrijkste besproken bij Grimm, Einführung in der Rezeptionswissenschaft p. 34-51. Van belang acht ik verder vooral nog de nadien verschenen kritische analyse van Jauss' premissen en doelstellingen die Stückrath geeft in zijn Historische Rezeptionsforschung hfdst. 5.4.

10 Zie in Literaturgeschichte als Provokation met name stelling x (p. 189).

11 Zo wijst o.a. Van Buuren, in ‘Verwachtingshorizon en esthetische distantie’, op de niet te onderschatten betekenis van de verwachtingsbevestiging in ieder waarderingsproces. In ‘Racines und Goethes Iphigenie’ erkent Jauss de eenzijdigheid van de norm van de horizondoorbreking (p. 394).

[p. 49]

is het vermeend objectiveerbare criterium van de ‘esthetische distantie’ niet meer dan een pure metafoor.

Aan citaat iii ligt wéér een andere doelstelling ten grondslag. Nu wordt de receptiegeschiedenis van een werk, hier op te vatten als de reeks successieve betekenistoekenningen, onderzocht om de betekenis-mogelijkheden van dat werk bloot te leggen. Jauss beschouwt klaarblijkelijk de tekst als een potentieel van betekenissen die in de recepties door de opeenvolgende generaties lezers successievelijk geactualiseerd worden. Deze hermeneutische intentie van het receptie-onderzoek wordt in Jauss' programma drie keer verwoord¹², maar verder niet uitgewerkt. Ook in zijn latere beschouwingen verschaft hij hieromtrent weinig helderheid, terwijl er toch een onopgeloste consequentie aan verbonden is, die onmiddellijk in het oog springt wanneer we dit derde citaat naast het tweede leggen. Daar was immers sprake van het ‘Spektrum der Reaktionen des Publikums und des Urteils der Kritik (spontaner Erfolg, Ablehnung oder Schockierung; vereinzelte Zustimmung, allmähliches oder verspätetes Verständnis)’. Dit impliceert, zou men zeggen, dat niet in álle recepties iets van het betekenis-potentieel geactualiseerd wordt, en de vraag rijst dan in hoeverre Jauss ‘geldige’ van ‘ongeldige’ betekenistoekenningen denkt te kunnen scheiden. In de praktijk neemt hij dienaangaande zelfs een tamelijk star standpunt in, zoals hierna zal blijken bij de bespreking van zijn onderzoek naar ‘Racines und Goethes Iphigenie’.¹³

In het vierde citaat tenslotte een vierde doelstelling van het receptie-historisch onderzoek: het bepalen van de maatschappijveranderende invloed van kunst. Ook hier gaat het Jauss om een doorbreking van de verwachtingshorizon, maar in het geding is nu niet een literaire, doch een ethische ‘Horizontwandel’. Afgezien van de klemmende vraag hoe naar Jauss' inzicht de emanciperende invloed van literatuur feitelijk getraceerd kan worden en te onderscheiden is van andere determinerende factoren, zou men mogen verwachten dat hij althans énige aandacht zou schenken aan het mogelijke spanningsveld tussen esthetische en ethische vernieuwing. Ik wijs op een voor de hand liggende casus als Uncle Tom's cabin, waaraan een belangrijke maatschappelijke werking is toegeschreven, maar dat gemeten aan literair-esthetische normen volstrekt conventioneel is. Of een voorbeeld van het tegenovergestelde: de buitenliteraire invloed van de Max Havelaar is naar het oordeel van Sötemann belemmerd door de literaire kwaliteiten van het boek.¹⁴ Jauss evenwel probeert in zijn ijver om de kloof tussen literatuur en geschiedenis, tussen esthetiek en historisch inzicht te over-

12 Behalve de hier aangehaalde p. 186, eerder terloops p. 170 en 183. Terzijde zij nog opgemerkt dat receptiegeschiedenis, aldus opgevat, slechts betrekking kan hebben op tegen de tijd bestand gebleken werken, zodat de door Jauss nagestreefde ‘kritische Revision, wenn nicht Destruktion des überkommenen literarischen Kanons’ (p. 170) langs deze weg weinig kans van slagen lijkt te hebben.

13 ‘Racines und Goethes Iphigenie’ laat zien, naar Jauss in het nawoord erbij zelf verklaart, dat de receptie-esthetische reflectie ‘weit entfernt [ist], sich am Relativismus aller Standorte zu begeistern, einer unbegrenzten Auslegbarkeit aller Texte zu huldigen’ (p. 386). Daarentegen weer wél relativistisch, maar tegelijk ook versluierend in Jauss, ‘Esthétique de la réception et communication littéraire’: ‘L'esthétique de la réception, [...] définissant le sens d'un ouvrage par la suite historique de ses concrétisations, ne cherche pas tant [!] à falsifier les interprétations antérieures qu'à reconnaître la compatibilité des interprétations différentes’ (p. 17). De kernvraag blijft dan: een hoe grote speelruimte staat Jauss aan de interpretatie-verscheidenheid toe, en hoe bepaalt hij de grenzen?

14 Sötemann, De structuur van Max Havelaar, stelling xii.

[p. 50]

bruggen, dit spanningsveld te neutraliseren door zich te beperken tot een geval waarin esthetische en ethische normdoorbreking zouden zijn samengegaan: Flauberts Madame Bovary.¹⁵

Uit Jauss' pleidooi voor receptiegeschiedenis blijken derhalve vier verschillende, niet steeds even gemakkelijk met elkaar verzoenbare doelstellingen te destilleren: het zichtbaar maken van de continuïteit van de literaire ontwikkeling, het bepalen van de esthetische waarde van het literaire werk, het blootleggen van het betekenispotentieel ervan, en het bepalen van de maatschappelijke invloed. Met andere woorden: receptiegeschiedenis staat achtereenvolgens in dienst van een literair-historisch, een waardebepalend, een hermeneutisch en een sociaal-historisch doel. In feite heeft de term receptiegeschiedenis bij Jauss dan ook verschillende inhouden: in het eerste geval gaat het om de causale samenhang tussen bepaalde literaire werken; in het tweede om de geschiedenis van het onthaal, de fortune; in het derde om de successie van de respectieve (geldige?) interpretaties; en in het laatste geval om de historische samenhang tussen literatuur en maatschappij.

Deze impliciete verscheidenheid van doelstellingen en van onderzoeksvelden komt de homogeniteit van Jauss' programma al niet ten goede, maar daar komt nog bij - hier raak ik aan de tweede van de daarstraks geformuleerde vragen - dat uit dit pleidooi voor de lezer als object van onderzoek allerminst een ondubbelzinnig en scherp omlijnd lezersconcept is af te leiden. In een aantal gevallen gaat het Jauss evident om concrete, historische lezers, al varieert de nadere bepaling daarvan. Waar hij spreekt over de doorbreking van de vigerende verwachtingshorizon, wijst zijn terminologie ‘Spektrum der Reaktionen des Publikums und des Urteils der Kritik’ etc. (citaat ii) op belangstelling voor alle reacties van alle lezers. En als Jauss aan het eind van zijn opstel de mogelijke invloed van literatuur op de samenleving aan de orde stelt, moet het hem in ieder geval ook om de reële lezers gaan. In feite betrekt hij, door expressis verbis buiten het literaire domein te treden, zelfs de niet-lezers in het onderzoek: in het geding is immers hoe morele inzichten ‘durch das Votum aller Leser von der Gesellschaft sanktioniert werden konnten’ (citaat iv). De contouren van de lezer als object van onderzoek zijn daarmee geheel vervaagd, en receptiegeschiedenis gaat op in socio-culturele geschiedenis.

Tegenover deze extensivering treedt echter op twee plaatsen een beperking aan de dag met betrekking tot de lezers waarin Jauss geïnte-

15 Literaturgeschichte als Provokation p. 203 e.v.

[p. 51]

resseerd is. Het ene geval heb ik al genoemd, namelijk de limitering die impliciet wordt aangenomen als Jauss spreekt over de receptiegeschiedenis van een werk als de ontplooiing van het betekenispotentieel. Elders blijkt Jauss een àndere restrictie toe te passen, namelijk als het zijn doel is om de samenhang van de literaire geschiedenis zichtbaar te maken. Waar hij spreekt over de historische continuïteit ‘in der sich die ständige Umsetzung von einfacher Aufnahme in kritisches Verstehen, von passiver in aktive Rezeption, von anerkannten ästhetischen Normen in neue, sie übersteigende Produktion vollzieht’ (citaat i), gaat het hem, blijkens de toespitsing op het nieuwe literaire produkt, vooral om de recipiënt-auteur. Kennelijk ziet Jauss de relatie tussen een tekst en zijn lezers het meest pregnant aan het licht komen in de wijze waarop nieuwe teksten getuigen van creatieve verwerking van het gerecipieerde. Twee problemen die hier rijzen laat Jauss onbesproken, namelijk 1. welke consequenties moet men trekken uit het feit dat - laat ik het noemen: - auteursreceptie en publieksreceptie zeer uiteen kunnen lopen; en 2. hoe kan, gegeven het feit dat een literair werk zelden als voornaamste doelstelling zal hebben rechtstreeks te reageren op een ander werk, met enige zekerheid en nauwkeurigheid bepaald worden welk deel van de erin vervatte informatie beschouwd moet worden als ‘aktive Rezeption’? In wezen komt Jauss met deze nadrukkelijke belichting van de recipiërende auteur in de buurt van het traditionele invloedenonderzoek, zij het vanuit een tegengestelde optiek: het gaat bij hem niet om de creatieve gever die een minder creatieve ontvanger als het ware stuurt, maar om een creatieve recipiënt die door zijn wijze van verwerking weer mede richting geeft aan de verdere receptie van het oorspronkelijke werk. Deze wijziging van optiek ten opzichte van het traditionele invloedenonderzoek kan men toejuichen, maar zolang er eenzelfde simplificerende voorstelling van de literaire relatie aan ten grondslag ligt, lijkt me de winst gering.¹⁶

Maar het belangrijkste probleem met betrekking tot Jauss' concept van de lezer is met dit al nog niet besproken. Uit de tot nu toe aangehaalde passages bleek dat Jauss de lezer - hoe dan ook nader te specificeren - opvatte als concrete historische persoon. Andere plaatsen in zijn betoog leggen getuigenis af van eenzelfde concept, bijvoorbeeld waar het schandaal dat Madame Bovary verwekte, besproken wordt. Ook de introductie van het begrip verwachtingshorizon kan alleen betrekking hebben (hoe onduidelijk de zinsnede mij verder ook is) op de reële lezers:

Der Ereigniszusammenhang der Literatur wird primär im Er-

16 Overigens is gedurende de laatste decennia in de comparistiek ook onafhankelijk van het receptie-onderzoek de activiteit beklemtoond van wat traditioneel werd gezien als de ontvangende partij. Van de vele literatuur dienaangaande noem ik slechts de genuanceerde studie van Durišin, Vergleichende Literaturforschung. Zie in ons land Buijnsters, Tussen twee werelden p. 218-222, met de ietwat uitdagende formulering: ‘De kunstenaar kiest eerder invloeden dan dat hij ze ondergaat’ (p. 219).

[p. 52]

wartungshorizont der literarischen Erfahrung zeitgenössischer und späterer Leser, Kritiker und Autoren vermittelt. (p. 173)

Als Jauss dan de volgende paragraaf wijdt aan de objectiveerbaarheid van de verwachtingshorizon gaat het evenwel opeens niet meer om de literaire dispositie van contemporaine en latere lezers, critici en auteurs, maar om een uit het werk zelf af te leiden verwachtingshorizon. Ideale casussen zijn dan ook niet, zoals men verwachten zou, werken waarvan de receptiegeschiedenis rijk gedocumenteerd is:

Der Idealfall der Objektivierbarkeit solcher literarhistorischen Bezugssysteme sind Werke, die den durch eine Gattungs-, Stiloder Formkonvention geprägten Erwartungshorizont ihrer Leser erst eigens evozieren, um ihn sodann Schritt für Schritt zu destruieren, was durchaus nicht nur einer kritischen Absicht dienen, sondern selbst wieder poetische Wirkungen erbringen kann. (p. 176)

Als voorbeeld noemt Jauss Don Quijote, waarin de verwachtingshorizon van de ridderroman eerst opgeroepen en vervolgens geparodieerd wordt. Hier is dus niet in het geding hoe reële lezers in verschillende historische perioden de tekst feitelijk gerecipieerd hebben, maar gaat het om de in de tekst geprogrammeerde receptie door de impliciete lezer. Receptie-onderzoek is dan een hermeneutische bezigheid, een onderzoek naar tekststrategieën¹⁷, waarbij men naar analogie van de impliciete (door de tekst vooronderstelde) lezer de begrippen impliciete receptie en impliciete verwachtingshorizon zou kunnen invoeren. Deze twee concepties lopen bij Jauss door elkaar, en hij lijkt ze ook min of meer op een lijn te stellen:

Die Rekonstruktion des Erwartungshorizontes, vor dem ein Werk in der Vergangenheit geschaffen und aufgenommen wurde, ermöglicht andererseits Fragen zu stellen, auf die der Text eine Antwort gab, und damit zu erschliessen, wie der einstige Leser das Werk gesehen und verstanden haben kann. (p. 183)

Wat Jauss hier als nieuwe mogelijkheid beschrijft, komt in feite neer op een in de traditionele literatuurgeschiedenis zeer gangbare praktijk: het reconstrueren van de mogelijke reacties van het publiek uit de tekststrategieën van het werk of de werken in kwestie.¹⁸ Voor werken uit perioden waaruit niet of nauwelijks receptiedocumenten zijn overgeleverd, zijn er weinig andere wegen te bewandelen, maar het gaat slechts om een zuiver hypothetische receptie, en wie tracht uit het werk zelf de vragen af te leiden waarop het een antwoord gaf, loopt

17 Jauss komt dan met zijn programma zeer dicht in de buurt van dat van zijn collega proximus Iser, ontwikkeld in diens Der implizite Leser.

18 Te discutabeler is daarmee Jauss' claim van een geheel nieuwe benadering met geheel nieuwe methoden: ‘Es gibt indes empirische Mittel, an die bisher noch nicht gedacht wurde - literarische Daten, aus denen sich für jedes Werk eine spezifische Disposition des Publikums ermitteln lässt’ (p. 174).

[p. 53]

het gevaar in een logische cirkel te raken. De waarde van onderzoek naar expliciete receptiegetuigenissen lijkt me juist dat eruit kan blijken of de vroegere lezers het werk inderdaad zo gelezen hebben als wij dénken dat ze het gelezen hebben.¹⁹ En verder zij nog geconstateerd dat de diachrone component van Jauss' programma, de ontwikkeling van de receptie van een werk, hier helemaal achter de horizon is verdwenen.²⁰

De derde en laatste te behandelen vraag luidde: Hoe stelt Jauss zich het onderzoek concreet voor? Uit ‘Literaturgeschichte als Provokation’ is dienaangaande geen duidelijk antwoord af te leiden. Wel geven de voorbeelden waarmee hij zijn betoog illustreert bepaalde indicaties, maar die wijzen in twee verschillende richtingen: soms gaat het om een reconstructie van de impliciete lezer (het al genoemde voorbeeld van Don Quijote, en reeds eerder onder meer een verwijzing naar Perceval), elders daarentegen betreft het de feitelijke historische receptie (het proces naar aanleiding van Madame Bovary).

Wanneer we nu kijken naar de twee onderzoeken waarin Jauss zijn theoretische opvattingen in praktijk heeft gebracht, dan zien we daarin dezelfde divergentie optreden. In het tweede, ‘La douceur du foyer’, houdt hij zich uitsluitend bezig met de sturing van de impliciete lezer door de tekst, waarbij wel een sociaal-historisch kader wordt aangebracht, maar geen enkele toetsing aan feitelijke receptiegegevens plaatsvindt. Indringend wordt geanalyseerd hoezeer Baudelaire met Les fleurs du mal de vigerende verwachtingshorizon van poëzie van huiselijke knusheid doorbrak - evenwel blijft dit alles interpretatie van Jauss: hij voert geen contemporaine getuigen ten tonele die deze breuk ook als zodanig ervaren hebben.²¹ Als model voor onderzoek naar reële historische lezers kan het dus geen dienst doen.

In het iets eerder geschreven ‘Racines und Goethes Iphigenie’ gaat het Jauss wél om historische lezers, maar hier vertoont de praktijk hetzelfde gebrek aan consistentie als dat waar de theorie aan lijdt. Kern van Jauss' betoog is:

Goethes ‘Iphigenie’, die man genetisch zumeist als eine Nachahmung des euripideischen Vorbilds erklärt, lässt sich auch als eine neue Lösung der formalen und inhaltlichen Probleme verstehen, die Racines ‘Iphigénie’ für eine bestimmte Position des aufgeklärten Denkens hinterliess. (p. 363)

Men herkent hierin de daarstraks als eerste getraceerde doelstelling: een beschouwing van een literair werk als antwoord op vragen die een vroeger werk bij de recipiënten opriep. Te verwachten ware nu dat

19 Hierover uitvoerig Ibsch, ‘Receptie-onderzoek en literatuurgeschiedenis’.

20 In de in 1975 gehouden lezing ‘Der Leser als Instanz einer neuen Geschichte der Literatur’ heeft Jauss zijn zienswijze aangaande de verhouding impliciete lezer - reële lezer nader uiteengezet (p. 339-340). De impliciete lezer omschrijft hij daar, met een beroep op Iser, als de in de tekst ‘“eingezeichnete Leserrolle”, die als Bedingung möglicher Wirkung zu verstehen ist, mithin die Aktualisierung von Bedeutung vororientiert aber nicht determiniert’. De expliciete lezer is ‘ein historisch, gesellschaftlich und auch biografisch differenzierter Leser, der als immer wieder anderes Subjekt die [...] Horizontverschmelzung vollzieht’ (nl. tussen de door de tekst veronderstelde en de eigen verwachtingshorizon). Het doel van het receptie-onderzoek is nu om te bepalen vanuit wat voor verwachtingshorizon de reële lezer keuzen doet uit de mogelijkheden die de impliciete lezer openlaat. Dit vergt, zoals Jauss zelf ook stelt, om te beginnen een reconstructie van de impliciete lezer. Jauss ziet dienaangaande weinig problemen: de impliciete lezer is zijns inziens gemakkelijk te objectiveren, want ‘an objektiven Strukturen des Textes ablesbar’ (p. 339). Deze visie doet, mild uitgedrukt, zeer onbekommerd aan. Principiëler is de bedenking dat Jauss hier objectiviteitspretenties lijkt te koesteren die op gespannen voet staan met vroeger door hem beleden opvattingen. Toen stelde hij onder meer dat het werk ‘nicht als eine von seiner Rezeption unabhängige Struktur’ bestaat (in deze formulering in Jauss, ‘Geschichte der Kunst und Historie’ p. 247), en dat de betekenis van een werk niet vastligt, maar zich (met nadruk: in de loop der tijden) manifesteert in ‘die fortschreitende Konkretisation von Sinn’. Overigens wordt dit laatste in deze zelfde lezing nogmaals beklemtoond (p. 335).

21 Ibsch heeft overuigend laten zien dat de feitelijke receptie in dit geval zeer veel gecompliceerder was dan de door Jauss geconstrueerde potentiële receptie. (‘Receptie-onderzoek en literatuurgeschiedenis’ p. 41-49.)

[p. 54]

Jauss Goethes Racine-receptie met buitentextuele gegevens zou staven, maar daartoe wordt geen enkele poging ondernomen: Jauss lijkt zijn stelling enkel te funderen op een thematische analyse, zelfs de zekerheid dat Goethe Racines Iphigénie metterdaad gelezen heeft, wordt de onwetende lezer niet geboden.²²

Het gaat Jauss echter niet alleen om Goethes receptie van Racine, hij wil ook - in een doorzichtige poging om Goethes Iphigenie te ‘redden’ nu het stuk weinigen meer aanspreekt - aantonen dat de ware portee ervan reeds door de tijdgenoten niet gezien werd, en dat dit misverstaan tot op de dag van vandaag voortduurt. De receptiegeschiedenis van het werk - voor zover daarvan gesproken kan worden, aangezien Jauss zich tevreden stelt met te verwijzen naar een paar in de Reclameditie van Iphigenie verzamelde uitspraken - documenteert in dit geval blijkbaar allerminst de ontplooiing van het betekenispotentieel, maar dient in feite slechts om te illustreren dat pas Jauss hier als eerste iets van de ‘ursprünglichen Ansatz’ blootlegt.²³ Jauss schijnt zich daarbij niet te realiseren hoezeer hij zich aldus voegt in een wetenschapstraditie waartegen hij juist zo fel stormloopt: namelijk dat de ‘werkelijke’ bedoeling van de door zijn tijdgenoten miskende kunstenaar pas door de latere onderzoeker doorgrond wordt.

Een ander punt waarop de toepassing van de theorie teleurstelt, betreft de wijze waarop Jauss het begrip ‘verwachtingshorizon’ operationaliseert. In Literaturgeschichte als Provokation der Literaturwissenschaft staat dit concept in het middelpunt, al krijgt het ook geen scherpe contouren. Jauss stelt daar dat een transsubjectieve verwachtingshorizon van het leespubliek in een bepaalde periode af te leiden is uit drie soorten gegevens: de normen voor het betreffende genre, de impliciete relaties tot werken uit de onmiddellijke literair-historische omgeving, en de verhouding tussen literatuur en werkelijkheid (p. 177). De eerste twee componenten betreffen de literaire ervaring van de lezer, de laatste - zo licht Jauss toe - ook zijn levenservaring.²⁴ Voorwaarde nu voor de verwezenlijking van zijn programma is, naar Jauss zelf beklemtoont, de objectiveerbaarheid van de verwachtingshorizon (p. 173 e.v.), maar het antwoord op de vraag hoe deze objectivering gerealiseerd kan worden, met name wat betreft de derde component, laat hij in het midden. Het minste wat men nu, naar het mij voorkomt, in een als ‘Exempel’ gepresenteerde studie zou mogen verwachten, is dat dit cruciale begrip er nader in wordt uitgewerkt, maar daarin vindt de lezer van ‘Racines und Goethes Iphigenie’ zich bedrogen. Genrenormen en literaire relaties (afgezien van die tussen beide Iphigenie's)

22 Cf. Stückrath, Historische Rezeptionsforschung p. 121. Wittkowski, ‘Unbehagen eines Praktikers’ p. 19, merkt nog op dat Jauss, om zijn stelling te staven, aan Goethe een medio 20e-eeuwse visie op Racine moet toeschrijven.

23 Cf. ‘Racines und Goethes Iphigenie’ p. 377. Ook met betrekking tot Racines Iphigénie ontbreken receptiedocumenten die Jauss' interpretatie ondersteunen, maar Jauss blijkt er in feite ook geen behoefte aan te hebben: ‘Auch wenn die zeitgenössische Kritik wie auch Racine selbst darüber ausdrücklich nichts verlautet, lässt sich die implizierte Frage seiner “Iphigénie” [...] etwa so formulieren: [...]’ (p. 366).

24 In ‘Racines und Goethes Iphigenie’ p. 392-393 geeft Jauss zijn critici toe dat maatschappelijke factoren in deze omschrijving onderbelicht zijn gebleven, en ook dat ten onrechte de groeps- of klassegebondenheid van een verwachtingshorizon is genegeerd.

[p. 55]

komen in het geheel niet aan de orde, en wat de transsubjectieve levenservaring betreft: daarop wordt hoogstens gezinspeeld voor zover Jauss hier en daar globaal karakteriserende trekken schetst van wat men de geest van een bepaalde periode zou kunnen noemen. In een ‘Nachwort’ bij dit artikel erkent Jauss dat hij slechts ‘partiale Aspekte’ kon verduidelijken, en dat een ‘Horizontanalyse’ daarmee nog een desideratum blijft (p. 382). Dáárin althans kan men hem gemakkelijk gelijk geven, en graag maak ik Stückraths wat ironische woorden tot de mijne, wanneer die concludeert dat Jauss ‘zwar an der rezeptionsgeschichtlichen Dimension interessiert ist, aber der konkreten historisch-empirischen Rezeptionsforschung mit einer gewissen Distanz gegenüber steht.’²⁵

De balans opmakend zou ik Jauss' ideeën prikkelend willen noemen, in tweeërlei betekenis. Aan de stimulerende kracht van zijn pleidooi, dat steunt op een indrukwekkende belezenheid, niet alleen binnen het domein van de literatuur, maar ook ver daarbuiten, en dat gepresenteerd wordt in enthousiast-provocerende bewoordingen, kan men zich moeilijk onttrekken. Jauss' betoog dat historisch literatuuronderzoek niet een steriel soort monumentenzorg mag zijn, maar een reactivering moet beogen van het voortdurend veranderende proces van gedachtenwisseling dat in de literaire produktie en receptie gestalte krijgt, en waarin de lezer een onmisbare partner is - dit betoog heeft zonder enige twijfel inspirerend gewerkt in een periode dat de belangstelling voor de oudere letterkunde aan het kwijnen was. Tegen deze achtergrond zij het Jauss vergeven dat hij, zich afzettend tegen de traditionele literatuurwetenschap (waarvan hij overigens een wat eenzijdig en vertekend beeld geeft), de nieuwheid van zijn gedachten overschatte.²⁶ Daartegenover staat dat Jauss ook prikkelend is in de zin van irritatie wekkend. Het met zoveel verve gepresenteerde programma blijkt bij nadere beschouwing op cruciale punten onhelder, inconsistent en zelfs contradictoir. Ook zijn latere artikelen blijft dit gebrek aankleven, terwijl de als toepassing van de theorie aangeboden studies ronduit teleurstellend zijn. Als ‘provo’ van de literatuurwetenschap heeft Jauss - het zij met nadruk erkend - onwaardeerlijke verdiensten gehad, maar aan de practicus die met zijn theorie aan de slag wil heeft hij in feite weinig te bieden.

25 Stückrath, Historische Rezeptionsforschung p. 121-122.

26 Cf. bijv. Mandelkow, ‘Probleme der Wirkungsgeschichte’ p. 77 e.v. Een dergelijke vertekening van vroegere opvattingen, en overschatting van de nieuwe inzichten - bij Jauss misschien enigszins verklaarbaar als mede voortkomend uit verzet tegen een Duitse traditie van al te kritiekloze canonisering van de Duitse klassieken - treft men te onzent aan bij Segers. Deze stelt bijv. (de historische gang van zaken bovendien nog omkerend) dat eerst het receptie-onderzoek tot het inzicht heeft geleid ‘dat het literaire kunstwerk als objectief gegeven niet bestaat’ en ‘dat literatuur geen “eeuwigheidswaarde” bezit’ (Segers, Het lezen van literatuur p. 9). Verg. ook het karikaturale beeld dat hij geeft van de ergocentrische benaderingswijzen op p. 57. Men vraagt zich trouwens in gemoede af hoever de kennis van de geschiedenis der literatuurwetenschap reikt bij iemand die de magna opera van Kalff en Te Winkel niet beter weet te typeren dan als volgt: ‘Deze gezaghebbende werken, honderden bladzijden dik, waren sterk anekdotisch-biografisch gericht. Uit die tijd [...] moet ongetwijfeld het gezegde stammen dat een goede anekdote opweegt tegen een hele biografie’ (p. 126).

[p. 56]

Het normatieve model van Hannelore Link

Hannelore Link heeft de grote verdienste dat zij in haar boekje Rezeptionsforschung. Eine Einführung in Methoden und Probleme (1976) een systematisch uitgewerkt model presenteert, waarbinnen aan de diverse concepties met betrekking tot het receptie-onderzoek een plaats kan worden gegeven. Het fundament van Links model is een literair-communicatief schema, met de auteur en de lezer als communicerende instanties (p. 25):

Autor			Leser
realer Autor	A1	L1	realer Leser	E1 textexterne Ebene
(empirische historische Person)
abstrakter Autor = impliziter Autor	A2	L2	abstrakter Leser = impliziter Leser	textinterne Ebenen: E2 abstrakte Kommunikationssituation (normativ)
(abstrakte Instanz = theoretisches Konstrukt)
fiktiver Autor (Erzähler, Sprecher) expliziter Autor	A3	L3	fiktiver Leser, expliziter Leser	E3 fiktive Kommunikationssituation
(fiktive Gestalt = Figur im Text)
u.a. viele kommunikatieve Situationen innerhalb der dargestellten Welt (Gespräche, Anreden usw.) - dazu alle anderen Ereignisse der ‘Fabel’				E4 ‘Welt im Text’

Links model bevat vervolgens een uitwerking van de verschillende auteurs- en lezersinstanties van dit schema, en vooral van de respectieve relaties ertussen, alles vanuit de premisse dat literatuur een vorm van communicatie is.

Men ziet dat Links schema zowel het receptie-onderzoek dat zich met de reële lezer bezighoudt verantwoordt, als het op de impliciete lezer gerichte onderzoek. Het gaat hierbij evenwel om twee verschillende niveaus van communicatie²⁷, en daarmee ook om twee verschillende objecten van onderzoek;

Die Rezeptionsforschung befasst sich demnach mit zwei grossen Fragenkomplexen:
- wie sind literarische Texte von realen Lesern verstanden worden?

27 Eventuele bedenkingen tegen Links schema hoeven hier niet aan de orde te worden gesteld. Opgemerkt zij slechts dat niveau 2 van principieel andere aard is dan de niveaus 1 en 3. Immers A1 en L1 zijn empirisch waarneembaar, en binnen de tekst zijn A3 en L3 - indien althans aanwezig - dat eveneens. (E3 speelt overigens in Links beschouwingen verder ternauwernood een rol.) Daarentegen zijn A2 en L2 interpretatieve constructies, die bovendien in wezen identiek zijn (cf. Link p. 41-42). In feite kan op dit niveau dan ook niet gesproken worden van een communicatieve relatie tussen A en L.

[p. 57]

- wie sollten sie richtig verstanden werden?
Die erste Frage setzt voraus, dass die betreffenden Rezeptionsdokumente gesammelt und ihrerseits verstanden werden. Sie mündet dann in den Versuch einer historischen Erklärung: warum sind die Texte so verstanden worden? - Diese Frage zielt somit auf die Bedingungen des Verstehens auf seiten des Rezipienten.
Die Bedingungen für das Verstandenwerden, wie sie im jeweiligen Text gegeben sind, sind Gegenstand der zweiten Frage. Ihre Beantwortung setzt einen erkenntnistheoretischen Rahmen voraus, der klärt, wie Texte überhaupt richtig verstanden werden können. (p. 38)

Het eerste onderzoekscomplex noemt Link Rezeptionsgeschichte, het tweede Rezeptionsästhetik.²⁸

Het feit dat Link beide complexen onderscheidt, betekent niet dat zij ze ook geheel van elkaar losmaakt. Essentieel in haar theorie is dat de verschillende communicatieniveaus met elkaar interfereren:

Das Verhältnis zwischen dem realen Leser und dem impliziten Leser entscheidet also darüber, ob Kommunikation stattfindet oder nicht; es enthält das Problem der ‘adäquaten Rezeption’. (p. 36)

Het receptiehistorisch onderzoek mag in de optiek van Link niet volstaan met een beschrijving van receptieprocessen, het moet ze ook toetsen op adequaatheid, dat wil zeggen ze meten aan de resultaten van een receptie-esthetische analyse. Maar receptie-esthetica veronderstelt, zoals Link in het daarstraks aangehaalde citaat zelf opmerkt, een interpretatief kader, en in het door haar voorgestelde model daarvan speelt omgekeerd de receptiehistorie een rol (p. 157-160).

Links theoretische fundering van deze symbiose van receptie-esthetica en receptiehistorie is voor mij echter zeer problematisch. Ik kan dit het beste toelichten aan het derde en vierde hoofdstuk van haar boekje, die gewijd zijn aan het ontwikkelen van het zojuist genoemde interpretatieve kader. Een diepgaande bespreking van Links gangen door dit netelige gebied valt buiten mijn bestek, ik beperk me tot de wijze waarop zij de receptiehistorie hier in het geding brengt. Twee bezwaren dringen zich daarbij op, die beide te maken hebben met de adequaatheid van de overgeleverde reacties.

Links interpretatieve kader is de, wat zij noemt: ‘synthetische Konkretisation’.²⁹ Deze is gebaseerd op een ‘Vergleichen, Vereinbaren und Abgrenzen der unterschiedlichen Konkretisationen’, en daarmee

28 Blijkens de voorbeelden die Link geeft, rekent zij tot Rezeptionsgeschichte ook empirisch onderzoek naar contemporaine leesprocessen. Ook Jauss' door hemzelf als receptie-esthetisch gepresenteerde programma wordt door Link als Rezeptionsgeschichte beschouwd (p. 45-48).

29 De term concretisatie is ontleend aan Ingarden, die er de ‘Aneignung’ door het subject (de lezer) van het object (de tekst) onder verstaat. Cf. Link p. 118-119.

[p. 58]

is duidelijk welke functie de receptiegeschiedenis vervult: zij levert materiaal voor de synthetische concretisatie. De verschillen in de respectieve concretisaties wil Link daarbij mede object van reflectie laten zijn:

Diese Reflexion wird fortwährend den Text mit dem vergleichen, was in unterschiedlichen historischen Situationen in der Rezeption aus ihm gemacht worden ist. Sie führt daher sowohl zu einer intensiven Beschäftigung mit dem Text als auch zur Einsicht in die historisch variablen textexternen Bedingungen von Rezeptionen. (p. 157-158)

Dit doet sterk denken aan wat Jauss zegt over de betekenisontplooiing van een tekst. Link evenwel stelt expliciet grenzen aan de geldigheid van concretisaties, en is daarmee zeer duidelijk op een punt waar Jauss, zoals we zagen, steeds in het vage blijft. Niet álle concretisaties worden namelijk door Link in de synthetische concretisatie betrokken: toetssteen is de ‘Vereinbarkeit’ met de uit de tekst reconstrueerbare auteursintentie. Link bedoelt daarmee dat een adequate concretisatie in ruimere zin weliswaar niet hoeft samen te vallen met de (tekstinterne) auteursintentie, maar er in ieder geval niet mee in strijd mag zijn.³⁰ De vraag rijst dan: Hoe bepaalt men de auteursintentie? Het antwoord is in een zojuist aangehaald citaat gegeven: aan de hand van een interpretatief kader. Hier blijkt Link in een cirkelredenering verzeild te zijn geraakt: het beoordelen van de geldigheid van concretisaties veronderstelt een norm die ontwikkeld is uit concretisaties... voor zover die geldig te achten zijn.

Er doet zich nog een tweede probleem voor bij Links toepassing van de receptiegeschiedenis in dienst van een receptie-esthetische vraagstelling. Bij nader toezien lijkt zij namelijk de verzwegen veronderstelling te huldigen, dat het in het geding zijnde werk per definitie recht heeft op een positieve esthetische waardering, en dat derhalve een adequate concretisatie niet een negatief waarde-oordeel kan inhouden. Heel markant treedt dit postulaat aan het licht op p. 153-155. Link vergelijkt daar enkele uiteenlopende uitspraken over een historische tekst, onder meer een waaruit partieel historisch begrip spreekt, maar die een negatief waarde-oordeel inhoudt, en een waarin historisch onbegrip gepaard gaat met een positieve waardering. Deze laatste uitspraak acht Link adequater dan de eerste, waaruit men lijkt te mogen afleiden dat zij de positieve esthetische waardering zwaarder laat wegen dan het historische begrip. Zo'n normatief esthetisch uitgangspunt dreigt het receptie-historisch onderzoek natuurlijk onder zware druk te zet-

30 p. 158. Links concept vormt een synthese tussen een beperktere adequaatheidsnotie waarbij de (in de tekst verankerde) auteursintentie als norm geldt, en een ruimere, met name door Mukařovský voorgestane opvatting, waarbij iedere concretisatie adequaat geacht wordt die aan de tekst recht doet als een complexe structuur met een esthetische functie. Link wil enerzijds wél concretisaties toelaten waarvan de auteur zich de mogelijkheid niet bewust hoeft te zijn geweest, maar anderzijds de tekst in bescherming nemen tegen a-historische en individualistische benaderingen. (Verg. voor dit laatste ook Links belangwekkende kritiek op Iser: ‘“Die Appellstruktur der Texte”’; Isers repliek in ‘Im Lichte der Kritik’ p. 330-335).

[p. 59]

ten: men zal dan bij de bestudering van historische concretisaties aan positieve reacties a priori meer waarde toekennen dan aan negatieve. Of misschien juister (want ik neem aan dat Link dát eigenlijk bedoelt): aan reacties die min of meer overeenstemmen met de appreciatie van de onderzoeker meer waarde toekennen dan aan reacties die daarmee strijdig zijn.

Hoe beperkter de grenzen zijn die men aan de geldigheid van vroegere concretisaties stelt, des te vaker zal in een benadering à la Link de geschiedenis het moeten afleggen tegen de esthetica. Link zelf, die blijkens het laatst aangehaalde citaat een interpretatief kader voorstaat dat zijn ruimte juist daaraan ontleent, dat het mede berust op historisch inzicht, blijkt op andere plaatsen telkens weer een stringente notie van adequaatheid te huldigen. Ik geef hier twee voorbeelden die tonen hoe weinig ruimte zij openlaat voor afwijkende concretisaties, zoals die in de receptiegeschiedenis van een werk naar voren komen. Het eerste is in hoofdstuk ii te vinden, waar Link postuleert dat de adequate concretisatie net fond moet zijn waartegen de receptiegeschiedenis van een werk dient te worden beschouwd. Onthullend is dan het volgende citaat, dat getuigenis aflegt van een in het licht van haar communicatieve literatuuropvatting opmerkelijk pessimisme aangaande de literaire communicatie:

Die Rezeptionsgeschichte eines literarischen Textes ist oft weithin eine Geschichte von Missverständnissen. Diese Geschichte gibt manche Auskunft über die Beschaffenheit der jeweiligen Rezipienten, über ihre Erwartungen und Vorurteile. Der Erkenntniswert solcher Aufschlüsse erhöht sich, wenn man den Grad und die Art der Abweichung der jeweiligen Rezeption von derjenigen Rezeption klären kann, die dem Text angemessen (adäquat) und in ihm programmiert ist. (p. 38)

In een dergelijke uitspraak (waarin, evenals in Jauss' ‘Iphigenie’, een echo van de romantische opvatting van de onbegrepen kunstenaar doorklinkt), wekt Link op z'n minst de schijn een opvatting inzake literaire interpretatie te huldigen, uit verzet waartegen het receptie-onderzoek juist mede is ontstaan: de opvatting namelijk waarin de adequate concretisatie gezien wordt als een absoluut geldige, van de tijd onafhankelijke toekenning van betekenis en waarde. Uit de aangehaalde formulering spreekt al heel weinig bereidheid tot het accepteren van een historisch bepaalde pluraliteit aan concretisatiemogelijkheden.

Het tweede voorbeeld betreft het enige feitelijke historische recep-

[p. 60]

tieproces dat in Links boekje uitvoerig aan de orde komt: de Duitse Werther-receptie. Omdat juist deze casus zo verwant is aan de mijne, is het zinvol enigszins uitvoerig op Links behandeling ervan in te gaan. Steunend op een artikel van Jäger³¹, voert Link Werther op als een geval van terugkoppeling: de auteur heeft in de tweede versie van de tekst wijzigingen aangebracht die verband houden met de receptie van de eerste versie. Link nu kwalificeert de eerste Werther-receptie als een ‘Fehlrezeption’ (p. 57 en 58): de lezers omstreeks 1775 hebben volgens haar de ‘therapeutische’ intentie van het werk niet begrepen omdat ze het niet ‘esthetisch’ opvatten, of omdat ze geen oog hadden voor de signalen die op een distantie tussen Werther en de impliciete lezer wijzen. De vraag of met deze analyse recht is gedaan aan het toenmalige leesgedrag laat ik buiten beschouwing³², waar het me om gaat is dat hier aan de dag treedt hoe begrensd in wezen Links begrip van synthetische concretisatie is. Immers in de receptiegeschiedenis van Werther manifesteert zich van het begin af aan tot nu toe een duidelijke verscheidenheid aan concretisaties. Het ligt dus voor de hand om te veronderstellen dat de tekst door een zekere ambiguïteit de lezer de nodige vrijheid laat, met name om meer sympathiserend dan wel meer afstandelijk te lezen, maar deze mogelijkheid wordt door Link zelfs niet aangestipt.³³ Anders dan zij in theorie voorstaat, blijkt haar interpretatie van Werther níet mede op de receptiegeschiedenis van het werk gegrond. In feite steunt haar betoog over de ‘therapeutische’ intentie zwaar op enkele verklaringen van Goethe zelf, verklaringen bovendien die deze voor een deel meer dan een half mensenleven later, in Dichtung und Wahrheit, heeft gegeven.³⁴ En voor zover Link argumenten voor haar interpretatie aan de tekst zelf ontleent, munten die niet uit door overtuigingskracht. Zo stelt ze dat de in de roman ‘geprojecteerde’ briefontvanger L3 (Wilhelm dus) ‘als Anweisung für den “öffentlichen” Empfänger (L1) gelten kann’, namelijk om ‘mit Sympathie am Schicksal Werthers teilzunehmen, aber es nicht zu teilen’. Aldus laat zich haars inziens ‘die dem Text gemässe Reaktion des Lesers (L2) erschliessen’ (p. 55). Maar waarom zou de nauwelijks contouren krijgende Wilhelm oriënterend zijn voor de lezer, en niet in de eerste plaats de hoofdpersoon zelf? Hoe kan Wilhelm bovendien functioneren ‘als Anweisung für den “öffentlichen” Empfänger’ waar deze laatste dankzij de in de tekst opgenomen dagboekfragmenten en uitgeverscommentaren veel meer inzicht heeft in het ‘Schicksal Werthers’ dan Wilhelm kan hebben?³⁵

Na de vroege Werther-receptie als niet adequaat bestempeld te hebben,

31 Jager, ‘Die Wertherwirkung’. Jägers these is dat de dominerende, zijns inziens inadequate, reacties op Werther, te weten moralistische kritiek en ‘Werther-fieber’, een noodzakelijk gevolg waren van het feit dat de lezers van Werther tot op dat moment slechts vertrouwd waren met literatuur die een voorbeeld ter navolging stelde. Ik zou bij deze - met verve gepresenteerde - stelling twee kanttekeningen willen plaatsen: 1. Jäger doet het voorkomen alsof in de genoemde receptievormen nauwelijks plaats was voor een esthetische waardering. De vraag is echter in hoeverre de overgeleverde documentatie de complexiteit van de werkelijkheid weerspiegelt. 2. Jäger gaat ervan uit dat een adequate concretisatie gebaseerd is op een gedistantieerde esthetische beschouwing. Dit aan Mukařovský ontleende inzicht (Jäger p. 394) lijkt me al heel aanvechtbaar wanneer het wordt toegepast op 18e-eeuwse literatuur, maar het verdient ook relativering met betrekking tot de modernere letterkunde. Cf. Jauss, Ästhetische Erfahrung p. 212-250 (over het evenwicht tussen identificatie en esthetische beleving), en Steinmetz, ‘Waarom geeft lezen plezier?’ (over de pragmatische gemotiveerdheid van het lezen).

32 Zie de vorige noot. Links kwalificatie van de Werther-receptie als geen recht doende aan de esthetische hoedanigheden van het werk, steunt behalve op Jäger ook op Goethes eigen visie op de reacties op zijn roman, zoals die te boek gesteld is in Dichtung und Wahrheit. Hoe belangwekkend Goethes observaties ook zijn, ze moeten toch met meer reserves beschouwd worden dan Link aan de dag legt: niet alleen gezien het ruim 35-jarige tijdsinterval, maar ook omdat de visie van de oudere Goethe mede bepaald zal zijn door latere ervaringen met het publiek.
Interessant is in dit verband nog een opmerking van Mandelkow over de voorliefde waarmee Goethes negatieve oordelen over het Duitse publiek worden aangehaald: ‘Nichts scheint dem Goetheleser bis heute so sehr zu behagen, als nicht zum “Publikum” dieses Autors zu gehören.’ (Goethe im Urteil seiner Kritiker p. xxxv.)

33 Over ironiserende, dus distantie teweegbrengende signalen in het bijzonder Lange, ‘Goethes craft of fiction’ p. 39-40. Van een meer sympathiserende lezing geven recentelijk nog blijk o.m. Müller, Zeitkritik and Utopie in Goethes Werther, Spann, ‘Werther revisited’, en (expressis verbis) Wilson, ‘Goethe's Werther’.

34 Link p. 53-54. Het lijkt me nog maar de vraag of voor de jonge Goethe het schrijven van Werther werkelijk zo'n daad van catharsis is geweest als hij later suggereert. Wat Link niet vermeldt, is dat Goethe als recipiënt van zijn eigen roman waarschijnlijk ambivalenter was dan hij in Dichtung und Wahrheit doet voorkomen. Enerzijds ergerde hij zich eraan voortdurend met Werther geïdentificeerd te worden, anderzijds ging hij op zijn eerste Zwitserse reis en bij zijn aankomst aan het hof van Weimar in Wertherdracht gekleed.

35 Een ironische distantie tussen Wilhelm en de romanlezer wordt met name gecreëerd in de brief van 20 dec. in het tweede deel: ‘Ich danke Deiner Liebe, Wilhelm, dass Du das Wort so aufgefangen hast. Ja Du hast recht: Mir wäre besser, ich gienge. Der Vorschlag, den Du zu einer Rükkehr zu euch thust, gefällt mir nicht ganz, wenigstens möcht ich noch gern einen Umweg machen, besonders da wir anhaltenden Frost und gute Wege zu hoffen haben’ (p. 128). De romanlezer, die even tevoren van de uitgever vernomen heeft dat ‘der Entschluss, diese Welt zu verlassen’ in deze dagen duidelijk contouren had gekregen, zal de dubbelzinnigheid van de aan Wilhelm gerichte woorden niet ontgaan, en hij zal zich ook realiseren dat Wilhelm zelf ze niet als dubbelzinnig hoeft op te vatten.

[p. 61]

stelt Link de ‘schuldvraag’ aan de orde: Aan wie is het te wijten dat de receptie door de reële lezers afweek van de in de tekst geprogrammeerde reactie van de impliciete lezer? Moeten we aannemen dat de auteur destijds bij zijn publiek een te grote aanpassing van de vigerende verwachtingshorizon vergde, of schoten de lezers zelf tekort? In haar theoretische vraagstelling houdt Link beide mogelijkheden open³⁶, maar na het voorgaande zal het weinig verwondering wekken dat zij tot de conclusie komt dat niet Goethe overvroeg, maar dat zijn publiek faalde. En ook hier moet de autoriteit van de auteur zelf haar oordeel ondersteunen. Links commentaar bij een aangehaalde opmerking van Goethe dat Werther aanleiding gaf tot een door hem niet voorziene en niet bedoelde dweperij, luidt:

Der Fall des ‘Werther’ ist darum so aufschlussreich, weil hier der Autor selbst dokumentiert, dass er falsch rezipiert wurde [...]. Es ist dabei bezeichnend für sein Selbstverständnis, dass der Anspruch auf adäquate Rezeption grundsätzlich aufrechterhalten und die ‘Schuld’ an der Fehlrezeption beim Publikum gesucht wird. (p. 57)

Nu zullen echter maar weinig auteurs onbedoelde reacties niet aan het publiek wijten. De reden waarom Link in deze passage de term adequate receptie kan gebruiken, is in wezen dat zij Goethes eigen interpretatie deelt. Zo is de cirkel wederom gesloten. Daarbij geeft Link ook een receptiehistorisch argument ter ondersteuning van haar stelling dat Werther weliswaar een ‘Horizontwandel’ van de lezers vergde, maar dat Goethe, die een literair gevormd publiek op het oog had, mocht verwachten dat ‘dessen ästhetische Kompetenz bei der Rezeption das vom Roman geforderte schwierige Gleichgewicht zwischen Anteilnahme und Abstandnahme gewährleisten konnte’ (p. 60). Immers, zo stelt ze, de positieve recensies in de literaire tijdschriften bewijzen dat Goethe zich hierin niet vergist had.³⁷ Dat de roman vervolgens op zo'n grote schaal onbedoelde reacties opriep bij een niet literair gevormd publiek had hij niet kunnen voorzien. Voor het gemak gaat Link voorbij aan het eerder door haar gereleveerde feit dat ook Goethes literaire vrienden - naar we mogen aannemen toch representanten bij uitstek van het geïntendeerde publiek - zich naar zijn zeggen al evenzeer aan de gewraakte reacties hebben schuldig gemaakt (cf. Link p. 53).

Kortom, Links aan de receptiegeschiedenis gewijde paragrafen zijn niet de meest overtuigende van haar boekje. Haar historische optiek blijkt al te zeer bepaald door een normatieve intentie. Wat zij in feite doet is

36 Namelijk als ze stelt dat een combinatie van receptiegeschiedenis en receptie-esthetica het mogelijk maakt om te beoordelen ‘wie angemessen etwa ein Werk den ihm vorausliegenden Rezeptionsbedingungen ist und wie angemessen umgekehrt geschichtlich realisierte Rezeptionen diesem Werk sind’ (p. 46).

37 Link p. 59: ‘Jäger weist darauf hin, dass die ersten Rezensionen des Romans in den literarischen Zeitschriften durchaus positiv waren [...] Sie sind ein Indiz dafür, dass Goethe sich doch nicht so hoffnungslos in seinem Publikum verkalkuliert hat, sondern dass seiner Adressatenvorstellung durchaus eine gewisse Publikumsrealität zugrunde lag [...]’ Dit is een non-sequitur: ook de gewraakte Werther-dwepers zullen het werk positief beoordeeld hebben. De bedoelde besprekingen blijken bij consultatie ervan dan ook niet of nauwelijks getuigenis af te leggen van het ‘adequate’ inzicht dat Link aan de auteurs ervan toeschrijft.

[p. 62]

een nu dominante, althans door haar onderschreven, interpretatie voor adequaat verklaren - en het gevolg daarvan kán ook inderdaad weinig anders zijn dan het inzicht dat receptiegeschiedenis ‘weithin eine Geschichte von Missverständnissen’ is.³⁸ Nu zou haar betoog waarschijnlijk minder problemen hebben opgeleverd wanneer zij in de praktijk een ruimere, meer met haar theorie overeenstemmende, opvatting van ‘adequaat’ zou hebben gehuldigd.³⁹ Toch blijft een synthese van receptiegeschiedenis en receptie-esthetica (in de betekenis die Link daaraan geeft) principieel een problematische affaire, omdat het ene een relativering van specifieke concretisaties veronderstelt, en het andere juist gericht is op het zoeken naar absolute normen met betrekking tot de concretisaties. De receptiehistorische doelstelling is een logisch uitvloeisel van Links communicatieve uitgangspunt; de receptie-esthetische lijkt me meer een relict van een stringente hermeneutiek. Naar mijn mening is voor receptiehistorisch onderzoek de meest vruchtbare benadering er een die gericht is op een niet-normatieve reconstructie van de in de loop der tijden toegekende betekenissen en waarden, en op de verklaring daarvan vanuit de respectieve vigerende opvattingen. Hierin past niet het toeschrijven van onbegrip aan vroegere lezers, wanneer hun concretisaties niet overeenstemmen met die welke de onderzoeker zelf adequaat acht: zo behaalt men wel heel goedkoop z'n historische gelijk.⁴⁰ Om het wat polemisch te formuleren: in mijn ogen ligt de rechtvaardiging van receptiehistorisch onderzoek in het belichten van de ‘adequaatheid’ van vroegere lezersreacties die ons in eerste instantie vreemd aandoen.

Bovenstaand uitvoerig betoog behelsde een kritisch antwoord op de vraag: Wat is de doelstelling van het receptie-onderzoek dat Link voor ogen staat? Ook de hoedanigheid van de lezers waar het haar om gaat is aan de orde geweest: in haar concept vormen het onderzoek naar de impliciete lezer en dat naar de reële lezer elkaars complement, waarbij het zwaartepunt op het eerste ligt. Zeer bruikbaar is overigens haar differentiatie van de reële lezers naar de wijze waarop zij hun receptie documenteren: de produktieve recipiënten geven als auteur hun receptie van een werk gestalte in een nieuw werk, de reproducerende recipiënten maken hun receptie in besprekingen expliciet, en de passieve recipiënten vormen de ‘zwijgende meerderheid’, over wier receptie men slechts hetzij door ondervraging (uiteraard alleen bij contemporaine lezers), hetzij door reconstructie uit indirecte gegevens iets te weten kan komen (p. 86 e.v.).

38 Het feit dat Link Goethe zelf als getuige kan opvoeren zegt natuurlijk niet zoveel. Afgezien van het feit dat een schrijver niet als de beste interpretator van zijn eigen werk hoeft te worden beschouwd, en afgezien ook van de hiervoor al aangeduide reserves die men ten aanzien van Goethes uitspraken kan hebben: Link had zich de vraag kunnen stellen in hoeverre een nu dominante interpretatie van Werther mede aan Goethes eigen inzichten terzake te danken is. Wat dat betreft levert ze onbedoeld een illustratie voor Jauss' stelling dat de wetenschappelijke onderzoeker zicht voortdurend bewust moet zijn van de literaire tradities waarin ook hijzelf staat.

39 Link verwijst met betrekking tot het probleem van de adequaatheid naar het artikel van Sötemann, ‘Adäquate Konkretisation als äusserste Grenze’. Maar ofschoon ook Sötemann het idee huldigt dat er een normatieve (overigens slechts benaderbare maar nooit feitelijk te realiseren) adequate interpretatie zou bestaan, klinkt er van de voorbehouden die hij maakt al te weinig door bij Link.

40 Dit betekent niet dat receptiehistorisch onderzoek nooit geconfronteerd zou mogen worden met wat Link receptie-esthetica noemt. Het kan ongetwijfeld heel verhelderend zijn de reacties op een tekst te vergelijken met de (tekstexterne dan wel tekstinterne) auteursintentie, of met dat wat door de onderzoeker als de meest adequate concretisatie wordt beschouwd. Een pleidooi voor, en voorbeeld van, het niet-normerend vergelijken van een historische receptie met de concretisatie van de onderzoeker zelf, levert Leferink in zijn ‘Over Lessen in Charleston’.

[p. 63]

Dan rest nog de vraag: Hoe stelt Link zich het historische receptie-onderzoek concreet voor? Veel praktische aanwijzingen geeft zij niet, wat nauwelijks te verwonderen is gezien het feit dat het zwaartepunt van haar beschouwingen op de receptie-esthetica ligt. De in het tweede hoofdstuk van haar boekje geschetste mogelijkheden zijn te globaal om er iets als een leidraad aan te kunnen ontlenen. Dit stoort bij haar misschien in zoverre minder dan bij Jauss, dat waar de laatste een alternatieve theorie pretendeert te bieden voor de studie van literatuur, Link een synthetisch model geeft waarin aandacht voor de reële lezer wordt gevraagd niet als alternatief voor, maar als aanvulling op meer traditioneel interpretatief onderzoek.

Sociaal-historisch receptie-onderzoek: Gunter Grimm

We hebben gezien dat in het receptieprogramma van Jauss tekstimmanent en tekstextern onderzoek door elkaar lopen, en dat in Links model beide perspectieven wel onderscheiden worden, maar tevens onlosmakelijk verbonden zijn als wederkerig noodzakelijke complementen. Een categorische scheiding staat daarentegen Gunter Grimm voor, in zijn Rezeptionsgeschichte. Grundlegung einer Theorie.

Aan Grimms theorie ligt de opvatting ten grondslag dat de tekst een potentieel is, waarvan de concretisatie door de lezers niet vastligt. Weliswaar stuurt de tekst de lezers door signalen van verschillende aard, maar dankzij de mogelijkheden tot selectie en invulling voor de actieve recipiënt blijft er in het receptieproces speelruimte voor soms tamelijk radicaal verschillende concretisaties. Deze concretisaties worden, voor zover ze intersubjectief zijn, bepaald door de vigerende predisposities van het lezend publiek. Hiermee is de verscheidenheid aan betekenis- en waardetoekenningen verklaard die in de receptiegeschiedenis van literaire werken aan de dag treedt: de tekst blijft in principe ongewijzigd, maar de concretisaties ervan veranderen doordat in de loop der tijd de predisposities zich wijzigen. Vandaar dat concretisaties, naar Grimm herhaaldelijk stelt, meer informatie geven over de predisposities dan over het geconcretiseerde werk.⁴¹

Wat Grimm onder predisposities verstaat komt in de buurt van Jauss' begrip verwachtingshorizon. Een verschil is dat bij Jauss daarbij het accent primair ligt op de literaire ervaringswereld van de lezer, terwijl Grimm in de eerste plaats sociale factoren determinerend acht. Zijn theorie is dientengevolge een pleidooi voor een sociaal-historisch gefundeerd receptie-onderzoek.

41 Bijv. radicaal op p. 74: ‘[...] hat sich [...] der Standpunkt durchgesetzt, dass für den Rezeptionsvorgang die Prädisposition des Rezipienten wichtiger sei als die Beschaffenheit der Rezeptionsvorgabe: Ein Text wird von verschiedenen Rezipienten völlig verschieden konkretisiert - also existieren zwischen Textvariablen und Rezeptionsvariablen keine notwendigen Abhängigkeiten.’

[p. 64]

Met grote nadruk kiest Grimm voor een consequent receptiehistorische benadering. Voor hem volgt uit het bepaald-zijn van concretisaties door buitentextuele factoren, dat onderzoek naar deze determinanten een autonome wetenschappelijke doelstelling kan zijn, die niet in dienst hoeft te worden gesteld van tekstevaluerende of -interpreterende interesses. Het ‘goed’ of ‘fout’ zijn van concretisaties is vanuit sociaal-historisch oogpunt irrelevant: relevant is hoe verbreid ze waren en welke factoren een rol hebben gespeeld bij de totstandkoming ervan. Apert ‘foute’ concretisaties, en receptieprocessen van esthetisch waardeloze literatuur kunnen in dit perspectief van groot belang zijn.

Vom sozialhistorischen Standpunkt aus ist die Beschäftigung mit der Frage, wieso gerade eine bestimmte ‘inadäquate’ Rezeption in einer bestimmten Schicht häufig begegnet, wichtiger als die Beschäftigung mit wenigen ‘adäquaten’ Rezeptionen. (p. 79)

Van een aldus opgevat receptie-onderzoek kan bijgevolg niet het doel zijn de esthetische waarde of de ontplooiing van het betekenispotentieel van een tekst zichtbaar te maken (zoals Jauss wil), laat staan er een synthetische concretisatie op te baseren (wat Link voorstaat). Dit betekent niet dat Grimm een interpretatief gerichte benadering van literatuur verwerpt. Hij acht dat echter een eigen terrein van onderzoek waaraan - conform zijn postulaat dat concretisaties meer zeggen over de predisposities van de recipiënt dan over het geconcretiseerde werk - de receptiegeschiedenis weinig kan bijdragen. En andersom mag naar zijn opvattingen de interpretatie van de onderzoeker niet normerend zijn voor historische concretisaties. Nadrukkelijk wijst Grimm Links eis van de hand om de overgeleverde recepties op hun adequaatheid te toetsen:

Ein Vergleich zwischen Konkretisation und Intention des Textes (oder was der Interpret für Intention des Autors hält) ist kein notwendiges Erfordernis. Was die sozialgeschichtliche Rezeptionsforschung primär interessiert, ist die Interdependenz von literarischer Struktur und politisch-sozialem Kontext in der Vermittlung faktischer [...] Rezeptionen.⁴²

Grimm scheidt receptiehistorisch en interpretatief onderzoek te nadrukkelijker, omdat hij, lijnrecht tegenover Link, van oordeel is dat een gefixeerde adequate of synthetische concretisatie een onhoudbare a-historische constructie is. De tekst als zodanig, zo betoogt hij, kan geen normerende functie vervullen, want hij kan slechts bestaan als

42 p. 79. Cf. op p. 100: ‘Für den Rezeptionsanalytiker von besonderem Interesse ist die Rezeption eines Textes durch die Zeitgenossen des Autors, weil sich hier besonders die Möglichkeit eines Vergleichs zwischen intendierter und tatsächlicher Wirkung anbietet.’ Echter met de onmiddellijke toevoeging: ‘Vom konsequent rezeptionsperspektivischen Standpunkt aus bringt dieser Vergleich allenfalls eine Zusatzinformation.’

[p. 65]

geconcretiseerde tekst in steeds wisselende communicatiesituaties. Adequaatheid is daarom gebonden aan de betreffende specifieke omstandigheden, en kan niet als bovenhistorische norm gebruikt worden: ‘Überprüft werden kann nur ein an bestimmte Kommunikationsverhältnisse gebundener Text, niemals ein “Text an sich”’ (p. 57).

Het gaat Grimm om deze communicatieverhoudingen, waarbij in het onderzoek ‘das rezipierende Subjekt als gesellschaftlich handelndes den Frageansatz bestimmt’ (p. 5). Overigens spreekt hij liever niet van ‘de’ recipiënt, ‘de’ lezer of ‘het’ publiek; zich verzettend tegen het uniformerende karakter van Jauss' begrip verwachtingshorizon, wijst hij erop dat het publiek sociaal geleed is, en dat onderzoek naar de predisposities van het publiek aan deze geleding recht dient te doen. Onder dit gezichtspunt van receptie als primair sociaal-historisch, ‘Schichtenspezifisch’ fenomeen, zijn individuele recipiënten slechts van belang voor zover ze dominante predisposities representeren. Bij produktief-recipiërende auteurs is dat lang niet altijd het geval, en aan deze categorie schenkt Grimm, in tegenstelling tot Jauss, dan ook geen bijzondere aandacht. Voor hém belangrijker zijn ‘opinion leaders’ zoals critici, bloemlezers, schoolboekenschrijvers en dergelijken. Uiteraard is Grimm uitsluitend geïnteresseerd in historische lezers en feitelijke recepties; een constructie als de impliciete lezer en zijn receptie behoort immers tot het domein van de interpretatie, en bovendien laat de realiteit zich er op z'n best sterk speculatief uit afleiden (p. 24-25).

Op basis van deze opvattingen verkent Grimm gedetailleerd inventariserend en problematiserend het terrein waarop de receptiehistoricus zich beweegt. Uitvoerig bakent hij af in welke opzichten het door hem voorgestane receptie-onderzoek zich onderscheidt van traditionele studies waarin receptie een zekere rol speelde, traceert hij welke factoren er allemaal in het geding kunnen zijn bij een receptieproces en bijgevolg in het onderzoek dienen te worden betrokken, analyseert hij welke varianten er binnen zijn model nog weer mogelijk zijn, en gaat hij na welke bronnen er bij het verrichten van receptie-onderzoek aangeboord kunnen worden. En passant bespreekt hij talloze bijdragen op receptietheoretisch en -historisch gebied in de ruimste zin, ook al van ver avant la date. Ten slotte illustreert hij de theorie met een viertal eigen onderzoeken, als voorbeelden van receptie-historische analyses.

Het zal na mijn bespreking van Hannelore Link duidelijk zijn dat

[p. 66]

Grimms historisch-descriptieve benadering mij meer aanspreekt dan het normatieve model van Link. Verder heeft Grimm de verdienste dat hij de problematiek van het receptie-onderzoek veel dieper en systematischer uitspit dan Link, om van Jauss maar te zwijgen. Bovendien komt bij hem de praktijk van het onderzoek aan bod, in de eerste plaats in de opgenomen voorbeelden, maar ook in de bespreking van de mogelijke onderzoeksbronnen.

Maar met dit alles is niet gezegd dat Grimms boek een geschikt theoretisch fundament biedt voor de practicus die een onderzoek wil verrichten. Het belangrijkste bezwaar dat zijn model in mijn ogen aankleeft, is juist dat de toepasbaarheid ervan zo gering is. Alvorens dit nader toe te lichten, stip ik enkele ondergeschikte punten aan die vatbaar zijn voor kritiek. Het eerste hoeft niet breed uitgemeten te worden, al weegt het zwaar: het is dat helderheid en coherentie wel de laatste kwaliteiten zijn die men aan Grimms uiteenzettingen zou willen toeschrijven. In principe is zijn theorie zeer systematisch opgezet, maar de uitwerking ervan is veelal zo ondoorzichtig dat de lezer de grootste moeite moet doen om de draad niet kwijt te raken.

Een inhoudelijk punt van kritiek is dat Grimms uitgangsstelling, dat sociaal-historisch receptie-onderzoek zich consequent dient te oriënteren op de recipiënt, tot een al te eenzijdig perspectief dreigt te leiden. Wanneer men Grimms historisch-descriptieve benadering accepteert, kan men hem gemakkelijk erin bijvallen dat de vraag hoe een (verzameling) tekst(en) werd gerecipieerd en welke socio-historische determinanten voor de receptie verantwoordelijk waren, relevanter is dan de vraag in hoeverre het daarbij gaat om een al dan niet adequaat te achten concretisatie. Maar hoezeer een receptie ook opgevat mag worden als een vorm van sociaal bepaald handelen, het blijft handelen dat in de eerste plaats afhankelijk is van een tekst, en men kan zich moeilijk een receptie-analyse voorstellen die geen aandacht besteedt aan de in die tekst aanwezige receptie-evocerende signalen.⁴³ Grimm ontkent de noodzaak van een tekstanalytische component in het receptie-onderzoek niet, maar gemeten aan de verder alom betrachte uitvoerigheid besteedt hij er opmerkelijk weinig aandacht aan.⁴⁴ Enigszins terloops stelt hij voor om de tekst zelf uitsluitend in het onderzoek te betrekken voor zover uit de receptie ervan blijkt welke de receptie-evocerende signalen waren (p. 33). Dit op zichzelf consequente voorstel zal mijns inziens met enige soepelheid in praktijk gebracht dienen te worden: het veronderstelt immers zeer expliciet beargumenteerde lezersreacties, en men behoeft geen receptiehistoricus te zijn om te

43 Receptie-onderzoek geheel onafhankelijk van de gerecipieerde teksten is wél denkbaar bij een nog verder in de richting van lezersonderzoek verschoven vraagstelling, waarbij recepties enkel materiaal zijn om de interacties tussen lezersgroepen te onderzoeken. Zie daarvoor bijv. Hoogeveen, Funktionalistische Rezeptionstheorie.

44 Gezien Grimms kennelijke voorliefde voor gedetailleerd theoretiserende reflectie had men op zijn minst een beschouwing verwacht over het kennistheoretische probleem van de onderzoeker, die immers niet naar de tekst ‘an sich’ kan verwijzen, maar slechts naar zijn eigen concretisatie ervan.

[p. 67]

weten dat die zelden in overvloed voorhanden zijn. De onderzoeker kan dan ook veelal niet anders doen dan pogen te reconstrueren welke elementen van de receptie mede bepaald zijn door welke hoedanigheden van de tekst. (Hetzelfde geldt trouwens voor de determinerende sociaal-historische factoren, die immers in een concretisatie eveneens niet vaak verwoord zullen zijn. Grimm maakt van dit laatste geen punt omdat in zijn visie sociaal-historische determinanten klaarblijkelijk objectief te begrijpen en in hun werking te bepalen zijn, in tegenstelling tot tekstuele hoedanigheden. Ik vrees dat hij de betekenis van de interpretatie in het historisch onderzoek schromelijk onderschat.)

Voorts wil ik een kanttekening maken bij Grimms selectiecriterium met betrekking tot het receptiemateriaal. Het meest relevant, zo stelt hij, zijn de concretisatietypes met de grootste verbreiding. Vanuit zijn sociaal-historische optiek lijkt me dit een juist standpunt voor zover het om het sociale belang gaat, maar het komt me voor te beperkt te zijn als daarmee het mogelijke historische belang uit het oog verdwijnt. Het gaat de historicus immers niet alleen om de verbreidheid van een verschijnsel, maar ook om de ontwikkeling ervan. Aanvankelijk niet-dominante concretisatietypes of receptiedeterminerende factoren kunnen later meer algemeen worden, en voor inzicht in deze verschuivingen is een genuanceerdere afbakening nodig dan Grimm voorstaat.

En dan tenslotte mijn hoofdbezwaar tegen Grimms boek. Zoals gezegd: zijn uitgangspunten stellen mij - anders dan die van Jauss en Link - niet voor grote problemen. Echter het onderzoeksprogramma dat hij op basis van deze uitgangspunten ontwikkelt, roept ernstige bedenkingen bij me op, met name wat betreft de praktische bruikbaarheid ervan. In het nu volgende is mijn optiek dan ook vanzelf iets anders gericht dan bij de bespreking van Jauss en van Link: dáár kritiseerde ik vooral op theoretisch niveau, hier zal ik als practicus toetsen welke handreikingen de theorie mij biedt.

De problemen die ik dan ontmoet, tref ik niet alleen aan bij Grimm, maar ook bij andere receptietheoretici die evenals hij het receptie-onderzoek plaatsen in een breed socio-cultureel kader. Een wel érg breed kader:

Geht die Codierungsarbeit (Decodierung als Neucodierung) im Rezeptionsakt also vom rezipierenden Subjekt aus, so kann Rezeptionsgeschichte konsequenterweise nicht, wie häufig zu lesen ist, lediglich die Geschichte eines verschieden rezipierten

[p. 68]

Textes meinen, sondern ebenso die Geschichte der rezipierenden Subjekte. Rezeptionsgeschichte in diesem Sinne steht der Leserforschung entschieden näher als der älteren Wirkungsgeschichte. Sie bedürfte jedoch zur Fundierung der Rezeptionsmotivationen und -modalitäten einer breit angelegten Untersuchung der vermittelnden Instanzen: der Institutionen, die Texte kanonisieren, und der Institutionen und Organisationen, die den literarischen Markt lenken oder beeinflussen. Eine solche Distributionsforschung, die den Einfluss von Schule und Universität, den Einfluss von Mäzenatentum, kulturellen Vereinen, literarischen Gesellschaften, Stiftungen, Akademien, von Theater, Film, Funk und Fernsehen auf die literarische Rezeption und schliesslich auch die Produktion untersucht, steht erst in den Anfängen (nach den steckengebliebenen Ansätzen der dreissiger Jahre) und ist noch isoliert, jedenfalls von der Literaturwissenschaft bisher kaum wahrgenommen. Eine Mischung aus älterer Wirkungsgeschichte und Rezeptionsgeschichte bildet der Darstellungstypus, in dem zwar die Geschichte eines Textes beschrieben ist, der Text jedoch nicht als auf verschiedene Publika wirkendes Medium, sondern als Objekt unterschiedlicher und verschieden bedingter Rezeptionen gilt. Rezeptionsgeschichte als Geschichte der kommunizierenden Subjekte überschritte allerdings den literarisch definierten Interessen- und Quellenbereich des Literaturwissenschaftlers; sie erweiterte sich zu einem interdisziplinären Projekt, an dem Literatursoziologie und Leserpsychologie ebenso beteiligt wären wie Geschichts-, Buchwissenschaft, Publizistik, Kommunikations- und Kulturwissenschaft.⁴⁵

Pregnant kan de vraagstelling van het sociaal-historisch receptie-onderzoek geformuleerd worden als: ‘Wer hat warum was warum wie gelesen?’ Het terrein van de receptiegeschiedenis overlapt daarmee gedeeltelijk dat van de lezersgeschiedenis; het verschil is dat voor de receptiehistoricus de modale component ‘warum wie’ het belangrijkst is (p. 61).

Ik zal nauwelijks hoeven te betogen dat een dusdanig ambitieuze aanpak onmogelijk te verwezenlijken is - zelfs niet bij een beperkte groep lezers als bijvoorbeeld die van Werther.⁴⁶ In zijn alomvattendheid dreigt het programma inhoudloos te worden. Was Jauss' concept van de verwachtingshorizon al problematisch ter zake van de concrete invulling ervan, wat Grimm bepleit is weinig minder dan het relateren

45 p. 30. Overigens onderkent Grimm onmiddellijk daarop het gevaar dat ‘die Verwirklichung eines solch weitausgreifenden Modells [...] an den unzulänglichen Bedingungen des Forschungsbetriebes scheitern würde.’ Hij stelt voor om te beginnen met deelonderzoeken, zonder die evenwel nader te specificeren. Daarentegen geeft hij in hfdst. 7.3 (p. 102-109) een nog veel gedetailleerder overzicht van de te onderzoeken receptiebeïnvloedende factoren.

46 Daarbij zij opgemerkt dat zo'n onderzoek naar de lezers van één bepaalde tekst in Grimms ogen een mengvorm is van traditionele Wirkungs- en moderne receptiegeschiedenis, en als zodanig in de marge van zijn programma staat. Het is weliswaar ‘subjektperspektivisch’ (gericht op de lezers), maar ‘objektorientiert’ (bepaald door een specifieke tekst). Cf. zijn hfdst. 7.1, waar de mogelijke positionele categorieën van het receptie-onderzoek worden beschreven.

[p. 69]

[p. 70]

van leesgedrag aan de totaliteit van het sociale en culturele leven. Men kan respect hebben voor het synthetische perspectief dat geboden wordt op het uitgestrekte veld van samenhangende onderzoeksdomeinen, maar juist op het zien daarvan is men geneigd om ontmoedigd te constateren dat zelfs de op papier zo vlot geformeerde ‘interdisciplinaire teams’ niet in staat zullen zijn om op enigszins afzienbare termijn resultaten te oogsten die de toets der theoretische kritiek kunnen doorstaan.⁴⁷ Dit nog afgezien van de naïeve voorstelling als zouden de betreffende hulpdisciplines uitsluitend oplossingen leveren en niet hun eigen problematieken meebrengen.

Hier komt nog bij dat Grimms reflectie inzake het onderzoek naar de gecompliceerde problematiek van alle denkbare receptiebepalende factoren voornamelijk bestaat in het gedetailleerd beschrijven van theoretische mogelijkheden en modaliteiten, en in de illustratie daarvan met ingewikkelde, maar in wezen nietsverhelderende schematische voorstellingen.⁴⁸ Daarmee representeert het boek een tendens die vaker in receptietheoretische bijdragen waar te nemen valt: een op zichzelf gerechtvaardigd streven naar methodische bezinning en nauwgezette analyse dreigt te ontaarden in een soort van scholastiek die voornamelijk steeds verder verfijnde terminologieën en steeds gecompliceerdere diagrammen oplevert.⁴⁹ Voor de veldwerker in het onderzoek evenwel wordt de waarde van een theoretisch exposé primair bepaald door de praktische toetsbaarheid ervan, en niet door de uitgestrektheid van het domein dat het beslaat, noch door de methodologische dan wel terminologische genuanceerdheid ervan. Voor toepasbaarheid is in ieder geval nodig een hiërarchie die aangeeft volgens welke stappen een onderzoek opgezet moet worden om tot vruchtbare resultaten te leiden. Modellenbouw die alleen maar verantwoordt dat ieder fenomeen complex is en met talloze andere samenhangt, zonder dat er praktisch te realiseren voorstellen uit af te leiden zijn om de hoedanigheid van die relaties in een concreet geval te onderzoeken, schiet zijn doel voorbij.

Dit is een principiële bedenking. Voor wat betreft het onderzoek naar receptieprocessen in een niet-recent verleden komt daar nog het praktische bezwaar bij dat de overgeleverde gegevens op bijna alle in het geding gebrachte terreinen zo schaars zijn, dat de theoretische claims volstrekt onrealistisch aandoen. Ik kom hierop terug in mijn slotbeschouwing, als aan de hand van de eigen bevindingen de mogelijkheden en grenzen van het historische receptie-onderzoek worden aangegeven.

47 Verg. bijv. ook de programma's van Gast, ‘Text und leser im feld der massenkommunikation’, en Zimmermann, Literaturrezeption im historischen Prozess. Concreter, omdat er een gericht onderzoeksplan in ontvouwd wordt, maar nauwelijks minder ambitieus, is het door de seriële geschiedenis geïnspireerde programma van Chevrel, ‘L'êtude d'opinion en histoire littéraire’.

48 Zie bijv. p. 56, 85, 105. Vaak wordt dan nog verklaard dat het om een ‘stark vereinfachendes Diagramm’ gaat.

49 Symptomatisch is in dit verband Grimms heilige geloof in de ontwikkeling van de theorievorming. Voortdurend bepleit hij verdere verfijning (‘in einem ausgebauten theoretischen Modell müsste vor allem...’) en theorievorming op deelgebieden (onder meer een ‘Theorie literarischer Reminiszenz’, een ‘Theorie literarischer Institutionen’ etc.).

[p. 71]

Nu kan men tegenwerpen dat juist Grimm het, zoals gezegd, niet uitsluitend bij theoretiseren laat: het tweede deel van zijn boek bestaat uit een viertal concrete onderzoeken. Maar in feite illustreren die pregnant de kloof tussen theorie en praktijk. Een relatie met het theoretische deel is namelijk nauwelijks aanwijsbaar: in geen van de vier opstellen gaat het om een consequent op de lezer georiënteerde vraagstelling, en voor zover er sociaal-historische factoren in het geding worden gebracht, geschiedt dat door middel van globale en tamelijk vrijblijvende aanduidingen.⁵⁰ Dit is een veelzeggende incongruentie. Grimm-de-practicus heeft zich klaarblijkelijk door Grimm-de-theoreticus niet voor de voeten willen laten lopen, maar zijn probleemstelling en onderzoek mede laten afhangen van het gekozen object en de mogelijkheden die dat hem bood.

Andersom heeft Grimm-de-theoreticus zich niet laten ontmoedigen door de beperkingen die de practicus ondervindt. Ik kijk nu even in het bijzonder naar de ene paragraaf die hij in zijn theoretische deel aan de praktijk van het onderzoek besteedt (hfdst. 7.4 ‘Materiale Kategorien der Konkretisationsanalyse’). Hij laat daar, systematisch geordend, de bronnen de revue passeren die de historische receptie-onderzoeker ten dienste staan. Ik vat zijn inventarisatie kort samen. Wat betreft de individuele leesreacties wijst Grimm op kanttekeningen in boeken, leesnotities en excerpten, dagboeken, brieven, autobiografieën en memoires. Als publiekgerichte reacties noemt hij: interpretaties in de vorm van verhandelingen en dergelijke, recensies, literatuurgeschiedenissen en monografieën, algemene aanbevelingen zoals annonces en flapteksten, voorts onderwijsmateriaal etc. Ten slotte wijst hij op uit de literatuur zelf te destilleren gegevens: literaire voorstellingen van receptieprocessen, indicaties omtrent het door de auteur beoogde lezerspubliek, en aanwijzingen die uit de produktieve receptie kunnen worden afgeleid. Welnu: niemand zal tegenspreken dat deze bronnen bruikbaar kunnen zijn bij een receptiehistorisch onderzoek, maar iets als een onderzoeksmodel is aan een dergelijke globale inventarisatie niet te ontlenen. Grimm lijkt dat anders te zien; met een karakteristiek soort naïviteit suggereert hij dat met dit overzicht - dat tevens pretendeert ‘eine für jede Rezeptions- und Konkretisationsanalyse fundamentale Quellenkritik’ voor te bereiden - de receptiedocumentatie verder voor het oprapen ligt. Bij de categorie kanttekeningen bijvoorbeeld merkt hij op: ‘eine bislang für die Rezeptionsforschung noch gänzlich unerschlossene Quelle’ (p. 110). Hoe stelt Grimm zich de ontsluiting van deze bron voor? Door het op grote schaal dépouilleren

50 ‘Die zeitgenössische Rezeption von Lessings “Emilia Galotti” (Missverständnisse um einen Text)’ behandelt de vraag waarom de feitelijke receptie van Lessings drama niet correspondeerde met de door de auteur geïntendeerde receptie. In ‘Das Mädchen von Esslingen’ wordt een geval van produktieve receptie besproken: in vier versies van een sage vindt men de respectieve dominerende literaire en morele opvattingen weerspiegeld. ‘Goethe-Nachfolge? Das Beispiel Gerhart Hauptmanns’ gaat over Hauptmann als produktief recipiënt van Goethe - zowel in zijn werk als in zijn rol van dichterlijk leidsman. ‘Der missverstandene Autor’ tenslotte is een met voorbeelden geïllustreerd theoretisch stukje over het probleem dat lezers vanuit niet-congruente sociale en ideologische achtergronden een evident lijkende tekst verkeerd kunnen interpreteren.

[p. 72]

van literaire werken op aantekeningen in de marge? Door van een specifiek receptie-object steeds alle beschikbare exemplaren op te sporen en door te bladeren?

Een onderzoek naar kanttekeningen zal slechts bij hoge uitzondering iets opleveren⁵¹, maar het is in principe uitvoerbaar - althans indien het de receptie van een specifiek werk betreft en mits daarvan niet al te veel exemplaren zijn overgeleverd. Leesnotities, dagboeken en brieven daarentegen vormen zeker een vruchtbaarder bron⁵², maar ze zijn eigenlijk nauwelijks systematisch te exploreren. Men kan moeilijk alle openbare en particuliere archieven doorzoeken op dagboeken, brieven en andere in aanmerking komen de privédocumenten, en al zou het kunnen, dan nog ware het weinig zinvol die allemaal uit te kammen in de hoop hier en daar een bruikbare opmerking met betrekking tot een gelezen literair werk te vinden. Archiefonderzoek heeft uitsluitend enige kans van slagen als het gericht is, en dat is moeilijk te verenigen met onderzoek dat niet is geïnteresseerd in specifieke lezers.

Ik zal niet alle door Grimm genoemde bronnen bespreken. Voor zover hij terughoudend is over het gebruik dat ervan gemaakt kan worden (bijvoorbeeld ten aanzien van de in literatuur zelf beschreven recepties) ben ik het met hem eens, en waar hij weinig of geen voorbehouden aan de dag legt, meen ik dat de betreffende bronnen doorgaans minder informatief zullen blijken te zijn dan hij suggereert en daarenboven vaak niet systematisch onderzocht kunnen worden.

De conclusie ten aanzien van Grimm kan zijn dat zijn theorie, wat betreft de uitgangspunten en doelstellingen, veel coherenter is dan die van Jauss en niet de innerlijke fricties vertoont waaraan het model van Link lijdt. Niettemin is zijn studie in de gegeven vorm voor de practicus zo goed als onbruikbaar, gekenmerkt als zij is door een wildgroei van theoretiserende fijnspinnerijen en door een voortdurend gebrek aan besef van de beperkingen die de realiteit stelt.

51 En àls het iets oplevert is het de vraag in hoeverre de kanttekeningen werkelijk informatief zijn, om maar te zwijgen over de representativiteit ervan. Kanttekeningenonderzoek lijkt me in het algemeen slechts zinvol als het om een specifieke recipiënt gaat. Een schitterend voorbeeld is het door Diderot in de marge becommentarieerde exemplaar van Hemsterhuis, Lettre sur l'homme et ses rapports. (In facsimile heruitgegeven door Georges May.)

52 Zij het naar mijn ervaring op geen stukken na zo abundant als Grimm beweert in noot 296: ‘Solche [...] Rezeptionsdokumente finden sich in Tagebüchern und Briefwechseln besonders häufig.’

Het receptiehistorische programma-onderdeel van Felix Vodička

Dat nu, als laatste van de in dit hoofdstuk behandelde theoretici, de Tsjechische structuralist Felix Vodička ter sprake komt, vereist mogelijk enige toelichting. Immers, zijn ideeën dateren niet uit de jaren '60 en '70 maar werden al voor de oorlog ontwikkeld, en bovendien is

[p. 73]

Vodička, anders dan de andere hier besprokenen, niet zonder meer als receptietheoreticus te kwalificeren: voor hem vormt het receptie-onderzoek slechts één van de literair-wetenschappelijke deelgebieden. Toen evenwel Vodička's publikaties rond 1970 in West-Europa bekend werden⁵³ (in 1967 was Jauss er nog niet mee in aanraking gekomen), sloegen met name zijn gedachten over de literaire receptie dusdanig aan, dat hij sindsdien - verdiend, maar stellig eenzijdig - beschouwd wordt als een van de belangrijkste receptiehistorici. Vandaar dat hij mijns inziens in dit hoofdstuk niet mocht ontbreken, en vandaar ook deze uit een oogpunt van chronologie merkwaardige laatste plaats.

De essentie van het literairhistorisch onderzoek is voor Vodička de studie van wat hij noemt: de structuur van de literaire ontwikkeling, dat wil zeggen de (a-teleologisch op te vatten) evolutie van systeembepalende normen. Daarbij ziet hij een drietal samenhangende taakgebieden: 1. de analyse van het literaire werk en de plaatsbepaling ervan in de immanente literaire evolutie; 2. de ontstaansgeschiedenis van het werk: de relatie werk - schrijver, werk - bestaande literatuur, en werk - historische werkelijkheid; 3. de receptiegeschiedenis van het werk.⁵⁴ Receptie-onderzoek is voor Vodička dus niet een alternatief voor, maar een uitbreiding van het traditionele literaire onderzoek. Jauss' provocerende toon is aan zijn betoog dan ook geheel vreemd.

Wat nu Vodička's opvattingen omtrent de receptie zelf betreft: evenals Jauss (en ook Grimm) huldigt hij het inzicht dat de relatie tekst - lezer een dynamisch proces is. Deze beschouwing is bij Vodička theoretisch gefundeerd in het onderscheid dat Mukařovský gemaakt heeft tussen het werk als gefixeerd tekensysteem, het artefact, en de variabele beleving daarvan door de lezer, het esthetisch object.⁵⁵ De omzetting van het artefact in het esthetisch object noemt Vodička de concretisatie; het is ‘die Widerspiegelung des Werks im Bewusstsein derjenigen [...], für die das Werk ein ästhetisches Objekt darstellt’.⁵⁶ In de receptiegeschiedenis van een werk komt tot uiting hoe met hetzelfde artefact verschillende esthetische objecten kunnen correlleren, omdat normveranderingen leiden tot nieuwe concretisaties:

Wenn wir jedoch den historischen, im Werk eingeschlossenen Strukturzustand auf der einen Seite und die Entwicklungsreihe der sich wandelnden literarischen Norm auf der anderen Seite betrachten, dann wird uns klar, das [...] die ästhetische Wirksamkeit des ganzen Werkes und damit auch seine Konkretisation ständigen Veränderungen unterworfen sind. Sobald ein Werk bei der Wahrnehmung in neue Zusammenhänge einge-

53 De belangrijkste ervan zijn in Duitse vertaling verzameld in: Felix Vodička, Die Struktur der literarischen Entwicklung. Naar deze uitgave verwijs ik zonder steeds de afzonderlijke artikelen te noemen. Met nadruk moet ik erop wijzen, dat mijn kennis van Vodička beperkt is tot deze bundel.

54 Systematisch uiteengezet in ‘Die Literaturgeschichte, ihre Probleme und Aufgaben’. In: Die Struktur p. 30-86.

55 Voor een plaatsbepaling van Vodička in de ontwikkeling van het Russische formalisme en het Tsjechische structuralisme zie men de uitvoerige inleiding van Striedter bij Die Struktur.

56 p. 95. De term ‘concretisatie’ heeft Vodička aan Ingarden ontleend, maar hij geeft er een iets andere betekenis aan. Cf. Striedter, ‘Einleitung’ p. lxii-lxiii.

[p. 74]

schaltet wird (veränderter Sprachzustand, neue literarische Postulate, veränderte Gesellschaftsstruktur, ein neues System geistiger und praktischer Werte usw.), können im Werk gerade jene Eigenschaften als ästhetisch wirksam empfunden werden, die vorher so nicht empfunden worden waren, so dass eine positive Wertung auf gänzlich konträre Gründe gestützt sein kann.(p. 70)

Parallel met Jauss' concept van een transsubjectieve verwachtingshoziron loopt Vodička's idee van een collectieve literaire norm. In het citaat wordt daarvan de diachrone ontwikkeling belicht, en ofschoon Vodička daarvoor ook de meeste belangstelling toont, negeert hij niet dat het normenstelsel van een tijd veelal niet uniform is, dat er dus ook een synchrone verscheidenheid in de concretisaties van een werk kan bestaan. Dit betekent echter niet dat naar zijn opvatting de receptieonderzoeker geïnteresseerd zou moeten zijn in iedere individuele concretisatie: verhelderend zijn alleen, naar hij meermalen beklemtoont, díe concretisaties die uit een collectief en voor de betreffende periode representatief normenstelsel voortkomen.⁵⁷ Vodička noemt in dit verband de synchrone pluraliteit ten gevolge van een sociale differentiatie of van een generatiekloof.⁵⁸

In weerwil van hun gemeenschappelijke belangstelling voor de receptiegeschiedenis van literaire werken, zijn de verschillen tussen de opvattingen van Jauss en Vodička groter dan op het eerste gezicht lijkt. Bij Jauss gaat het, wanneer hij over receptie spreekt, in feite steeds om de toekenning van betekenis: in de receptiegeschiedenis van een werk ziet hij, als gezegd, het betekenispotentieel tot ontplooiing komen. Ook in zijn beschouwingen over het nieuwe werk dat als het ware een antwoord geeft op het door het gerecipieerde werk opgeroepen vragen, en over de maatschappelijke invloed van kunst, gaat het primair om betekenis. Alleen waar hij over het bepalen van de esthetische distantie spreekt, lijkt ook de waardering die aan het werk ten deel viel, een rol te spelen. Vodička, die in navolging van Mukařovský het literaire werk opvat als een teken met esthetische functie, is geïnteresseerd in receptiegeschiedenis als een proces van toekenning van waarde. Verscheidenheid in betekenistoekenning komt bij hem slechts een paar maal zeer terloops ter sprake. Niet de interpretatie van het teken, maar de in de concretisaties tot uiting komende beleving van de esthetische functie ervan staat in het middelpunt van zijn belangstelling.⁵⁹ Daarbij gaat het hem erom, de onderscheiden concretisaties vanuit de structuur van de ontwikkeling te verklaren, niet om er - zo-

57 Bijv. p. 61 en 106. Cf. p. 93: ‘Mukařovský nimmt jedoch nicht an, dass dieses Verständnis, das auf die intime Erfahrung des Betrachters verweist, zum ästhetischen Subjektivismus führen könnte, sondern “die Haltung, die das Individuum gegenüber der Wirklichkeit einnimmt, ist kein exklusiver persönlicher Besitz, sondern sie ist in beträchtlichem Masse - bei weniger starken Persönlichkeiten sogar fast ganz - durch die sozialen Beziehungen vorgegeben, in die das Individuum eingespannt ist.”’

58 Bijv. p. 63, 68, 97.

59 Kenmerkend is in dit verband dat waar Vodička in zijn uiteenzetting over de taakgebieden van de literatuurhistorie spreekt over de analyse van literaire werken, eigenlijk alleen de analyse van de esthetische functie ter sprake komt (p. 40-43).

[p. 75]

als Link wil - een oordeel over uit te spreken, afgemeten aan een gefixeerde adequate concretisatie. Met nadruk bepleit hij inzake de waardetoekenning een relativistisch standpunt, omdat er naar zijn overtuiging geen objectieve en absolute waardemaatstaven bestaan.⁶⁰ Of hij even rekkelijke opvattingen huldigt met betrekking tot de toekenning van betekenis - een veel heter hangijzer in de receptietheorie, zoals we zagen - is moeilijk uit te maken. In ieder geval laat zich uit enkele incidentele en summiere opmerkingen afleiden dat hij, evenals Grimm, ook dienaangaande primair geïnteresseerd is in de verklaring.⁶¹

Als doel van het receptie-onderzoek ziet Vodička, zoals gezegd, het zichtbaar maken van de interferentie tussen de ontwikkeling van de esthetische normen en de ontwikkeling van de literatuur zelf. Anders dus dan Grimm, en meer in overeenstemming met Jauss, stelt hij de literaire context van de receptie in het middelpunt. (De betekenis van de sociaal-historische context komt hier en daar wel ter sprake - onder andere in het daarstraks aangehaalde citaat - maar wordt verder niet uitgewerkt.) In dit kader onderscheidt hij een viertal samenhangende deel-probleemvelden:

1. Rekonstruktion der literarischen Norm und des Komplexes literarischer Postulate einer Zeit.
2. Rekonstruktion der Literatur einer Epoche, d.h. der Werkmenge, die Gegenstand der lebendigen Wertung ist, und Beschreibung der Hierarchie der literarischen Werte einer Zeit.
3. Studium der Konkretisationen literarischer Werke (zeitgenössischer und vergangener), d.h. Studium der Form eines Werkes, auf die wir im Verständnis der gegebenen Zeit stossen (namentlich in der kritischen Konkretisation).
4. Studium des Wirkungsbereichs eines Werkes im literarischen und ausserliterarischen Bereich. (p. 63)

Vodička laat er geen twijfel over bestaan dat het receptie-onderzoek zich in zijn optiek primair bezighoudt met feitelijke historische receptieprocessen. Alleen het eerste punt van dit programma, de reconstructie van de literaire norm, is gedeeltelijk literair-intern te realiseren, maar toch ziet hij ook daar de kritiek als de belangrijkste bron van informatie. Anders dan Jauss, die impliciete en expliciete receptie min of meer gelijk lijkt te stellen, is Vodička dan ook expressis verbis van oordeel dat een tekstinterne analyse nooit de plaats kan innemen van onderzoek naar de feitelijke receptie:

Jedes literarische Werk erfüllt jedoch in der Literatur eine

60 p. 69-70 en 94-95, op beide plaatsen Ingarden bestrijdend.

61 Overigens zijn de betreffende passages niet de meest heldere in Vodička's programma. Soms wekt hij de indruk wat betreft de betekenistoekenning even relativistisch te zijn als inzake de waardetoekenning, met name p. 94: ‘Man muss demnach allgemein mehrere ästhetische und bedeutungsbezogene Interpretationen des betrachteten Werks gelten lassen, wobei jede im Prinzip die gleiche Gültigkeit und Überzeugungskraft besitzt, die allerdings zeitlich, gesellschaftlich und in bestimmtem Masse auck individuell begrenzt ist.’ Aan de andere kant spreekt hij ook telkens over de Werkstruktur, wat toch een interpretatieve fixatie lijkt te veronderstellen (cf. ook Striedter, ‘Einleitung’ p. lxx-lxxi), terwijl de lezer op p. 102 opeens verrast wordt door een terloopse opmerking die een normatief receptie-onderzoek à la Link lijkt te bepleiten: ‘Methodologisch notwendig bei der Erforschung der Rezeption ist es sicherlich auch, die Beziehung zwischen der Intention des Autors - soweit sie im Werk Ausdruck findet - und der Konkretisation [...] zu untersuchen.’

[p. 76]

bestimmte gesellschaftliche Funktion; wie es nun diese Funktion erfüllt, kann man allerdings nicht durch die Analyse der Werkstruktur erkennen, sondern einzig dadurch, dass man verfolgt, wie das Werk aufgenommen wurde, welche Werte man ihm zuschrieb, in welcher Gestalt es sich denen darbot, die das Werk ästhetisch erlebten.⁶²

De onderzoeker baseert zich derhalve waar mogelijk op overgeleverde documentatie. Hierbij brengt Vodička twee beperkingen aan: van belang zijn slechts besprekingen van het werk die ten eerste recht doen aan de esthetische functie ervan, en die ten tweede representatief zijn omdat ze de esthetische functie afmeten aan de heersende literaire norm. Bij beide beperkingen wil ik een kanttekening plaatsen.

Aangaande de eerste licht Vodička toe:

Die Beurteilung literarischer Werke unter dem Gesichtspunkt religiöser, sozialer, ethischer usw. Ideen kann in der literarischen Norm so stark betont werden, dass die ästhetische Funktion des Werks nur dort lebendig empfunden wird, wo sie durch eine übereinstimmende ideologische Zielrichtung unterstützt wird (wir erinnern an den religiösen Standpunkt in der mittelalterlichen Literatur). Es gibt jedoch gewisse Grenzen zwischen der ästhetischen Wahrnehmung eines Werks und seiner ideologischen Beurteilung; sobald die Wertung eines Werks sich nur an der Wirklichkeit orientiert, über die es etwas mitteilt, und aufhört, sich für das Werk selbst und seinen Aufbau zu interessieren, sobald das Werk nur unter dem Gesichtspunkt der Wahrheitstreue seiner Mitteilung beurteilt wird und nicht auch vom Standpunkt der Beschaffenheit der dichterischen Äusserung im gegebenen Text, so wird hier gerade jenes wesentliche Element aus dem Beobachtungsfeld ausgeschlossen, welches das ästhetische Zeichen so markant von den übrigen Zeichenkomplexen unterscheidet, die lediglich Mitteilungsfunktion haben. Ein solches nur auf die Mitteilung gerichtetes Interesse gehört nicht mehr in den Bereich der literarhistorischen Forschung, es kann jedoch Gegenstand kulturhistorischer Studien werden, die sich auf das literarische Werk als Quelle stützen. (p. 66-67)

Vodička formuleert hier als steeds voorzichtig. Hij bepleit niet een belangstelling voor uitsluitend de esthetische aspecten van de concretisatie, maar hij probeert een grens te markeren tussen literair-historisch en sociaal- of cultuur-historisch onderzoek.⁶³ Het lijkt me echter goed

62 In ‘Die Konkretisation des literarischen Werks’, Die Struktur p. 90. Over de mogelijkheid van receptie-onderzoek wanneer er geen gedocumenteerde concretisaties zijn overgeleverd, laat Vodička zich in zijn theoretische beschouwingen niet uit. In zijn analyse van ‘Jungmanns Übersetzung von Chateaubriands “Atala”’ zegt hij evenwel (Die Struktur p. 252) dat men in zo'n geval slechts een hypothetische receptie kan reconstrueren (‘können wir jetzt nur durch eine Rekonstruktion darüber Mutmassungen anstellen’).

63 Even tevoren had hij er nog op gewezen dat tot de literaire norm ook ethische, sociale, religieuze, filosofische etc. postulaten kunnen behoren (p. 65-66).

[p. 77]

om te beklemtonen dat met name de onderzoeker van oudere recepties deze domeinafbakening niet te strikt in acht moet nemen. Allereerst komt de nadruk die Vodička legt op de esthetische functie van literatuur (een tamelijk vaag blijvend begrip overigens) zelf tot op zekere hoogte ook voort uit een tijdgebonden norm: in vroegere periodes immers was het domein van de esthetiek niet scherp gescheiden van dat der ethiek. Zeker in de opvattingen ten aanzien van het genre roman waren - waarschijnlijk mede bij ontstentenis van geïnstitutionaliseerde romanpoëticale normen - ethiek en esthetiek onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het lijkt me dat ook hier de receptiehistoricus niet moet uitgaan van opvattingen van een latere tijd; indien er in vroegere receptieprocessen andere criteria ten aanzien van literatuur in het geding werden gebracht dan tegenwoordig, dan vormen die het object van zijn onderzoek.

Daar komt nog bij dat aan oordelen waarin de esthetische hoedanigheden van het betreffende werk niet met zoveel woorden aan de orde worden gesteld, toch wel degelijk een impliciete esthetische waardering ten grondslag kan liggen. Ik heb al eerder opgemerkt, in een voetnoot bij Links kwalificatie van de Werther-receptie als ‘Fehlrezeption’ (nt. 31), dat het me weinig aannemelijk lijkt dat de enorme bijval en kritiek die Werther in Duitsland oogstte uitsluitend door Werthers lotgevallen en levensbeschouwing veroorzaakt zouden zijn, en niet mede door de esthetische organisatie daarvan. Misschien blijkt het in de praktijk nauwelijks mogelijk om greep te krijgen op de impliciet gebleven esthetische appreciatie, maar het lijkt me onjuist het bestaan ervan op voorhand te ontkennen. Strikt genomen zou Vodička op grond van Links bevindingen moeten concluderen dat de Werther-receptie geen emplooi biedt voor de literatuuronderzoeker, maar enkel voor de sociaal-historicus.

De tweede beperking die Vodička voorstelt met betrekking tot het te onderzoeken materiaal heeft betrekking op de representativiteit ervan. Het gaat hem in het receptie-onderzoek, als gezegd, niet om strikt individuele, door het moment bepaalde concretisaties, verhelderend acht hij alleen (evenals de andere hier besproken auteurs) reacties op het werk die duidelijk voortkomen uit de vigerende, bovenindividuele norm. De instantie die bij uitstek de taak heeft deze norm te verantwoorden, is in zijn visie de kritiek, die immers krachtens haar functie in de openbaarheid een concretisatie van een werk fixeert, en die bepaalt hoe het zich verhoudt tot de actuele stand van de literaire ontwikkeling. De receptie-historicus dient zich daarom primair te

[p. 78]

richten op uitlatingen die deze kritische activiteit documenteren:

Äusserungen einer kritischen Wertung der Literatur, die Gesichtspunkte und Methoden dieser Wertung und kritische Forderungen an das literarische Schaffen sind die ergiebigste Quelle. Die Aufmerksamkeit des Historikers richtet sich namentlich auf diese kritische Tätigkeit, weil sie sozusagen das einzige Relikt der aktiven und wertenden Beziehung des Lesers zum Werk darstellt. Der Kritiker hat in der Gesellschaft derjenigen, die am literarischen Leben teilnehmen und sich auf das Werk hin orientieren, seine festgelegte Funktion. Seine Pflicht ist es, sich über ein Werk als ästhetisches Objekt auszusprechen, die Konkretisation des Werks, d.h. seine Gestalt vom Standpunkt des ästhetischen und literarischen Empfindens seiner Zeit festzuhalten und sich über dessen Wert im System der gültigen literarischen Werte zu äussern, wobei er durch sein kritisches Urteil bestimmt, in welchem Masse das Werk die Forderungen der literarischen Entwicklung erfüllt.⁶⁴

Inderdaad zal niemand bestrijden dat de kritiek de meest voor de hand liggende bron is om de literaire opvattingen van een bepaalde periode te achterhalen. Vooral ook uit praktische overwegingen: dit soort van receptiedocumentatie is door z'n grote toegankelijkheid gemakkelijk systematisch te onderzoeken, en daarbij zijn de hier uitgesproken oordelen relatief duidelijk en veelal door argumenten ondersteund.⁶⁵ Dit neemt niet weg dat zelfs een bloeiende kritiek niet een compleet beeld geeft van de ‘aktive und wertende Beziehung des Lesers zum Werk’: de opinies van het publiek zullen doorgaans rijker geschakeerd zijn dan de schriftelijk vastgelegde ‘kritische Tätigkeit’ laat zien. En dan hoeft het niet alleen om nuances te gaan. Om te beginnen vonden en vinden grote delen van het lezerspubliek überhaupt nooit een spreekbuis in de kritiek.⁶⁶ Maar ook binnen de cultureel dominante groep kan de verhouding kritiek-publiek gecompliceerder liggen dan Vodička het doet voorkomen. Het is immers niet denkbeeldig dat ook onder dit deel van het publiek een literaire norm leeft die inde kritiek niet doorklinkt, of althans ondervertegenwoordigd is.⁶⁷

Geldt dit al voor periodes met een geschakeerde kritiek, a fortiori is het van kracht voor tijden van een bescheiden literair-kritische bloei. Beperking van het onderzoek tot de uitspraken van de min of meer geïnstitutionaliseerde kritiek zal dan gemakkelijk tot vertekening leiden. Het lijkt me daarom wenselijk om in een receptiehistorisch programma ook met enige nadruk aandacht te vragen voor signalen die

64 p. 64. Cf. ook p. 71 en 97-98.

65 Ofschoon blijkens de bevindingen van Anbeek en Kloek de rijkdom aan argumenten niet overschat moet worden. (Literatuur in verandering p. 149-150.)

66 Met betrekking tot de jeugd is dit probleem besproken door Ghesquiere, ‘Het historisch receptie-onderzoek van kinderliteratuur’.

67 Een geval van ondervertegenwoordiging lijkt zich te hebben voorgedaan bij de receptie van Zola in Nederland. Cf. Anbeek en Kloek, Literatuur in verandering p. 147.

[p. 79]

- hoe weinig gearticuleerd ook - indiceren dat een deel van het leespubliek met het in de kritiek dominante normenstelsel niet instemde. Alleen dán kan men althans een indruk krijgen van de representativiteit van de openlijk heersende norm, en mogelijk ook vitale, maar niet - of: nóg niet - tot de gevestigde kritiek doorgedrongen opvattingen achterhalen.

Wanneer ik Vodička's programma vergelijk met de eerder besprokene, treffen me als de grote kwaliteiten ervan in de eerste plaats de luciditeit, en in de tweede plaats de genuanceerde uitwerking. Vodička's beschouwingen zijn doordesemd van realiteitsbesef, en iedere aanmatiging of fijnspinnerij is er vreemd aan. Als theoretische verantwoording van onderzoek naar historische receptieprocessen voldoet zijn model in mijn ogen het meest.

Toch zijn ook hierin enkele niet geheel bevredigende punten aan te wijzen: het zware accent dat ligt op de esthetische functie en op de waardering, tegenover het nagenoeg voorbijgaan aan het interpretatieve aspect van de receptie; voorts het feit dat de geïnstitutionaliseerde kritiek te zeer in het middelpunt van het onderzoek gesteld wordt. Daarmee dreigt het in principe zo ruim opgevatte receptiehistorische kader in de praktijk al te beperkt gestalte te krijgen. Dat dit een reëel risico is, treedt aan de dag bij het voorbeeld dat Vodička zelf geeft van een receptiestudie: ‘Die Konkretisation des literarischen Werks. Zur Problematik der Rezeption von Nerudas Werk’ (Die Struktur p. 87-125). Heel globaal wordt een aantal als exemplarisch gepresenteerde (maar niet als zodanig verantwoorde) literaire beschouwingen over de Tsjechische auteur Neruda gelieerd aan enkele achtereenvolgens dominante normsystemen. In dit geval staat ook bij Vodička de praktijk wel erg ver van de theorie af.

Conclusies

Met het hier besproken kwartet van theoretische programma's is zeker geen volledige terreinschouw gegeven van de receptiehistorische reflectie, maar globaal is wel zichtbaar geworden welke richtingen en opvattingen zich daarin aftekenen.⁶⁸ Wanneer ik nu de balans opmaak, moet ik concluderen dat geen van de vier zonder meer als leidraad kan fungeren voor de onderzoeker ‘in het veld’. In de inleiding op dit hoofdstuk is de vraag gesteld of de discrepantie in het receptie-onder-

68 De belangrijkste niet aan de orde gestelde richting is de marxistische, die een opmerkelijk elan te zien geeft (zie bijv. Gesellschaft, Literatur, Lesen). Met de verregaande normatieve claims van de marxistische concepten kan ik me, zoals duidelijk zal zijn, niet verenigen. Cf. bijv. Weimann: ‘Die wirklich entscheidende Aufgabe des Literarhistorikers besteht nicht darin, alle bisherigen Normen der Deutung als gleichberechtigte Entfaltungen eines unendlichen dichterischen Sinnpotentials zu erweisen, sondern die historisch bedingten Deutungen durch Rückverweis auf die entstehungsgeschichtliche Objektivität zu relativieren (also auch in ihrem jeweiligen Aufschluss zu bewerten), wobei sich die eigene Beziehung zugleich als geschichtliche und als gültige zu erweisen hat.’ (Weimann, ‘“Rezeptions-ästhetik”’ p. 26-27. Curs. van mij.)
Voorts kunnen functionalistische modellen als dat van Wienold, Semiotik der Literatur, of dat van Hoogeveen, Funktionalistische Rezeptionstheorie, hier buiten beschouwing blijven, omdat daarin recepties onafhankelijk van de gerecipieerde teksten worden beschouwd; een onderzoek naar de receptie van een specifieke tekst valt derhalve buiten het functionalistische programma.

[p. 80]

zoek tussen theorie en praktijk mogelijk mede daardoor veroorzaakt zou kunnen zijn, dat de theoretische programma's tekort schieten als verantwoording en model voor praktische studies. Nu, na mijn kritische verkenning, lijkt het aannemelijk dat het antwoord bevestigend kan zijn. Gebleken is dat de respectieve visies op de uitgangspunten en het doel van historisch receptie-onderzoek onvoldoende uitgekristalliseerd zijn, en dat alle besprokenen het laten afweten als het gaat om concrete onderzoeksmodellen. Beide tekortkomingen wegen zwaar. De tweede vooral ook, omdat de behandelde modellen geen van alle zijn bedoeld als puur-theoretiserende reflectie, maar stuk voor stuk een programmatisch karakter hebben.

De oogst van mijn theoretische exploratie lijkt dus wel zeer gering te zijn. Toch wil ik graag erkennen dat de ‘discussie’ met Jauss, Link, Grimm en Vodička bij uitstek nuttig is geweest om mijn eigen inzichten aangaande uitgangspunten en opzet van het onderzoek te profileren. De rest van dit boek is daarom tevens bedoeld als een poging om de discussie voort te zetten. Mijn inbreng is echter niet een nieuw theoretiserend model, maar een proeve van concreet onderzoek.