Patriots Republikanisme

Politieke cultuur in Nederland (1766-1787)

[p. 225]

III Aristocraten en democraten (1784-1787)

[p. 227]

7 De aristocratie ‘ontmomd’

Ik vergelijk de aristokratie bij een klein mannetjen, die op hoge stelten gaat en bedekt is met lange klederen, die de list bedekken, van welken hij zich bedient, om zo groot te schijnen als een reus, en die zijn droevig gelaat bedekt heeft met een momaangezicht, herwelk hem een verschrikkelijk en ontzagbazend aanzien geeft.
De aristokratie ontmomd en heilzame madgevingen aan de ingezetenen der zeven Vereenigde Nederlanden, die ongelukkiglyk aan de antipatriotische party zyn verknocht (Holland 1785).

Zou men het politieke jargon van 1785 onderzoeken op de frequentie waarin bepaalde termen voorkwamen, dan zou ‘aristocraat’ ongerwijfeld in de top tien eindigen. De patriotse pers stond in dit jaar vol van de ontdekking dat een vermomde ‘aristocratie’ lange tijd onopgemerkt had kunnen opereren op het politieke toneel. Wie precies de ‘aristocraten’ waren en hoe men ze kon herkennen was echter niet bij voorbaat duideiijk. Dat moest worden uitgelegd aan een ieder die zich patriot wenste te noemen. Tegelijkertijd deed het begrip ‘democraat’ opgang en sprak men over ‘democratie’ en ‘aristocratie’ als botsende politieke stelsels. Een duideiijk profiel van de democraat bestond evenmin, al deed men ook in dit geval pogingen tot nadere omschrijvingen. Door middel van een begripsanalyse zal worden geïllustreerd hoezeer de terminologie van ‘aristocratie’-‘democratie’ een achttiende-eeuwse simplificatie was voor een zeer ingewikkeld complex van politieke, sociale en geografische tegenstellingen. Afhankelijk van de schaal waarop men de jaren tachtig van de achttiende eeuw onderzoekt (stad, provincie of gehele Republiek), zal de ‘strijd tussen aristocratie en democratie’ er steeds anders uitzien.

Bij een dergelijke invalshoek wordt men vanzelfsprekend geconfronteerd met de bekende these van C.H.E. de Wit. De bedoeling is niet om uitgebreid de kritiek te herhalen die, naast de waardering voor zijn vernieuwende blik, op De Wits interpretatie is geleverd. Zijn ‘aristocratie’-‘democratie’-schema is over het algemeen te rigoureus bevonden. Aan de ene kant zag De Wit een regentenklasse die gedreven werd door een krachtig anti-monarchisme en dus een sterk anti-orangisme, maar die verder uitsluitend op de continuering van het federale en ondemocratische politieke bestel uit was. Daartegenover stond een democratische burgerij, die het huis van Oranje in principe gunstig gezind was en naar nationale eenheid streefde. De Wits these is voor de jaren tachtig onbevredigend, omdat hij deze periode niet op zichzelf benaderde, maar als de opmaat zag voor de latere staatkundige eenheid (1798) en uiteindelijk de hervormingen van Thorbecke in 1848.

Dat beeld is met het omvangrijke boek van Simon Schama zeker niet weggenomen. Schama hamerde minder sterk op het onderscheid tussen ‘aristocratie’ en ‘democratie’, maar ging voor de jaren tachtig even finalistisch te werk. Evenals De Wit verkeerde hij al in de Bataafse tijd toen hij de patriotse periode beschreef en feitelijk

[p. 228]

gaf hij dat ook met zoveel woorden toe.¹ Schama's aanhaken bij de grate lijn van De Wits betoog deed een recensent opmerken dat er in de revolutie-historiografie kennelijk van een ‘nieuwe arthodoxie’ sprake was.² Die orthodoxie bevredigt echter al een tijd niet meer.³ Zelfts als men, zoals De Wit in een later stadium deed, erkent dat de strijd tussen ‘aristocratie’ en ‘democratie’ er één is van politieke stelsels en niet per definitie van sociale groepen, blijft het probleem bestaan van een finalistisch perspectief waardoor de democratie van de jaren tachtig de voorbereiding wordt van een staatkundige eenheid die uiteindelijk door het huis van Oranje wordt gesymboliseerd. De eigen waarde van een democratisch, maar federalistisch republikanisme, wordt daarmee ten onrechte ontkend.

1 ‘It may be accepted, then, that Patriot ideology was a mélange of old and new attitudes towards the Dutch constitution. If I am more concerned here with the new, it is not because they necessarily played a more significant role in the upheavals of 1781-87, but rather because the more self-evidently modern language linked the “first” (Patriot) phase of the Dutch revolution with the second (Batavian) phase in something like a genuine continuity of ideas and practice’: Schama, Patriots and liberators, 62.

2 N.C.F. van Sas, ‘Simon Schama: exponent van een nieuwe orthodoxie?’, Kleio 19 (1978) 276-283.

3 Vgl. E.O.G. Haitsma Mulier, ‘De geschiedschrijving over de patriottentijd en de Bataafse tijd’ in: W.W. Mijnhardt ed., Kanselend geschiedbeeld. Nederlandse historiografie sinds 1945 (Utrecht/Antwerpen 1983) 206-227.

7.1 ‘Aristocraat’ - ‘Aristocratie’

E.H. Kossmanns uitspraak dat het patriottisme in geografisch, sociaal en intellectueel opzicht ‘een verbijsterend complex verschijnsel’ was, kan gerust worden onderschreven, al moet die, zoals in 1987 terecht werd opgemerkt vooral dienen als een aansporing om te zoeken naar nieuwe verbanden.⁴ Een begripsgeschiedenis van ‘aristocraat’-‘aristocratie’ tegenover ‘democraat’-‘democratie’ is een van de mogelijkheden om in die compiexiteit inzicht te krijgen. In het achttiende-eeuwse politieke jargon waren dit de centrale aanduidingen om staatkundige inzichten en het gedrag van personen te kunnen plaatsen. Maar duidelijkheid schiepen zij zeker niet. Daarvan getuigt Gerrit Paape, de Delftse plateelbakker die een bekend patriots activist werd. Hij herinnerde zich ruim een decennium later nog de verwarring die politieke begrippen in de jaren tachtig hadden teweeg gebracht. Het begrip ‘aristocraat’ had zich volgens hem destijds ontwikkeld tot ‘een ijzeren handgranaat’ waarover iedereen naar believen kon beschikken: ‘De naam van aristocraat werd een verschriklijke scheldnaam; hem, die men aan de verachting en toenmaals mooglijke vervolging wilde overgeeven, smeet men ze naar den kop.’ De gevolgen van de popularisering van dit begrip waren niet uitgebleven, zoals Paape achteraf zelf constateerde: ‘Dit woord daar en boven verbasterde naderhand ongemeen veel van zijn waare betekenis: al wie eenig gezag of magt over een ander had, en daar van min of meer misbruik maakte, liep altoos ge-

4 E.H. Kossmann, De Lage Landen 1780-1940. Anderhalve eeuw Nederland en Belgié (Amsterdam/Brussel 1976) 17; A.E.M. Janssen, ‘Over Nederlandse patriotten en hun historie. Enige historiografische kanttekeningen’ in: Bots en Mijnhardt ed., Droom van de revolutie, 7-17, aldaar 14.

[p. 229]

vaar, om als aristocraat aan de goede gemeente te worden afgeschilderd: men behoefde het zelfs niet eens te misbruiken; om dien haatlijken tijtel te verwerven.’⁵

Als structurerende begrippen zijn ‘aristocraat’ en ‘democraat’ voor de historicus dus onbruikbaar, maar als object van studie hebben zij veel te bieden. Beide zijn zogenoemde asymmetrische tegenbegrippen, dat wil zeggen begrippen die de afwijking aanduiden van de eigen, door de gebruiker van het begrip als ideaal voorgestelde, identiteit.⁶ Deze begrippen hebben derhalve een sterk pejoratieve betekenis. In de jaren tachtig van de achttiende eeuw wilde iedereen vooral ‘republikein’ of ‘patriot’ heten, weinigen durfden zichzelf ‘democraat’ of ‘aristocraat’ te noemen. Wie zo'n etiket opgeplakt kreeg stond onmiddellijk onder druk. Een auteur kon wel proberen de positieve kanten uit te leggen van de ‘aristocratie’, maar de kans dat men daarmee zichzelf stigmatiseerde was veel groter dan de kans op begrip voor zijn standpunt. Hetzelfde gold voor de patriotten. Zij kwamen weliswaar volmondig uit voor hun ideaal van een representatieve ‘democratie’, maar noemden zichzelf liever geen ‘democraten’. Ook zij beseften dat hun bedoelingen gemakkelijk verkeerd konden worden uitgelegd. Inderdaad werden zij in pers en pamfletten ervan beschuldigd te streven naar een systeem, waarin de burgers hoofd voor hoofd de politieke besluitvorming konden beïnvloeden. De patriotten probeerden dan ook duidelijk te maken dat zij weliswaar een ‘democratie’ wilden, maar dan wel één met gekozen en controleerbare representaneen. Dit was in hun ogen geen directe democratie, maar wel in zekere zin een zuivere. ⁷ Gedurende de politieke strijd kregen de woorden ‘aristocraat’ en ‘democraat’ nieuwe betekenissen. Steeds meer personen werden in deze categorieën ingedeeld. Regenten waren niet per definitie ‘aristocraten’, burgers lang niet altijd ‘democraten’. De breuken die de leer van de ‘oppermagt des volks’ teweegbracht liepen in allerlei opzichten dwars door het Nederlandse politieke bestel. Het onderscheid tussen ‘aristocraat’ en ‘democraat’ werd in feite gebruikt om een heel complex aan politieke, sociale en regionale tegenstellingen aan te duiden. Die begripsverruiming stopte uiteraard niet in 1787, maar ging zeker tussen 1795-1800 in hoog tempo door. ‘Aristocraat’ bleef daarbij steeds een pejoratief begrip, terwijl ‘democraat’ evolueerde tot een zelftypering.⁸

5 Gerrit Paape, De onverbloemde geschiedenis van het Bataafsch patriottismus, van detzelfs begin tot op den 12 jinij 1798 toe (Delft: M. Roelofswaart, 1798) 46-47. [Van Alphen 2003]

6 Reinhart Koselleck, Vergangene Zukunft. Zur Semantik Geschichlicher Zeiten (Frankfurt am Main 1979) 211-215.

7 De beschuldiging was doorgaans dat de patrioteen zouden streven naar een ‘volstrekte’ democratie, waarmee bedoeld werd een directe democratie. De patriotten keurden een directe democratie echter evenzeer af, al vooden zij hun representatieve democratie soms wel ‘zuiver’.

8 Volgens Palmer bestonden er geen ‘aristocrats’ in Engeland en Amerika vóór 1789 en ook nauwelijks ‘aristocrates’ in Frankrijk. Hij vermoedde dat deze pejoratieve aanduiding in de revolutietijd voor het eerst met grote regelmaat voorkwam in het politieke vertoog van de patriotten (Palmer, Age of the democratic revolution i, 15; Vgl. Otto Brunner, Werner Conze en Reinhardt Koselleck ed., Geschichtliche Grandbegriffe. Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland i (Stuttgart 1972) 27). Die opvatting is voor Frankrijk in recent onderzoek bevestigd. Tot het najaar van 1788 kwam het begrip ‘aristocrate’ daar weinig voor en, indien wel, had het niet uitsluitend een negatieve lading (Patrice Higonnet, ‘“Aristocrate”, “Aristocratie”: language and politics in the French revolution’, The Eighteenth Century: Theory and Interpretation (1989) 47-66, aldaar 47- 50). Het begrip ‘démocratie’ had in Frankrijk aan de vooravond van de revolutie nog geen concrete inhoud. Men kon er zowel de rousseauïstische, directe variant mee aanduiden, als de Amerikaanse opvattingen over een representatieve democratie (Horst Dippel, ‘Démocratie, Démocrates’ in: Rolf Reichardt en Eberhard Schmitt ed., Handbuch politisch-sozialer Grundbegrijffe in Frankreich 1680-1820 vi (München 1986) 57-97, aldaar 67-71).

[p. 230]

Dat Joan Derk van der Capellen tot de eerste gebruikers van het woord ‘aristocraat’ behoorde is, gezien zijn ideologische achtergrond, weinig opzienbarend. Daarmee wordt al direct duidelijk dat ‘aristocraat’ in Nederland niet het synoniem was voor iemand van adellijke afkomst. Van der Capellen was immers zelf lid van de ridderschap in Overijssel. De ‘aristocraten’ van Van der Capellen zijn meestal stedelijke regenten. Niettemin blijkt hij er wel verschillende politieke facties onder verstaan te hebben. In juni 1782 typeerde Van der Capellen als ‘aristocraten’ het grootste deel van de Amsterdamse burgemeesters en oud-burgemeesters, met name de kring rond Joachim Rendorp.⁹ De reden daarvoor was dat deze burgemeesters zich niets gelegen lieten liggen aan de wensen van de meerderheid in de vroedschap en zich bleven verzeteen tegen de rehabilitatie van pensionaris Van Berckel.¹⁰ Rond de jaarwisseling werden echter ook Van Berckel zelf en zijn Dordrechtse collega De Gijzelaar tot ‘aristocraten’ bestempeld. Zij beiden waren weliswaar pro-Amerikaans, maar hadden volgens Van der Capellen te veel reserves ten aanzien van een bondgenootschap met Frankrijk. Bovendien weigerden zij het middel van volkspetitionnementen te gebruiken. Het was Van der Capellen duidelijk geworden ‘dat die Hollandsche aristocraten liever de Republiek zullen laaten verlooren gaan dan te dulden, dat het volk een hand uitsteeke om ze te redden. Een waar minnaar en kenner der vrijheid moet de aristocratie zo wel haaten als het despotisme.’¹¹

Ook dichter bij huis waren echter ‘aristocraten’ actief. Van der Capellen duidde er alle personen mee aan die niet tot de stadhouderlijke clientèle hoorden, maar evenmin geheel op één lijn zaten met hemzelf. Het waren slechts ‘patriotten’ voor zover ze een afkeer vertoonden van een monarchale maatschappij. Wie echter reserves had ten aanzien van Frankrijk als bondgenoot of ten aanzien van een permanente volksinvloed was een ‘ariscocraat’ of gaf uiting aan ‘aristocratische’ principes. Die gold zowel voor regenten uit Utrecht, die in de vergadering van patriotse regenten vertegenwoordigd waren, als voor leden van de gezworen gemeenten in Overijssel, die obstructie pleegden tegen de politieke druk die door de burgercommissies ter plaatse werd uitgeoefend. Hoewel de term ‘aristocraat’ door Van der Capellen gereserveerd werd voor regenten of leden van patricische families gold dat niet voor het predikaat ‘aristocracisch’.¹² De karaktereigenschappen van hem onwelgevallige patriotse collega-regenten

9 In zijn terugblik op de periode 1780-1784, na de nederlaag van de patriotten, liet Rendorp weten dat hij een overtuigd ‘aristocraat’ was als dat een tegenstander van volksinvloed betekende: ‘De naam van aristocraat, dien men my daar na mede heeft toebedeeld, was toen nog niet in de mode. 't Is zeker dat dezelve als een schimpnaam gegeeven is; en by aldien men daarmede bedoelde, eenen, die van oardeel was, dat in ons land den burgeren geen meerder of grooter invloed in den benoeming der regenten, of in 't bestuur der zaaken toekomt, dan dezelve zedert de oprechting der Republiek, ingevolge de privilegien der steeden, zoo in stadhouderlyke als stadhouderlooze tyden, gehad hebben, kan ik niet ontkennen, dat die tytel niet ten onrechte aan my gegeeven is.’ Maar daarmee waren beschuldigingen van corruptie volgens Rendorp nog niet bewezen: ‘Zie daar myne wyze van denken: is dezelve aristocratisch? het zy zoo! maar zoo men door aristocraat verstaat eenen die uit eigenbelang of staatzucht zyne bevordering in de regeering zoekt; die in 't bestuur zich zelven alleen en niet het gemeene best beschouwt; die zyn gezach en invloed alleen besteedt om de zynen te helpen en te begunstigen; dan vraag ik, en doe het met gerustheid, welk eerlyk mensch durft my dien tytel geven?’: Rendorp, Memorien, dienende tot opheldering i, 13-14 en 20-21.

10 De Beaufort ed., Brieven van en aan Joan Derk van der Capellen, 295 en 320. Zie: Colenbrander, Patriottentijd i, 199-201.

11 Van der Meulen ed., ‘Brieven van J.D. Van der Capellen’, 198-199.

12 De Beaufort ed., Brieven van en aan Joan Derck van der Capellen, 708 en 714.

[p. 231]

bespeurde hij ook in andere gezelschappen. Burgers die zich te eigenzinnig opstelden en in Van der Capellens ogen het wezenlijke doel uit het oog verloren werden evenzeer ‘aristocratische’ principes toegedicht. Aan John Adams schreef Van der Capellen al in maart 1782 dat ‘le démon aristocratique’ zich ook uitte onder de burgerij van Zwolle. Uit een misplaatst superioriteitsgevoel weigerden sommigen het rekest te ondertekenen voor de onafhankelijkheid van Amerika omdat zij dit en masse moesten doen.¹³ Het virus van aristocratische trots verspreidde zich volgens Van der Capellen dus net zo gemakkelijk buiten de regeringsgeslachten en Adams sloot zich bij die conclusie geheel aan.¹⁴

De begrippen ‘ariscocratie’ en ‘aristocraten’ uit de privé-correspondentie van Van der Capellen, refereerden dus niet alleen aan een regeringsvorm en een sociale klasse, maar evenzeer aan een morele instelling. Dat er een wisselwerking bestond tussen de moraal van een politieke gemeenschap en haar regeringsvorm was een kerngedachte van de republikeinse theorievorming sinds het verschijnen van Montesquieu's De l'esprit des lois in 1748. Montesquieu had als regeringsvormen de monarchie en de republiek onderscheiden, waarbij de laatste een democratische en een aristocratische variant kende. Niet alleen voor de democratische, maar ook voor de aristocratische republiek achtte Montesquieu een vorm van politieke deugd onontbeerlijk voor de stabiliteit. Een volledige gelijkheid van alle burgers was in de aristocratie weliswaar per definitie onmogelijk, maar de heersende klasse diende wel, bezield door liefde voor het vaderland, een zekere soberheid in levenswijze en redelijkheid van bestuur na te streven. Hoewel Montesquieu de aristocratische republiek dus wel levensvachaat achtte, gaf hij daaraan niet de voorkeur. Zijn houding tegenover Venetië, het bekendste achttiende-eeuwse voorbeeld van het type aristocratische republiek, was ambivalent. De Italiaanse stadstaat met zijn politiek onmondige burgers en zijn machteloze doge had voor Montesquieu meer aantrekkingskracht als analyrisch model dan als het ideaalbeeld van een gemengde constitutie.¹⁵

De Venetiaanse mythe, die sinds de renaissanee zo velen had geïnspireerd, verloor in de tweede helft van de achttiende eeuw steeds meer van zijn overtuigingskracht. Tijdens de Amerikaanse Revolutie was ‘Venetië’ al niet meer de neutrale aanduiding van een aristocratische republiek met een heersende sociale klasse, maat had het woord de bijklank van weelde, beslotenheid en corruptie in het algemeen.¹⁶ Die ontwikkeling kende ook het politieke taalgebruik in de Nederlandse Republiek. De

13 Sillem ed., Brieven van en aan Joan Derck van der Capellen, 58.

14 John Adams vond Van der Capellens opmerking sprekend dat hij zich hem bijna een jaar later nog herinnerde. Op 9 maart 1783 noteerde hij vervolgens: ‘Thus it is that the human mind contracts habits of thinking from the example of government. Accustomed to look up to a few as all in an aristocracy, they imitate the same practice in private life, and common things. Accustomed in monarchies to look up to one man in great affairs, they contract a similar disposition in little ones. In the same manner in democracies we contract a habit of deciding every thing by a majority of votes. We put it to vote whether the company will sing a song or tell a story. In an aristocracy they ask 2 or 3 of the better sort. In a monarchy they ask the lady or the gentleman, in whose honour the feast was made’: Butterfield ed., Diary and autobiography of John Adams iii, 111-112.

15 David W. Carrithers, ‘Not so virtuous republics: Montesquieu, Venice, and the theory of aristocratic republicanism’, Journal of the History of Ideas (1991) nr. 2, 245 -268, aldaar 251-256.

16 Carrithers, ‘Not so virtuous republics’, 268. Zie ook; David Wootron, ‘Ulysses bound? Venice and the idea of liberty from Howell to Hume’ in: Wootton ed., Republicanism, 341-367. Wootton beschrijft de ontwikkeling van de Venetiaanse antimythe, vanaf 1675 tot in Montesquieu's Esprit des lois van 1748.

[p. 232]

begrippen ‘aristocratie’ en ‘aristocraat.’ werden in de jaren tachtig in belangrijke mate politieke termen en werden gekoppeld aan Venetië als exemplum van een verdorven moraal.¹⁷ De opmerkingen in de privé-correspondentie van Van der Capellen over ‘aristocraten’ en ‘aristocratische’ principes bij zowel regenten als burgers werden vanaf 1783 langzamerhand gemeengoed in het openbare taalgebruik. Een logisch verband mag hierbij niet worden uitgesloten, al is Van der Capellen met zijn jargon hier vooral als een vroeg voorbeeld opgevoerd en niet als de taalverrijker bij uitstek. Voor de aristocratiseringsthese was er namelijk op veel plaatsen tegelijk een voedingsbodem in de Nederlandse Republiek. De ‘aristocraat’ ging deel uitmaken van een andere variant van ondergangsdenken. Republieken, zo onthulden steeds meer schrijvers, kwijnden niet alleen door monarchale principes van eer en gezagsgetrouwheid, maar evenzeer door aristocratische trots, heerszucht en overdaad.

In 1783 en 1784 ontwikkelden ‘aristocratie’ en ‘democratie’ zich in het publieke taalgebruik duidelijk tot courante begrippen. Het waren pejoratieve leuzen die de functie hadden iedere vorm van politieke nuanee te verhullen en vooral een duidelijk vijandbeeld te scheppen. Op de stad Utrecht, die in veel opzichten als een proeftuin van patriots activisme kan worden beschouwd, werd al in een vroeg stadium deze terminologie toegepast. ‘Cur tamdiu de uno hoste loquimur’ (Waarom spreken wij steeds over één vijand?) stond als motto boven De Correspondent, het patriotse blad dat vanaf 1783 verscheen en uitsluitend aan de Utrechtse politiek was gewijd.¹⁸ Al in de eerste brief van december werd geconstateerd dat er breuken in de patriotse gelederen dreigden te ontstaan, omdat ‘onze burgerij, door de leer der tegen elkander botzende aristocratie en democratie, als het waare in een doolhof verward raakt, en de kwalijkgezinde pesten onzes vaderlands deeze gelegenheid waarneemen, om inwendige verdeeldheden tusschen regenten en burgers te berokkenen’.¹⁹ De ‘aristocraten’ kwamen hier niet voort uit de clientèle van luitenant-stadhouder Pesters (dat waren de ‘pesten onzes vaderlands’), maar uit de eigen gelederen. Het waren stedelijke regenten, die ook het stadhouderlijke stelsel bestreden. We zien hier dan ook de eerste bouwstenen van een dolkstootlegende die eind 1784 duidelijke contouren aanneemt, niet alleen in Utrecht, maar in de gehele Republiek. De ‘aristocratische regent’ werd in de laatste maanden van 1784 gethematiseerd. Wat als een krachtterm was begonnen ontwikkelde zich in snel tempo tot een uitgebreide these over die andere kwaal van republieken.

Twee definities, uit de Courier van Europa en de Grondwettige Herstelling, geven een indicatie van de beeldvorming over de ‘aristocratische’ regent aan het einde van 1784.²⁰ Deze persoon behoorde niet tot de deelnemers aan de republikeinse sociabiliteit, maar kenmerkte zich door zijn trotse, zelfs hooghartige houding. Hij was dan ook geen voorstander van een werkelijke volksinvloed, al wendde hij die politieke attitude wel voor. De aristocraat was vooral een huichelaar. Listig als patriot vermomd, zou hij de burgerij hebben aangespoord om het stadhouderlijke gezag te bestrijden. Aan de

17 Twee wat uitgebreidere voorbeelden: Demafilus, Zakboek van Neerlands volk, voor patriotten, antipatriotten, aristokraten en prinsgezinden. ... Met eenige aanteekeningen verrijkt door de schryvers van het Dordrechts gedenkboek (Dordrecht: Hendrik de Haas, 1785) 45-47 [Knuttel 21041]; Patriot in de eenzaamheid, 369-387.

18 Ontleend aan Cicero, In Catilinam.

19 De Correspondent, 3.

20 Grondwettige Herstelling i, 331-332; Courier van Europa ii (5 november 1784) nr, 19, 73-76, aldaar 75.

[p. 233]

wensen van de burgers ging hij met diep stilzwijgen voorbij. Aristocratische regenten zouden elkaar ook onderling voortdurend bestrijden, waarbij zij, net zoals ten opzichte van de burgers, toonden hoezeer achterbaksheid bij hen tot kunst was verheven. De motivatie van dit gedrag zou de leer zijn die het eigenbelang vooropstelde en dus per definitie als antirepublikeins gekwalificeerd moest worden. Niet toevallig droeg het nummer waarin de Courier van Europa het bestaan van ‘de aristocraat’ onthulde een motto over de ondermijning van republikeins Rome door de leer der epicuristen, ontleend aan Saiges Caton, ou entretien sur la liberté.²¹ De identificatie van deze ‘aristocratische’ regent aan het eind van 1784 was typerend voor een politieke cultuur waarin de leer van de volkssoevereiniteit steeds radicaler werd verwoord en in de praktijk werd ondersteund door burgerijen die zelfbewust en met grote regelmaat in adressen uitsptaken deden over stedelijke, provinciale en landelijke politiek. De gemêleerde patriotse oppositie, die vanaf 1781 was ontstaan, begon te verbrokkelen en tot de eersten die zich ervan distantieerden behoordim inderdaad vele regenten.

Pas in de eerste maanden van 1785 kwam de aristocratenthese tot volle wasdom en werd het bereik van het begrip ‘aristocraat’ ruimer en dus dubbelzinniger. Twee ontwikkelingen bepaalden deze aristocratenhysterie. Ten eerste waren in december 1784 voor het eerst de gewapende genootschappen van verschillende provincies samengekomen in Utrecht voor wat als een nationale vergadering werd betiteld. Dit landelijk overleg van de gewapende burgerijen was al enkele malen bepleit maar tot dusverre niet van de grond gekomen. Officieel konden de gewapende burgers hun overleg verdedigen door te wijzen op de militaire noodzaak ervan. In het najaar groeiden de geruchten dat de Oostenrijkse keizer Joseph ii een invasie in de Republiek op het oog had als niet zou worden toegegeven aan zijn eis van een vrije vaart over de Schelde. Om die reden hadden de Staten van de meeste provincies tussen november en januari al een tijdelijke, maar wel algemene volkswapening afgekondigd op basis van artikel 8 van de Unie van Utrecht. De pretenties van de gewapende genootschappen reikten echter aanzienlijk verder dan de verdediging van stad en land; ook politieke hervormingen stonden letterlijk hoog op de agenda. Wie dat dubbele karakter nog niet doorhad, werd wakker geschud door Gerrit Paape.

Paape was als afgevaardigde van het exercitiegenootschap uit Delft aanwezig geweest op de tweede nationale vergadering die in februari 1785 in Utrecht was gehouden. Bij terugkeer had hij verslag gedaan van de gesprekken en daarbij een toespraak tot zijn collega's gehouden die kort daarop werd gepubliceerd. Volgens Paape, terugblikkend in 1798, was dit stuk in belangrijke mate verantwoordelijk geweest voor de breuk in de patriotse oppositie.²² Hoewel hij daarmee de zaken wat al te simpel voorstelde, was de tekst inderdaad uitermate scherp van toon en zal die zeker een polariserende werking hebben gehad. De nationale vergadering zou volgens Paape vervloekt worden door alle verraders van het vaderland, ‘omdat deeze verbintenis hen doodlyk zal worden!’ De burger ‘wandelt niet meer in de schaduw’ en moest zich verzetten tegen een nieuwe vijand, want ‘de voorvechter de aristocraat keert zig heden tegen ons’. Voor die strijd wilde Paape zich volledig inzetten en dat klonk in zijn hoogdravende retoriek onrustbarend: ‘Geen gevaar, geen opöffering zal te groot zyn, of ons van die edele bedoeling afschrikken; - Onze jongste snik zal voor de vryheid en het

21 Courier van Europa ii (5 november 1784), nr. 19, 73. Het motto is ontleend aan p. 34-37 van de Franse versie en komt overeen met de vertaling onder de titel ‘Cato of zamenspraeken over de vryheid’ in: De Staatsman iii, stuk 2, 261-262.

22 Paape, Onverbloemde geschiedenis, 41-43.

[p. 234]

vaderland weezen; en hy, die ons dit beredeneerd voorneemen zou willen ontrukken, zal het met eene moorddaadige dolk uit onze harten moeten uitroeyen.’²³ Gaf Paape met deze toespraak het toenemende zelfvertrouwen en de actiebereidheid aan, in Utrecht zelf werd vlak daarna duidelijk waartoe zo'n intentieverklaring in de praktijk kon leiden.

Behalve het ontstaan van de nationale vergadering van gewapende burgercorpsen dwong ook de revolutionaire actie van 11 maart 1785 in Utrecht toe een nieuwe bezinning over de richting die de patriotse oppositie volgde. Dit was de tweede belangrijke oorzaak voor de ontwikkeling van de aristocratenthese. Hier is een concreet voorbeeld te vinden van de manier waarop het begrip ‘aristocraat’ in de loop van de jaren tachtig een steeds ruimere betekenis verwierf. De strijd in Utrecht spitste zich in deze fase toe op de benoeming van J. Sichterman tot vroedschapslid. Diens kandidatuur was omstreden, omdat hij zich geen voorstander had getoond van het nieuwe regeringsreglement voor Utrecht. Bovendien was hij niet gekozen door de burgerij, aangezien het nieuwe reglement nog niet in werking was getreden. Het patriotse vroedschapslid Paulus d'Yvoy en zijn broer Max, beiden voorstanders van het nieuwe reglement, waren van mening dat de zaak niet op de spits gedreven moest worden. De benoeming van Sichterman zou op de uiteindelijke invoering van het nieuwe reglement niet van invloed zijn, zo meenden zij, en bovendien was formeel gezien de gevolgde procedure wettig verlapen. Desondanks steunden zij tot 11 maart de kandidaat die de voorkeur genoot van de burgerij.

Na 11 maart werden de gebroeders d'Yvoy echter, van de ene op de andere dag, toe het ‘aristocradsche’ kamp gerekend. Voor hen waren de gewapende omsingeling van het stadhuis, de intimiderende toespraak van Ondaatje tot de vroedschap en de daardoor geforceerde beslissing om de benoeming van Sichterman weer in te trekken, onverteerbaar. Hoewel beide broers van meet af aan een leidende rol hadden gespeeld in het verzet tegen het aude regeringsreglement en bovendien het nieuwe reglement mét zijn voorstellen voor een burgercommissie hadden ondersteund, konden zij zich niet verenigen met de wijze waarop de volksstem op 11 maart had gesproken.²⁴ Als hervormers hadden de leden van het genootschap ‘Getrouw voor 't Vaderland’ op één lijn gezeten, maar in maart 1785 bleken niet allen revolutionairen te zijn. Behalve omwille van de bovengenoemde bezwaren werd er door een deel van de burgerij ook zwaar aan de benoeming van Sichterman getild, omdat deze dan automatisch kapitein zou worden van een van de schutterscompagnieën. ²⁵ Volgens Max d'Yvoy liepen juist die schutters op de bewuste elfde maare ‘als uitzinnigen langs de straaten’.²⁶ De opgehitste menigte maakte veel indruk op hem en enigszins tot zijn verbazing constateerde hij dat zijn correspondenten in Holland weinig begrip toonden voor de grenzen

23 Hollandsche Historische Courant (17 februari 1785) nr. 21.

24 Het oordeel van Max d'Yvoy over het monapoliseren van de volksstem door de leiders van ‘Pro Patria et Liberate’ luidde als volgt: ‘La voix du peuple ne seras jamis reputée voix de diable, autant quelle est juste, mais aussitöt quelle est injuste, elle est diable et plus diable que le diable meme. ... ce n'est pas par ce que cette parri du peuple n'a pas voulu se subjuger au deliberations du senat, qu'on l'a dit tumultueuse, pendable etc., mais par ce que les chefs de ce partie du peuple se sont servi de cette partie pour faire la loix au representan de tout le peuple, et quils ont deshonnoté la regence, bouleversé l'ordre et commis le plus haut crime, en foreant la regente a force a agir injustement’ (Kneppelhout van Sterkenburg ed., ‘Politieke brieven uit de jaren 1784, 1785 en 1786’, 307).

25 [Ondaatje], Elftal Utrechtse brieven, 29. Het betrof de compagnie De Zwarte Knechten.

26 Kneppelhout van Sterkenburg ed., ‘Politieke brieven uit de jaren 1784, 1785 en 1786’, 283.

[p. 235]

die zijn broer en achttien andere vroedschapsleden aan de ‘democratie’ hadden gesteid: ‘Hoezeer men alle onderdrukking haat en de aristocratie vervloekt, dunkt mij, dat er ook teegens eene volstrekte democratie dient gewaakt te worden, en soo dit doorgaet, dan zie ik binnen kort geheel Neederland in vuur, en het vaderland aan de ijzelijkste gevolgen overgeleevert.’²⁷ Volgens Max d'Yvoy hadden de patriotse regenten in Holland cotaal geen besef van het revolutionaire gehalte van de oppositie in Utrecht. Dat hij door dat inzicht in de ogen van Ondaatje c.s. de ‘aristocraat’ uithing nam hij op de koop toe, al deelde hij zelf die mening allerminst.²⁸

Hoewel het landelijk overleg van gewapende patriotse burgers en de revolutionaire acties in Utrecht niet onmiddellijk tot een volledige versplintering leidden van de patriotse oppositie, is het wel zeker dat voor veel regenten vanaf 1785 een verzoening met de stadhouder de meest aantrekkelijke oplossing van de crisis begon te worden. Velen waren bang, dat het oogmerk van de burgers was ‘hen tot bloote werktuigen te maaken van eenen steeds dobberenden volkswil’.²⁹ Het aantal ‘aristocraten’ dat kon worden geïdentificeerd nam dan ook snel toe en verzoeners liepen het risico als verraders te worden aangemerkt. ‘Aristocraat’ werd het modewoord van het jaar. In Utrecht was de reikwijdre van het begrip al enorm toegenomen, al bleef het wel steeds een term die vooral een politieke opvatting aanduidde en niet per se een sociale positie. Aristocratische opvattingen werden toegeschreven aan leden van het college van geëligeerden, aan leden van de ridderschap, en aan een steeds groter deel van de stedelijke vroedschap. Door de toenadering die voormalige patriotten ofwel huidige ‘aristocraten’ tot de stadhouder wensten te zoeken werd de politieke partijvorming uiterst complex en het begrip ‘aristocraat’ steeds dubbelzinniger.

Zij die bedenkingen kregen over de wijze waarop het patriottisme zich ontwikkelde werden als schijnpatriotten letterlijk ontmaskerd en verketterd als verraders. In de patriotse pers werd de voorstelling gecreëerd dat er al van het begin af aan een ‘aristocratische’ partij had bestaan, die nu, na de ‘ontmomming’, noodgedwongen een verbond aanging met het stadhouderlijke netwerk. Door die toenadering als een fusie voor te stellen probeerden de democratische patriotten van 1785 de aanhang van de stadhouder voor zich te winnen: ‘De stadhoudersgezinde partij, voor welke gij meent, dat gij strijdt, en aan welke gij denkt verknocht te zijn, is niet meer dat geen, 't welk zij, zes maanden geleden, was; die partij is tegenwoordig vereenigd met de aristokratische artij, en deeze twee vereenigde partijen, pogen alleen de natie te houden in de grootste en schandelijkste slavernij.’³⁰ Als de stadhouder, de traditionele beschermer van het volk tegen de tegenten, zich met een groot aantal van die regenten verenigde, dan kon men alleen nog vertrouwen op de ‘republicainsche partij’ ofwel de ‘patrioti-

27 Idem, 300. En zie ook de reactie van F.A. van der Kemp uit Leiden, gecitterd in: Van Sas, ‘Politiek als leerproces’, 30-31.

28 In deze periode verscheen te Utrecht A. von Hallers verdediging van de gemengde constitutie, gericht tegen onder andere Rousseau: Albert van Haller, Fabius en Cato of de republikeinsche regering. Eene Roomsche geschiedenis (Utrecht: B. Wild, 1785). Vgl.: Zeichen der Freiheit. Das Bild der Republik in der Kunst des 16. bis 20. Jahrhunderts (Bern 1991) 426-427.

29 De Post van den Neder-Rhyn ix, nr. 426, 993. Dit betoog van Perseveranter Omnia was ook volgens Dumont-Pigalle zeer interessant: ‘Ceci est absol[ument] a consulter’ (ara, Archief P.A. Dumont-Pigalle, nr. 33).

30 De aristokratie ontmomd en heilzame raadgevingen aan de ingezetenen der zeven Vereenigde Nederlanden, die ongelukkiglyk aan de antipatriotische party zyn verknocht. Door een vriend des volks (Holland 1785) 4 [Knuttel 21046a]. Dit pamflet werd aangekondigd in: De Batavier ii (5 december 1785) nr. 51, 420.

[p. 236]

sche party’ die niets anders was dan ‘de stem der vryheid zelve’.³¹ Het samengaan van de stadhouder met deze ‘aristocraten’ was een moeilijk te duiden ontwikkeling, want in feite een onnatuurlijke coalitie. Sommigen spraken ten aanzien van deze ‘aristocraten’ over ‘een zoort van tweeslachtige schepzels’, terwijl een Oranjegezinde krant het onnatuurlijke karakter van de samenwerking tussen beide groepen aangreep om het bestaan van zo'n coalitie categorisch te ontkennen.³²

De patriotse pers van 1785 stond in ieder geval val van de grote ontdekking. De meest karakteristieke zinsnede was dat de aristocratic zich eerst op de ‘puinhopen’ van het despotisme had proberen te verheffen. Nu echter, door haar gedwongen fusie met het hof, leek de hele ontwikkeling de stadhouder in de kaart te spelen. Dat leidde tot specularies over Haagse intriges.³³ Gerrit Paape beschouwde deze fase achteraf echter als een cruciaal zuiveringsproces. Valse patriotten werden volgens hem vanaf die jaar van de ware onderscheiden.³⁴ Het begrip ‘aristocraat’ werd hierdoor echter, zoals vermeld, complexer. Door de veronderstelde fusie van de stadhouderlijke clientèle met de aristocratie verdween het scherpe onderscheld tussen monarchale en aristocratische corrumpering. Ook de verstokte clientèle van de stadhouder kwam nu in aanmerking voor de aanduiding ‘aristocraat’, al bleef men wel proberen de diverse denominaties te onderscheiden.

Een mooi voorbeeld van de aristocratiseringsthese aan het eind van 1785 levert een beschouwing in De Post van den Neder-Rhyn, waarin volgens de patriotse journalist P.A. Dumont-Pigalle zeer goede definites werden gegeven.³⁵ het begrip ‘aristocraat’ overschreed hier intellectuele, politieke en sociale grenzen. Volgens de verhandeling bestonden er onbewusce en bewuste aristocraten. De eerste soort bestond uit mensen met een eerlijk karakter, maar zonder veel inzicht en behept met vooroordelen die zij van anderen hadden overgenomen. Daartegenover stond de inmiddels bekende ‘aristocraat’ die opzettelijk het volk bedroog, de vrijheid van drukpers wilde indammen en zijn eigen familie bevoordeelde. ‘Aristocraten’ vond men ook in de twee tot dan toe bekende politieke kampen, dat wil zeggen bij de vóór- en tegenstanders van een sterk stadhouderschap. De ergste ‘aristocraten’ waren volgens deze verhandeling zelfs aan stadhouderlijke kant te vinden, waarbij weer eens Zutphen in herinne-

31 Aristokratie ontmomd, 16. Zie ook: De Batavier ii (13 september 1785) nr. 37, 297-303.

32 Patriot in de eenzaamheid, 362-363; 's-Gravenhaagse Courant, nr. 100 (23 juni 1787).

33 Dat Willem Nicolaas Pesters zelf ervan verdacht werd een rol te spelen bij het opstoken van de Utrechtse burgerij, met hulp vanuit Den Haag, werd vermoed door onder andere J.E. Huydecoper van Maarsseveen en W.E. de Perponcher (Krämer ed., Gedenkschriften Hardenbroek v, 630 en 635). Met deze verdenkingen staar in verband een brief van een zogenaamd ‘Engelschgezind genootschap’, geplaatst in De Post van den Neder-Rhyn vii, nr. 329, 143-147. Het genootschap legde hierin haar taktiek uit, namelijk om regenten en burgers met ‘eenen aristocratischen geest’ te bezielen en tegen elkaar uit te spelen. Zij meldde dat er sinds de Utrechtse gebeurtenissen in Den Haag weddenschappen afgesloten werden dat de prins binnen drie maanden weer alles onder controle zou hebben. De ironische toon was voor eenieder duidelijk. Dumont-Pigalle, die van plan was een geschiedenis van het patriottisme te schrijven, tekende aan: ‘ironnie admirable et modele come je dois traiter les choses si je fais une feuille burlesque’ (ara, Archeif P.A. Dumont-Pigalle, nr. 52).

34 Paape, Onverbloemde geschiedenis, 43.

35 ‘Très exactes definitions des differents genres d'aristocrates. Le lire absul[ument]’: ara, Archief P.A. Dumont-Pigalle, nr. 33.

[p. 237]

ring werd geroepen.³⁶ Ten slotte was de ‘aristocraat’ ook niet per definitie een regent maar kon hij ook een burger zijn. Hier dacht de auteur aan burgers die zich door emoties lieten leiden en daarbij de juiste grenzen tussen aristocratie en democratie uit het oog verloren. Dit soort revolutionairen werd met de opmerkelijke naam van ‘aristocratische democraaten’ aangeduid: democraat qua politieke opvatting, maar aristocraat in handelwijze.³⁷ De begrippen ‘aristocraat’, ‘aristocratie’ en ‘aristocratisch’ hadden dus eind 1785 een groot bereik. Alle geledingen van het politieke spectrum konden ermee worden aangeduid.³⁸

In dit brede scala van ‘aristocraten’ nam de adel een bijzondere positie in. De ridderschap maakte immers overal formeel deel uit van de statenvergadering, al varieerde haar invloed ten opzichte van de steden per provincie. In Holland hadden de ridders slechts één van de negentien stemmen, in Zeeland één stem van de zeven, die hier door de prins van Oranje als vertegenwoordiger van de adel werd uitgebracht. In Utrecht vormden de ridders het tweede van drie leden van staat, in Friesland waren er drie kwartieren voor het platteland en één voor de steden, terwijl de Gelderse statenvergadering bestond uit drie kwartieren, in elk waarvan ridders en steden één stem hadden. In Overijssel ten slotte hadden de drie grote steden elk een stem, maar brachten ook de circa veertig edelen afzonderlijk hun stem uit. Het creëren van meerderheden leverde hier veel conflicten op, totdat in 1785 door de bondgenoten werd vastgesteld dat drie steden plus één ridder een meerderheid konden vormen (overstemmen). Het begrip ‘aristocratie’ was voor deze positie van de adel de traditionele aanduiding en dit droeg bij aan de complexiteit van het begrip ‘aristocraat’ in de jaren tachtig.

Wanneer men op het niveau van de statenvergadering sprak over een aristo-democratie, bedoelde men deze combinatie van adel en steden. De terminologie had in dat geval een veel neutraler karakter dan wanneer men de stedelijke regeringen met die aanduiding typeerde. De stedelijke ‘aristo-democratie’ was een patriots equivalent voor een volksregering bij representatie en derhalve een geladen begrip. De legitimiteit van de provinciale aristo-democratie stond echter lange tijd niet ter discussie. Zo trok de Vyfde missive van Candidus de positie van de adel in Holland niet in twijfel, al zou die wel worden aangetast door de voorgestelde uitbreiding van het aantal stemmende steden. De samenstelling van de Hollandse statenvergadering in 1782 werd door het ontbreken van een aantal kleine steden in deze verhandeling getypeerd als

36 Vergelijk met de incompetentie, afhankelijkheid (van een stadhouder) en heerszucht die Paape onderscheidt als eigenschappen die regenten tor ‘aristocraten’ maken: Gerrit Paape, De aristocraat en de burger (Rotterdam: J. Krap, 1785) 7-18 [Knuttel 21046].

37 De Post van den Neder-Rhyn viii, nr. 395 en 396, 731-738 en 739-740.

38 Deze begripsverwarring en de tegenstellingen die ook onder burgers ontstonden betreurde Gerrit Paape in 1798 nog steeds: ‘Het woord aristocraat, een allerhaatlijkste betekenis verkreegen hebbende, en gemeenzaam geworden zijnde op de lippen van luiden, die er de waare betekenis niet van verstonden, en die blijde waren, dat zij het gebruiken konden als een ijzeren handgranaat, dien ze onder hunne vermeende vijanden konden werpen, werd een rijke bron van partijschappen onder de patriotten’ (Paape, Onverbloemde geschiedenis, 47). Dat Paape zelf het nodige bijdroeg aan de verdeeldheid werd in 1785 ook door voorstanders van democratische hervormingen opgemerkt, bij voorbeeld naar aanleiding van zijn De aristocraat en de burger: ‘Schoon wy gelooven, dat 'er in dit geestig geschreven stukje veel waarheid gevonden wordt, en dat men nooit jaloers genoeg zyn kan op zyne vryheden en voorrechren, ..., zo gelooven wy toch tevens dat men thans voorzichtiger deed, wanneer men, in plaatze van door haatelyke tafereelen, de verwyderingen, die 'er hier en daar tusschen burgers en regenten ontstaan zyn, te vergrooten, dezelve integendeel trachtte te heelen, ...’ (Algemeene Vaderlandsche Letter-oefeningen vii (1785) eerste stuk, 508).

[p. 238]

Afbeelding 16: ‘Afbeelding van een Schop, Phoef of Antipatriot’: Patriotse spotprent op de orangistische ‘aristocratie’ in Rotterdam. Met geldbuidel en opruiende lectuur lokt de antipatriot du Rotterdamse menigte in zijn val. Door zijn domheid en sterk vertekende blik wil hij het Baraafs Carthago te gronde richten. Verschenen in 1785 naar aanleiding van het rekest antidotaal, dat leidde tot het verbod van het Rotterdamse vrijcorps. (Stichting Atlas Van Stolk, Rotterdam, nr. 4588)

AFBEELDING van een SCHOP, PHOEF of ANTIPATRIOT.

Ziet hier uw Beeltenis, verächte Antidotalen! Die, als de flat, voor 't als, uw dierbre Vryheid fpilt; Aan wiens rechtledig Hoofd twee Ezelsboren pralen, Naast een Oranje Leuz, by 't domme Volk gewild: 't Bedriegelyke Glas is 't kenmerk dat uw Oogen

Blind voor de Waarheid zyn, terwyl de Stalenband, De Keetens, 't haarlyk luk, 't Levry van 't Danvermogen, Leert hoe ge uw vulle ziel aan Dwinglandy verpand; De Geldzak is uw hoop, hy doet uw kluisters dragen, Voor 't Goud verkoopt geuw Regt - uw Ziel - uw Zaligheid,

En kunt gy flechts het Hof - her Dwangezag behagen, Dan zyt, ge ô Krulpers! tot den laagften dienst bereid: De rookende Oproertoorts, in uw befmette handen, Leerts ons Vericht Gefpuis! hoe uw vervloekt Vetraad De dolle Moltzucht ftookt, haar woede doet ontbranden,

En onze Veiligheid naar 't hart en 't leven ftaat: Uw Net- en Schameikleed, du Dogen, kan ont Leeren, Dat Arm zoo wel als Ryk uw haatlyk voetfpoordrukt, Dat gy zelfs d' Adeldom zich fchandlyk doet verneeren, Daar hy, ontaart van Eer, den nek voor Dwingers bukt.

Vertrapt ont hellig Regt met uw gevloekte Voeren, Gaat voort de Vryheid op het moedig hart te treen, Die Schendaad zult gy hier en in den Afgrond boeten, Naar dit uw Vaderland Sleurt uw de Helhond hëen; Dan wat gy woelen moogt op 't regt en 't hell der Beigen, 't Bataafsch Cartago kunige, ô Snoodaarts! nooit verdelgen.

[p. 239]

Afbeelding 17: ‘De Nederlandsche Aristocraet’: Patriotse prent met betrekking tot Utrecht. In vergelijking met de Rotterdamse prent ligt hier niet de nadruk op de kwaliteiten als volksmenner, maar op de hoogmoed, schijnheiligheid en antidemocratische gezindheid van de ‘aristocraat’, De alliantie tussen ‘aristocratie’ en ‘vorst’ wordt gesuggereerd door de verwijzing naar Machiavelli en diens imago als adviseur van tirannen (1785). (Stichting Atlas Van Stolk, Rotterdam, nr. 4602)

DE NEDERLANDSCHE ARISTOCRAET

Dit Monfter, zoo gavaerlijk als hatelijk, pronkt, op het Hoofd met Pauzevederen, ten bewijze van zijn' Hongmoed, die zich doet kennen door geleende fieraeden. - Zijn oogen duiden een terochtelijk nederzien op zijnen Medemensch aen. - Zijn oor is gefloten vont de billijke Volksftem, die niets anders vordert dan wedergeving van ontrootdz regten. - Zijn eene hand voort dan Sceptor van eene, in een Gemeenebest gevloekte, Perfoonlijke Overheerfching; terwijl zijn andere, door het gereedlifk heetrereen van het Volkdrukkend regeringsreglement van 't laer 1672, den lizeren Tijrannenfcepter ten fleun ftrekt. - De Kloisters en Jukken, uit de Dwingeland met zich draagd, loonen zijn oogmerk, ten aanzien van orije Burgeren. - Om dit wel te doen gelukken, heeft hij voor de eenvoudige menigte, misleid door fchynhellige vleijers, de hongelmede gereed, waeraan de fpreuk zyt owe overheid onderdanig, het verleidende loties is; zo wel als het vosfevel en het momaengezigt, om zich, by voorkomende gelegenheden, in allerleije behaeglyke gedachten te vertonen - zookwaedaertig als loos, tracht zyn Mond niet dan Blikfems uit, tegen allen die het durven ondernemen om zyne heerszucht palen te zetten. - Het Sijstema van machiavel, draegt hij op de borst, als ziftide zijn gevloekten leerregel, en het gevoelten van zijn hart. - Daer taetzucht zoo wel als heerachluet de drijfveder van zijn handelingen is, toricht zijn arm den, uk het Burgerbloed gewoekerden. Geldbuit, dien hy, naar willekeur, allerleife namen, als die van Recognitiegeld, Dongratitude enz. geeft. - Geen wonder, derhalven, dat dit gedrocht zulke papieren, waer door het Volk en zyne Voorftanders Hem in het regte daglicht ftellen, niet den roet fchopt; - maer weik een oneigen vertooning mackt dit Monfter niet aen eene zifde van de Noordzee, waer het Volk vrijgeboren is, en zig vrijgetochten heeft!

[p. 240]

een ‘Aristodemocraticaristocratie’.³⁹ Ook de Grondwettige Herstelling benadrukte het aristo-democratische karakter van de statenvergaderingen. Volgens dit werk had Nederland geen zuivere volksregering zoals Zwitserland, maar ook geen aristocratie of adelregering zoals de stadstaten Genua en Venetië. Afgezien van de rol die de stemhebbende steden speelden, was er namelijk ook overal een maximum gesteld aan het aantal edelen dat mocht worden beschreven, zodat geboorte en bezit niet per definitie toegang gaven tot de statenvergadering.⁴⁰ De heersende patriotse opinie was lange tijd dat de adel een rechtmatig element was van het staatsbestel. Een bekend patriots handboekje uit 1785 maakte dan ook uitdrukkelijk onderscheid tussen de ‘wettige aristokraten’ in de statenvergadering en de ‘onwettige aristokratie’ in de steden.⁴¹

Dat de patriotse kritiek zich lange tijd niet op de adel richtte is niet vreemd. Het patriottisme was, zeker in de fase tot 1785, grotendeels een stedelijk fenomeen. De politieke representatie van het platteland in de statenvergadering werd aanvankelijk dan ook niet als een probleem ervaren. Aangenomen werd dat de adel ook de plattelandsbevolking vertegenwoordigde, zelfs als daaraan geen verkiezing voorafging. Bovendien waren enkele van de meest prominente patriotten leden van de ridderschap in met name Overijssel en Gelderland. Van de Overijsselse jonkers trokken Van der Capellen tot den Pol en Van Pallandt tot Zuthem op nationaal niveau de meeste aandacht, van de Gelderse waren dat Van der Capellen van de Marsch, de broers J.H. en G.W. van Zuylen van Nyevelt, en de Van Nyvenheims (vader en zoons). Utrecht had met B. van den Boetzelaer van Langerak een patriot in de ridderschap. Vele ridders namen echter een tussenpositie in en stuurden aan op compromissen tussen de verschillende partijen. Van het pejoratieve etiket ‘aristocraat’ bleef de adel als zodanig aanvankelijk gevrijwaard.

Vanaf 1785 werd de aristocratiseringsthese echter ook toegepast op individuele edelen in de verschillende provincies. De bovengenoemde ridders genoten nog steeds veel sympathie onder de patriotse burgerij, maar tegen andere ridders werd soms zo sterk geageerd, dat een aantasting van de politieke status van de adel in zijn algemeenheid niet denkbeeldig meer was. In de provincie Utrecht was de adel als tweede lid van staat, zoals eerder vermeld, rechtstreeks betrokkeen geraakt bij de strijd om het nieuwe regeringsreglement.⁴² Vanuit de stad Utrecht kwam dan ook de eerste scherpe kritiek: ‘Waar is de natuurwet, die eensoortige wezens aan elkander onderwerpt? ... Waar geeft het bloed, den naam eenes verstorven helds, zijn’ vertederden, verbasterden, afstammeling recht, hoedanigheid, geschiktheid, om over den egten, vastgespierden, even vrijgeboren zoon, des eerlijken deugdzamen, vergeeten burgers eenige voorrang te begeeren? Waar heeft de adel eene wettige aanspraak, of geschiktheid, boven den burger, tot de regeering? - Waat heeft hij dit in eene vrije republiek? Met wat recht in het vrijgestreden Nederland?⁴³ In Utrecht kwamen dit soort stemverheffingen voort uit het schisma in de statenvergadering, ontstaan door de machtsstrijd tussen de stad Utrecht en de andere twee staatsleden. De patriotten uit Utrecht bekritiseerden de grote invloed die de stadhouder uitoefende op geëligeerden en ridderschap

39 ‘In die geval in de daad zau 'er in onze regeeringsvorm zig een phenomene vertoonen, dat volkomen paradox is, dewyl dit zo zynde, onze democratie zelve aristocratique zyn zoude, het welk den zonderlingen naam van aristodemocraticaristocratie aan onze regeeringsvorm zou geven’: Vyfde missive van Candidus, 271.

40 Grondwettige Herstelling i, 262-268 en 439.

41 Demofilus, Zakboek van Neerlands volk, 40.

42 Zie: Middelen tot herstel van Neerlands vryheid, 4.

43 Vaderlandsche bespiegelingen, 51-53.

[p. 241]

- dat wil zeggen op de meerderheid in de statenvergadering - maar stelden de legitimiteit van de ridderschap nog nauwelijks ter discussie. Alleen de geëligeerden werden als een duidelijk anachronisme ervaren.⁴⁴ In Holland echter kreeg de kritiek op de adel spoedig een ernstiger karakter.

In die provincie kwam de ridderschap vanaf 1786 onder vuur te liggen. Het platteland achtte zich niet werkelijk vertegenwoordigd in de statenvergadering zolang het representanten had uit wat soms als een parasitaire klasse werd voorgesteld. In De Politieke Kruyer meldde een briefschrijver in 1787: ‘ik heb my wel laaten wys maaken, dat het grootste gedeelte der ridderschap niets anders is, dan een party verwaande gekken, Don Quichotten, die niets doen, als eeten, drinken, geld trekken, danzen, op ballen en concerten verschynen, dames caresseeren, burgerbloed uitzuigen en den staat dwarsboomen, kortom, niets voor 'c land doen, als het zelve in de grond booren’.⁴⁵ Hoewel de redactie duidelijk maakte dat zij de ridderschap als staatscollege niet wilde afschaffen, maar slechts zuiveren ‘van weezens, die den luister van dit waardig lid van staat, en hun eigen adeldom zo verregaande bevlekken’, was het duidelijk dat ook leden van de ‘wettige aristocratie’ in toenemende mate als antirepublikeinen te boek werden gesteld.⁴⁶ Als de vroegere, dappere ridders vanuit hun grafkelder het gedrag van bepaalde nazaten zouden observeren, zo stelde Gerrit Paape, dan zouden zij blozen, want: ‘De adel is een weezenlyk kwaad in de saamenleeving, wanneer hy enkel gevestigd is op de verdiensten en deugden der verstorvenen.’⁴⁷ Dat dergelijkt ‘anti-kratische’ sentimenten tot radicale eisen konden leiden wist men in 1787 overigens al.⁴⁸ In het jaar ervoor was een pamflet verschenen dat menigeen aan het denken had gezet.

44 Dit staatslichaam bestond uit acht leden. Zij werden oorspronkelijk geacht de geestelijkheid van de kapittels te vertegenwoordigen. De kapittels waren echter geseculariseerd. In de stad Utrecht vonden de patriotten dan ook dat de geëligeerden helemaal niet meer als vertegenwoordigers van een geestelijkheid optraden. Zij zouden alleen zichzelf vertegenwoordigen en ten onrechte één van de drie stemmen van staat uitmaken. Vgl. het commentaar op een stuk onder het pseudoniem Sincerus in: De Post van den Neder-Rhyn x, nr. 491, 202-203. Verden: Van Hulzen, Utrecht in den patriottentijd, 25-26.

45 De Politieke Kruyer ix, nr. 443, 354-355.

46 Idem, 355-356. Voor de adel als ‘aristocraten’ in negatieve zin zie ook de ‘Satyrieke verdediging der aristocratie’ in: De Republikein aan de Maas i, nr. 31-33, 262-264, 265-270 en 273-284, aldaar 263-264 e.v.

47 P. Patria, Het recht en de verpligting der weldenkende schutteryen en burgercorpsen, om onwaardige regenten uit de regeering te zetten (Holland 1787) 38-39. [Van Alphen 1732] Voor het auteurschap van Paape zie de volgende paragraaf.

48 De term is een zelftypering van de liberaal Samuel van Houten, wiens anti-establishment-vertoog, gericht tegen laat-negentiende-eeuwse vormen van parasitisme, sterke overeenkomsten zou vertonen met het aristocratiseringsvertoog van de patriotten (Vgl. Siep Stuurman, Wacht op onze daden. Het liberalisme en de vernieuwing van de Nederlandse staat (Amsterdam 1992) 89-92; N.C.F. van Sas, ‘Van anti-kraten en burgerheren. Het Nederlandse liberalisme tussen beweging en behoud’, tvg 107 (1994) 55-67, aldaar 61). Het verdient nadruk dat in de patriotse periode het deugdbegrip niet zozeer de politiek-economische tegenstelling produktief-parasitair kende als wel de politiek-republikeinse tegenstelling algemeen belang-eigen belang. De hier geciteerde passages tegen de adel waren in 1786-1787 nog geen overheersend geluid. Ook de kritiek op het rentenieren van regenten was in de patriotse literatuur niet toonaangevend. Eerder veroordeelde men de plaats van investering (b.v. Engeland) dan het feit zelf. Fundamentele kritiekt op rentenieren in plaats van produktief (maar dan vooral in zedelijke zin) handeldrijven werd wel geleverd door de orangist Elie Luzac, die het politieke deugdbegrip van de patriotten echter archaïsch vond (Velema, Enlightenment and conservatism, 115-152). In het patriotse denken werd ‘corruptie’ over het algemeen veel sterker geassocieerd met ondemocratische vormen van politieke representatie, dan met een parasitaire levenswijze.

[p. 242]

De adel uit 1786 behoort zonder twijfel tot de opvallendste geschriften uit de patriottentijd. Hierin werd zonder enige reserve aangedrongen op de afschaffing van de ridderschap als staatkundig college. De auteur was naar alle waarschijnlijkheid Petrus de Wacker van Zon, een man die in de revolutietijd een opmerkelijke ontwikkeling heeft doorgemaakt. Vanwege zijn radicale stellingname werd hij in de patriotse periode wel tot de ‘anti-christ des Nederlandschen adel’ bestempeld, maar later kennelijk bekeerd werd hij onder koning Willem i secretaris van de Hoge Raad van de Adel.⁴⁹ In 1786 kwam hij door een fusie van argumenten, ontleend aan het natuurrecht, het klassieke republikanisme en de oude constitutie, tot de conclusie dat de adel al sinds de Opstand een ‘imperium in imperio’ was: ‘Men heeft een republicq opgebouwd, en 't gebrekkige daar van is, dat men standen van regeering overgelaaten heeft, die niets minder dan [= allerminst] republikainsch kunnen genaamd werden.’⁵⁰ De Wacker van Zon pleitte voor gekozen representanten en voegde een kort plan toe waarin hij aangaf hoe hij zich dat op het platteland voorstelde. Hierdoor werd het begrip aristo-democratie ook in zijn toepassing op de statenvergadering grondig gewijzigd. Voor De Wacker van Zon leverde de term ‘aristocratie’ dan ook problemen op, aangezien die bij hem synoniem werd met gekozen representanten door het platteland. Hij verontschuldigde zich voor zijn hantering van het begrip en maakte duidelijk dat hij er mee bedoelde wat het op stadsniveau al langer betekende, namelijk een natuurlijke aristocratie ofwel een politieke elite naar verdienste: ‘Alle repraesentatie dan heeft een zweem van aristocratie, doch van eene aristocratie, die niet te ontbeeren is.’⁵¹

Dat De Wacker van Zon zich met zijn pamflet in uiterst radicaal vaarwater bevond, is duidelijk. De adel werd destijds echter niet, zoals Colenbrander het voorstelt, als het geluid van een eenling beschouwd.⁵² Zeker een half jaar voor het werd gepubliceerd had men in kringen van de Gelderse adel de indruk dat er een kleine stroming van radicalen bestond die op de afschaffing van de ridderschap uit was. In Utrecht zou het verzet ook gericht zijn tegen het eerste lid van staat, het college van geëligeerden.⁵³ Hoewel het merendeel van patriotse burgers op dit punt weliswaar gematigder werd geacht, wekte De adel niettemin onrust onder leden van de ridderschap en het stedelijke patriciaat. Uit de reactie van J.H. van Zuylen van Nyevelt sprak zelfs moedeloosheid en frustratie. Na al de inspanningen die hij zelf en zijn Gelderse collega's zich hadden getroost, kregen zij als loon een dergelijk radicaal pamflet voorge-

49 Janus, Suum Cuique 1747-1787 (9 april 1787) nr. 16, 85; Colenbrander, Patriottentijd ii, 229, noot 1.

50 Anonymus Belga, De Adel, 41 en 51.

51 Idem, 140-141.

52 Colenbrander, Patriottentijd ii, 229, noot 1.

53 Brief van Ph. W. van Zuylen van Nyevelt aan G.G. Bentinck, 8 mei 1786. Gepubliceerd in: Weststrate, Gelderland in den patriottentijd, 332, bijlage 19a.

[p. 243]

schoteld, dat volgens hem bovendien nog gretig werd gelezen ook.⁵⁴ Dezelfde mening was de Amsterdamse oud-burgemeester J.E. Huydecoper van Maarsseveen toegedaan. Ook hij was verontrust geweest over dit volgens hem in december 1786 gepubliceerde stuk en evenmin als Van Zuylen van Nyevelt beschouwde hij de inhoud als iets wat alleen aan het brein van een zonderling was ontsproten. ⁵⁵

De begrippen ‘aristocraat’ en ‘aristocratie’ ondergingen in de jaren tachtig dus diepgaande betekenisverschuivingen. De ‘aristocratie’ in zijn oorspronkelijke Griekse betekenis van een regering der besten kreeg in deze periode een sterk negatieve lading, in het kielzog van de populariteit die het begrip ‘aristocraat’' verwierf. De term ‘aristocraat’ deed in de Nederlandse politieke debatten voor het eerst opgang als tegenhanger van de ware ‘republikein’ of ‘patriot’. Naarmate de theorie van de oppermacht van het volk radicaler werd geïnterpreteerd, groeide de groep die als ‘aristocraten’ kon worden betiteld. In het patriotse verzet tegen het stadhouderlijke stelsel liepen de standpunten over de praktische implementatie van dit theoretische uitgangspunt en de wenselijkheid daarvan immers aanzienlijk uiteen. Een breuk in de patriotse gelederen deed zich vooral in de stad Utrecht duidelijk voor. Gewapende acties, die hier in maart 1785 voor het eerst plaatsgrepen, veroorzaakten een duidelijke, politieke markering tussen ‘aristocratie’ en ‘democratie’. Hoewel deze ontwikkelingen een belangrijke uitstraling hadden op de debatten in de overige provincies werden de grenzen tussen ‘democraten’ en ‘aristocraten’ overal op een eigen manier en in een eigen tempo getrokken. De ‘aristocraat’ was echter nooit synoniem voor patriciaat en/of adel. De reikwijdte van het begrip was veel groter; het werd gebruikt als een diskwalificatie van personen op grond van allerlei motieven. ‘Aristocraat’ was vanaf 1785 vaak niet meer dan een populair scheldwoord dat iedereen kon treffen.

54 Idem, 321, bijlage 3. Hier afgedrukt een passage uit een brief van J.H. van Zuylen van Nyevelt aan R.J. van der Capellen van de Marsch, najaar 1786: ‘Wij matten ons af en winnen niets en de vergelding onzer arbeid zal weezen ook de ridderschappen af te knotten. Misbruiken welke daar in gesloopen zijn te redresseeren, daartoe leene ik mijn hand, maar nooit om op den voet der Americaansche inrigting de daar zijnde ridderschappen of nutteloos of geheel agter den bank te schuiven. Wij weeten zeer wel, dat de inzage der adel in het stuk onzer regeering eene ondragelijke berg is voor de ooge aller burgerijen, dat men zulk een onderscheid van geboorteregt gaarne den voet zou geeven. Het boekje getituleerd den adel doed mijne ogen wat oopen en wat zie ik? een strop aan welkers weeving ik mijne hand leenen zou. Ik wil wel bekennen, dat de greetigheid met welke het zelve boekje ontfangen word, het denkbeeld hetgeen men er uit trekt, de werkzaamheeden, die het maakt, de waarheid, die men die stellingen toekent, en den haat tegen den adel mij onthutzelen. Indien men de constitutie geheel den bodem in wil slaan of moet ingeslagen worden, dan is eene herstelling onnoodig en ik geev mijn stem niet meer aan een zaak, welke ik in desselfs uitgestrektheid niet gekend heb, maar voele mij bedroogen te zijn. Indien men mij mogt toevoegen, dat dit boekje uit een kwaad canaal zijnen oorsprong ontleend, dit is moogelijk, maar het is eve zoo moogelijk, dat eene onvoorzigtige overhaasting van ymand uit onze partij dit ter waereld gebragt heeft.’

55 ‘Uyt zeeker boekje den adel, door Anonymus Belga, thans uytgekoomen, bleek duydelyk, dat men voorneemens hadt om alle adel, ook alle patricii in de steeden afteschaffen, en eene volkome egaliteyt in den burgerstaat te effectueeren, en intevoeren, zo als ook een land representatie; dus eene geheele democractise regeeringswyze van het platte land, en de steeden: de zaaken van het land werden nu hoe langer, hoe critiquer, en men vteesde zelfs voor violente middelen’: ‘Historische verhandeling van Jan Elias Huydecoper betreffende politieke gebeurtenissen van 1775-1787’, ra Utrecht, Archief van de familie Huydecoper, inventaris 67, nr. 568, 331 (aantekening bij 19 december 1786).

[p. 244]

7.2 Regenten, burgers en hun vergadercircuits

Blijkt uit de bovenstaande begripsgeschiedenis al de ambiguïteit van de begrippen ‘aristocraat’ en ‘democraat’, ook een nadere bestudering van de vergaderingen van regenten en burgers wijst uit dat de grenzen tussen ‘aristocratie’ en ‘democratie’ minder eenvoudig lagen dan De Wits these deed vermoeden. Hier zal worden ingegaan op het ontstaan en de werking van de nationale vergaderingen, zowel die van de regenten als die van de burgers. Voor beide groepen zijn we in belangrijke mate geïnformeerd door het archief P.A. Dumont-Pigalle in het Algemeen Rijksarchief. Hier bevindt zich veel materiaal over de vergaderingen van de gewapende burgercorpsen. Tevens bevat dit archief de door Colenbrander bestudeerde aantekeningen van de regentenvergaderingen, gemaakt door het Amsterdamse vroedschapslid B.E. Abbema.⁵⁶ Ook in het archief van de familie Van der Capellen zijn echter nog notulen en aantekeningen van de regentenvergaderingen bewaard.⁵⁷ Deze tot dusverre nog onbestudeerde gevens werpen, samen met enkele briefwisselingen, een nieuw licht op het functioneren van de regentenvergadering.

De basis voor de landelijke bijeenkomsten van patriotse regenten werd gelegd op de eerder gememoreerde feestmaaltijd in Amsterdam in april 1783, ter gelegenheid van de rehabilitatie van Van Berckel en Van der Capellen. Een officiële vergadering heeft echter op dat moment, ook blijkens de nieuwe gegevens, nog niet plaatsgevonden.⁵⁸ Dat gebeurde pas voor het eerst op 16 augustus 1783 in de ‘Toren van Corduan’ te Amsterdam, spoedig gevolgd door een tweede vergadering, op 4 oktober 1783. Op deze eerste twee vergaderingen waren geen afgevaardigden uit Groningen en Zeeland. Het belangrijkste resultaat was de connectie die tussen de bekende patriotse ridders uit Gelderland en Overijssel, en patriotse regenten uit Holland werd gelegd. De afvaardiging uit Holland was steeds het grootst en ook het meest divers van samenstelling. Lang niet iedereen zat in die provincie op één lijn. Ook de band tussen Oost- en West-Nederland was, zoals uit de correspondentie van Van der Capellen tot den Pol al is gebleken, broos van karakter. Een van de belangrijkste doelstellingen van de vergadering was te komen tot een continue informatie-uitwisseling tussen de verschillende segmenten van de oppositie tegen de stadhouder. Van dat plan kwam echter weinig terecht. Na oktober 1783 kwam de vergadering bijna twee jaar niet meer bijeen. Over de reden hiervan geven ook de nieuwe gegevens slechts een vage indicatie. Men kan slechts constateren dat er vanuit Holland gedurende deze periode geen initiatieven zijn ontplooid. Aangezien deelname uit deze provincie, met name uit het organiserende Amsterdam, van groot belang was voor het slagen van een gecoördineerde oppositie, kwam er een voorlopig einde aan het overleg. Tot ongenoegen van velen, onder wie Van der Capellen tot den Pol.

De situatie was in de zomer van 1785, door de ontwikkelingen in de stad Utrecht, radicaal gewijzigd. In Holland bestond bij vele regenten nu de vrees dat de

56 ara, Archief P.A. Dumont-Pigalle, nr. 87; Colenbrander, Patriottentijd ii 224-256 en iii, 121 en 247- 248; H.T. Colenbrander, ‘Aanteekeningen betreffende de vergadering van vaderlandsche regenten te Amsterdam. 1783-1787’, bmhg 20 (1899) 77-192.

57 ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 561. Aanvullende gegevens komen uit deze papieren, tenzij anders vermeld.

58 Ook in de aantekeningen van B.E. Abbema bevond zich niets dat op formeel overleg in april wees, hoewel de Jaarboeken van 1783 spraken over een ‘tweede reize’ van de regenten: Colenbrander, ‘Vergadering van vaderlandsche regenten’, 87-88.

[p. 245]

polarisering in Utrecht uiteindelijk het stadhouderlijke kamp in de kaart zou spelen en de houding van mensen als Max en Paulus d'Yvoy werd dan ook niet gewaardeerd. Niet alleen anti-stadhouderlijke motieven speelden echter een rol. Ook de factievorming in de verschillende Hollandse steden, in het contemporaine taalgebruik de ‘aristocratie’, vormde een bron van ongenoegen, met name bij de vroedschappen die bij de verdeling van ambten steeds werden gepasseerd. Het was dan ook niet Van der Capellen van de Marsch die het initiatief nam tot de nieuwe cyclus van vergaderingen. Hij werd vanuit Holland daartoe uitgenodigd, door nota bene twee personen tegelijk, die beiden verzekerden het afbreken van het overleg zeer te hebben betreurd.⁵⁹ Van der Capellen van de Marsch kreeg overigens wel direct een belangrijke positie op de bijeenkomst van 1 augustus in Amsterdam. Samen met C. de Gijzelaar (van het Hollandse driemanschap) staat hij als ‘president’ vermeld.⁶⁰ Of hieraan formele bevoegdheden waren verbonden is onbekend. De Leidse regent F.G. Blok trad in ieder geval op als secretaris. Van der Capellen van de Marsch hield in de vergadering namens Gelderland een toespraak.⁶¹ Daarin klaagde hij over ‘het schandelyke verzuim’ wat betreft de onderlinge correspondentie en zei hij de voorstellen af te wachten uit Holland, aangezien die provincie het initiatief had genomen. Het belangrijkste was echter zijn oproep om uit de verschillende provincies een klein comité te benoemen dat de besluitvorming zou gaan voorbereiden. Over deze kerngroep bezat Colenbrander vrijwel geen informatie aangezien B.E. Abbema, van wiens aantekeningen hij gebruik maakte, er geen lid van was. Behalve de vergaderingen van het kleine comité zijn er ook nog enkele zogenoemde contracte vergaderingen gehouden, een soort uitgebreide comité-vergadering, maar met minder deelnemers dan de grote vergadering. Van enkele contracte vergaderingen bevinden zich gegevens in het familiearchief Van der Capellen.

59 De officiële uitnodiging van D. van Horbach (Schoonhoven) geeft aanwijzingen over de initiatiefnemers. Volgens hem betaalden de Amsterdammers de maaltijd en zouden in ieder geval ook C. de Gijzelaar (Dordrecht), R.P. Paludanus (Alkmaar) en F.G. Blok (Leiden) aanwezig zijn. Horbach zelf had op zich genomen om Van der Capellen van de Marsch uit te nodigen, Paludanus zou zich richten tot de patriotse regenten uit Overijssel en Groningen: ‘Reeds lang, gelyk U hoog ed. weet, is er door verscheidenen der beste regenten begrepen, dat er weder eene convocatie van welmenenden behoorde plaats te hebben, even als de twee gehoudene vergaderingen te Amsterdam; te vergeefsch heeft de nu zalige hr. Capellen tot den Pol daar op geïnsteerd: eindelyk is nu by enigen begrepen, dat het best was, daar toe een dag vast te stellen’ (ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 495, brief van D. van Horbach aan R.J. van der Capellen van de Marsch, Liesvelt bij Schoonhoven, 7 juli 1785). Twee dagen eerder had F.G. Blok echter al geschreven dat de aanstaande bijeenkomst niet alleen het stadhouderschap moest aanpakken, maar vooral ook de Hollandse regentenmentaliteit: ‘Ik voor mij ben van gedachten, dat men daar zo talrijk mogelijk moet compareren & dat men zijne gevoeligheid moet laten blijken over het schandelijk verzuim der bepaalde correspondentie, & dat het Hollandsch despotisme met gemenageerde termen niet moet vergeten worden door de heren uit de andere provincien, alzo dat juk van eenige weinigen niet minder hatelijk word ook zelvs voor de regeringen der Hollandsche steden, die het voelen kunnen, dan dat des stadhouders. Men ziet daar dagelijks zeer schandelijke bewijzen van willekeurigheid.’ (ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 505, brief van F.G. Blok aan R.J. van der Capellen van de Marsch, Leiden, 5 juli 1785).

60 Colenbrander, ‘Vergadering van vaderlandsche regenten’, 105, 158 en 160. Om deze reden vermoedde Colenbrander dat Van der Capellen van de Marsch mede-initiatiefnemer zou zijn geweest van de nieuwe cyclus.

61 Idem, 162. De handgeschreven versie van Van der Capellen van de Marsch bevindt zich tussen zijn notulen.

[p. 246]

Het kleine comité dat op 15 en 16 september 1785 voor het eerst bijeenkwam in Den Haag bestond naast Van der Capellen van de Marsch en F.G. Blok uit I.M. Cau (Holland), H.H. van Haarsma (Friesland) en Van Pallandt tot Zuthem (Overijssel). In het vervolg zou ook J. van Haeften (Utrecht) worden toegelaten. Het comité ging vooral praten over de tien punten die door Van der Capellen van de Marsch waren ingediend op de grote vergadering. Daartoe behoorden onder andere het handhaven van de vrijheid van drukpers en het vernietigen van de stadhouderlijke regeringsreglementen in Utrecht, Overijssel en Gelderland. Twee van de andere geagendeerde kwesties zouden een samenwerking met de gewapende burgerij noodzaken, namelijk een coalitie tegen de ‘aristocratie’ en het oprichten van een patriotse partijkas (Nationaal Fonds). Met name Van der Capellen van de Marsch bleek een fervent voorstander van een gezamenlijk optreden van regenten en burgers.

Op 16 september, toen gesproken werd over de ‘verbintenisse tegen de aristocratie’, maakte Van der Capellen van de Marsch duidelijk dat de gewapende burgerij ‘de plecht anker der vryheid en onafhanklykheid’ moest zijn en dat ‘eene onderlinge vereeniging en correspondentie’ tussen regenten en burgers noodzakelijk was. Ook voor zijn voorstel tot het oprichten van het Nationaal Fonds wilde hij snel met de burgerij gaan samenwerken. Misschien werkte het vergadercircuit voor hem te langzaam. Op de contracte vergadering van 7 december 1785, waar hij het plan voor het Nationaal Fonds had toegelicht, was weinig afgehandeld omdat uit Holland niemand was komen opdagen. Hoewel Blok hem spoedig daarna had verzekerd dat toevallige omstandigheden de oorzaak waren van de Hollandse absentie, nam Van der Capellen van de Marsch zich voor om de contracte vergadering, als een orgaan van de grote vergadering, te omzeilen en rechtstreeks contact te zoeken met de gewapende burgerij.⁶² Dat ging zelfs F.G. Blok te ver, zoals die in maart 1786 liet weten. Hij had wel begrip voor het feit dat Van der Capellen van de Marsch de ‘geest van aristocratie’ in de grote vergadering wilde bestrijden, maar hij vreesde niettemin voor allerlei nadelige gevol-

62 O. Gevaerts (Dordrecht) was afwezig omdat zijn vrouw was bevallen, H.B. van Halteren (Leiden) had verplichtingen vanwege zijn lidmaatschap van een statencommissie die de geschillen in Rotterdam onderzocht, M. Temminck (Amsterdam) was verhinderd zonder nadere toelichting en Blok zelf had, door onvoorziene omstandigheden, op het laatste moment evenmin kunnen afreizen naar Den Haag (ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 505, brief van F.G. Blok aan R.J. van der Capellen van de Marsch, Leiden, 27 december 1785). Om Van der Capellen van de Marsch een extra reis te besparen, probeerde Blok een geheime bijeenkomst met een zeer select gezelschap te organiseren op 28 januari 1786 in Amsterdam. Dit was de dag na de reeds in die stad geplande feestmaaltijd ter ere van de alliantie met Frankrijk, waar Van der Capellen van de Marsch toch al werd verwacht (Zie voor de alliantiemaaltijden: Grijzenhout, Feesten voor het vaderland, 75-93). Blok zou Horbach (Schoonhoven), De Lange (Haarlem), Bicker (Amsterdam), Paludanus (Alkmaar), en Smissaert of Van Haeften (Utrecht) uitnodigen. Hij ging ervan uit dat Van der Capellen van de Marsch op de dag van de maaltijd ook enkele betrouwbare personen zou inviteren, onder anderen Van Beyma uit Friesland, zonder verder ruchtbaarheid te geven aan hun mini-vergadering: ‘Onder de vergaderde patriotten te Amsteldam zal onze bijeenkomst volstrekt onbekend kunnen blijven, daar wij anders moeite zouden hebben om dezelve te verbergen.’ (ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 505, brief van F.G. Blok aan R.J. van der Capellen van de Marsch, Leiden, 24 januari 1786). Of de bijeenkomst inderdaad heeft plaatsgevonden is onbekend; er zijn geen aantekeningen van een vergadering op 28 januari 1786 bewaard. Indien niet, dan was de contracte vergadering van 21 april 1786 het vervolg op de vergadering van 7 december 1785. Indien wel, dan is hier sprake van een sub-circuit dat onafhankelijk van de grote vergadering van patriotse regenten opereerde.

[p. 247]

gen van dit bruskeren.⁶³ Voor beiden stond echter vast dat een hechte samenwerking tussen burgers en regenten uiteindelijk gewenst was bij de ontwikkeling van hun plannen ten aanzien van de ‘aristocratie’ en het Nationaal Fonds. Hier lagen niet alleen tactische overwegingen aan ten grondslag, maar ook democratisch-republikeinse principes.

Het belang van de connectie Blok-Van der Capellen van de Marsch blijkt, wanneer we kort de aandacht vestigen op de vergadercircuits van de patriotse gewapende burgerij. Zoals eerder aangegeven was er op 6 december 1784 in Utrecht voor het eerst een nationale vergadering van gewapende burgercorpsen bijeengekomen. Het initiatief was uitgegaan van ‘Pro Patria et Libertate’ en O.D. Gordon, de commandant van dit exercitiegenootschap, was tevens voorzitter van de eerste drie vergaderingen. Niet alleen de militaire dreiging vanuit het zuiden van Joseph ii, maar ook de binnenlandse ontdekking van het ‘aristocratische’ verraad had hiertoe impulsen gegeven. Op de eerste vergadering werd door het corps uit Leiden al direct voorgesteld een landelijk verbond te sluiten tegen de uitwassen van de ‘aristocratie’ en het stadhouderschap. In februari 1785 werd over deze politieke pretenties doorgepraat, zoals eerder bleek uit het geestdriftige verslag van Gerrit Paape dat werd gepubliceerd in de Hollandsche Historische Courant. Op de derde vergadering in juni 1785 rondde men de zaak af. Tijdens deze roemruchte bijeenkomst werd, na het vergelijken van twee concepten, een Acte van Verbintenis aanvaard, die vervolgens door de gewapende burgers in de gehele Republiek zou moeten worden ondertekend.

Achteraf gezien waren de nationale vergaderingen hiermee over hun hoogtepunt heen, hoewel er nog niet eens een bestuursreglement was vastgesteld. Dat gebeurde pas op de vierde verga dering in augustus 1786. Daarin besloot men tot jaarlijkse nationale vergaderingen. Men zou de ene keer provinciegewijs stemmen, de andere keer per corps, maar steeds bij meerderheid. Dit was een compromis tussen Holland, dat de meeste corpsen had, en de overige provincies. De voorzitter zou per vergadering worden gekozen en had bij het staken der stemmen een doorslaggevende stem. Op de vierde vergadering werd de regent C.L. van Beyma gekozen, die ook de belangrijkste Friese vertegenwoordiger was in de vergadering van de regenten. Hier bestond dus al een formele connectie tussen burgers en regenten. De nationale vergadering boette echter aan belang in. Uit het feit dat de aanwezigen op de vierde vergadering per provincie stemden blijkt dat er in 1786 al provinciaal overteg plaatsvond in Holland, Utrecht, Overijssel, Gelderland en Friesland. Van Overijssel is bekend dat de eerste provinciale vergadering bijeenkwam op 1 en 2 februari 1785, ter voorbereiding

63 ‘Ook ben ik, onder verbetering, van oordeel, dat, wanneer wij dat plan arresteerden in zodanige vergadering van regenten & burgers, als uhwgb. projecteerd, zulks dan niet stil zoude kunnen blijven, & dat dit de offensie nog meer zou doen toenemen, terwijl ik verder van begrip ben, dat het in dezen tijd, waar in de tweedracht tusschen de vaderlanders maar al te zeer bekend zijn bij de vijanden der goede zaak, zeer gevaarlijk zoude zijn, om de algemene bijeenkomsten af te breken, daar uhwgb. met mij eertijds geoordeeld heeft, dat, na eene herhaalde algemene vergadering wij dezelve niet moesten nalaten, schoon wij elkanderen niets te zeggen hadden, al was het maar, om de kwade partij geen schijn van oneensgezindheid te geven. Het ontbreekt mij dus in dit geval aan genen moed, maar aan overtuiging, om het plan op eene andere wijze te arresteren. Niettemin wil, of kan ik uwhbg. & andere heren niet borneren om voort te gaan, zo dezelven zulks raadzaam oordelen, zonder dat ik zulks, wat mij aangaat, eenigsins kwalijk zal opnemen, & zal des niet te min naar een goed succes der loflijke pogingen in dit opzicht blijven wenschen’ (ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 505, brief van F.G. Blok aan R.J. van der Capellen van de Marsch, Leiden, 24 maart 1786).

[p. 248]

van de tweede nationale vergadering.⁶⁴ Verder zijn we vooral geïnformeerd over de Hollandse vergadering van burgercorpsen uit de steden, die in oktober 1785 voor het eerst samenkwam en sindsdien de meeste aandacht op zich vestigde.⁶⁵ Hier presideerde tijdens de eerste vergaderingen F.G. Blok (later de Delftenaar Reyer van den Bosch), een functie die volgens zijn eigen uitlatingen niet altijd gemakkelijk was, maar die hem wel formele invloed gaf op wat zich in de vergadercircuits van de Hollandse burgerij afspeelde.⁶⁶

Het ligt dan ook voor de hand dat Blok van zijn positie gebruik heeft gemaakt om de Hollandse burgers in overweging te geven zich officieel met de vergadering van regenten in verbinding te stellen. In de notulen van mei 1786 van de Hollandse vergadering is weliswaar niets te vinden dat daarop wijst, maar Blok schreef kort daarna wel aan Van der Capellen van de Marsch dat er een commissie was gevormd, bestaande uit R.J. Schimmelpenninck, R. van den Bosch en D. van Laer, die met die taak was belast. Gezien de overtuiging van Blok en Van der Capellen van de Marsch dat eendrachtige samenwerking noodzakelijk was, acht ik het waarschijnlijk dat zij hiertoe informeel het initiatief hebben genomen. Zij zullen het echter een passender en ongetwijfeld ook snellere methode hebben geacht wanneer de burgers formeel een verzoek tot samenwerking deden aan de regenten.⁶⁷ Die stap werd uiteindelijk gedaan door een gezamenlijke afvaardiging uit de provinciale vergaderingen van Holland en Utrecht. Beide provincies hadden de nationale vergadering van 1-4 augustus 1786 wel in kennis gesteld van hun voornemen, maar opereerden op eigen gezag.⁶⁸ De afvaardiging maakte enkele dagen later, op 7 en 8 augustus, in Amsterdam zijn opwachting bij meer dan vijfenzeventig vergaderde regenten. F.G. Blok werd door de regenten gevraagd om de depuratie van burgers aan hen te introduceren, waarna R. van

64 ara, Archief P.A. Dumont-Pigalle, nr. 87.

65 Idem. Belangrijke aanvullingen, met name de notulen van de vergadering van 15-17 mei 1786 en van de aparte vergaderingen met het platteland, zijn aanwezig in het criminele procesdossier van Reyer van den Bosch: ara, derde afdeling. Hof van Holland, nr. 5561, dossier 33.

66 Naar aanleiding van zijn voorzitterschap op de vergadering in oktober 1785 schreef Blok dat ‘de onbepaalde drift van sommigen mij dien post zeer moeilijk gemaakt heeft’ (ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 523, brief van F.G. Blok aan R.J. van der Capellen van de Marsch, Leiden, 11 okrober 1785; foutief toegeschreven aan F.A. van der Kemp). Over de vergadering in mei 1786 merkte hij op: ‘Op onze provinciale vergadering van burgercorps, die mij weder tot preses heeft aangesteld, heeft onze v.d. Kemp, met eenige weinige anderen, eene zeer singulieren, & gantsch geen lofrijken rol gespeeld, waar over mondeling nader, tenwijl ik verzoek dit in petto te houden’ (ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 505, brief van F.G. Blok aan R.J. van der Capellen van de Marsch, Leiden, 25 mei 1786).

67 Als dat de strategie was, dan leek die even te worden doorkruist door de provinciale vergadering van Overijssel. Vanuit die provincie schreven de gewapende burgers aan het kleine comité dat zij rechtstreeks toegelaten wilden worden tot de regentenvergadering. Blijkbaar had men lucht gekregen van de Hollandse plannen om contact te leggen met de regenten en verkeerde men in de veronderstelling dat die burgers directe vertegenwoordigers in de regentenvergadering hadden gekregen. De Overijsselse burgers kregen het advies om met Holland samen te werken, maar daarvan is niets terechtgekomen. Het Overijsselse initiatief blijkt uit de aantekeningen van de vergadering van het kleine comité van regenten, gehouden op 16 juni 1786 in Den Haag.

68 ‘Handelingen en besluiten van de algemeene vergadering der gewapende burger-corpzen’, Utrecht, 1-4 augustus 1786, 18-19: ara, Archief P.A. Dumont-Pigalle, nr. 87.

[p. 249]

den Bosch een verklaring voorlas waarin als onwrikbaar republikeins principe werd vastgesteld ‘eene regelmatige invloed’ van het volk op zijn regenten.⁶⁹

De vergaderde regenten stemden in met deze verklaring van de burgerij en benoemden vijftien personen die samen met vertegenwoordigers van de gewapende burgerij uit Utrecht en Holland een commissie gingen vormen, het zogenoemde ‘gecombineerd besogne’. Daarin is vooral gesproken over het Nationaal Fonds en militaire zaken. Tevens namen de regenten nu ook een Acte van Verbintenis aan. Het idee voor zo'n officieel verbond, naar het voorbeeld van de burgerij, was reeds op de contracte vergadering van 21 april 1786 geopperd door het Utrechtse vroedschapslid Van Haeften, bij het agendapunt over de bestrijding van de ‘aristocratie’. Allen hadden met het idee ingestemd. Amsterdam zou een concept-acte vervaardigen, waarover het kleine comité zou adviseren. De acte werd tijdens de vergadering door alle regenten ondertekend, maar het werven van handtekeningen van sympathiserende regenten verliep daarna veel moeizamer.⁷⁰ Het in geschrifte positie bekennen werkte voor de één blijkbaar afschrikwekkend, maar voor de ander was de acte inmiddels te gematigd geworden ten opzichte van de stadhouder.⁷¹

De beperkte ondertekening van de acte door de regenten stond ook in verband met de militarisering van de crisis. In de eerste week van september 1786 had Willem v gewapend ingegrepen en het patriotse verzet uit de Gelderse steden Hattem en Elburg verdreven. Dit was het begin van de burgeroorlogssituatie die de komende twaalf maanden alles overheerste en de roep om de schotsing van Willem v, niet alleen als kapitein-generaal, maar ook als stadhouder snel deed aanzwellen. Een laatste poging tot verzoening tussen de kern van de patriotse regenten en Willem v mislukte in mei 1787. Aangezien een militaire oplossing van de strijd steeds dichterbij kwam werd in Holland een defensiecommissie opgericht, die zich in Woerden vestigde. F.G. Blok was een van de vijf bestuursleden.⁷² De eerste daad van deze commissie was militair gezien eenvoudig, maar had zoals bekend verstrekkende gevolgen. Na de beruchte aanhouding van prinses Wilhelmina bij Goejanverwellesluis en haar onverwijld terugkeren naar Gelderland, was een diplomatieke oplossing onmogelijk geworden. Het

69 Vgl. Colenbrander, ‘Vergadering van vaderlandsche regenten’, 172-173. De originele verklaring bevindt zich in: ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 561. Hierin gaven de burgers aan dat ‘het zedert eenigen tijd gebleken en tastbaar te bespeuren was, dat er door de voorstanders der stadthouderlijke overmagt niets onbeproeft gelaten wierd, om door 't bewerken eener coälitie tusschen hun en een aantal van aristocratische regenten hunnen aanhang te stijven en kragt bij te zetten’. Die afweging zou hen op het idee hebben gebracht dat er ‘eene tegenovergestelde naauwe vereeniging en samenwerking van vrijheidlievende regenten met die onverschrokken en ijvervolle vaderlandminnende burgers’ tot stand moest komen. Volgens de verklaring van de gewapende burgers mochten regenten in het algemeen niet ‘een van de burgerijen afgezondert corps’ uitmaken. Zij vetrouwden erop dat de in Amsterdam vergaderde regenten het ware republikeinse beginsel deelden ‘dat eene regelmatige invloed van het volk op de regenten het eenige constitutioneel middel is om de natie voor overheersching te behoeden’. De verklaring is inderdaad ondertekend door de bij Colenbrander genoemden: R. van den Bosch, D. van Laer, F.A. van de Kemp, J.J. Cau, A.A. Huygens, B.F.v. Liebeherr, C. Werneke, G. Vogelesang, A. de Nijs, J.C. de Kock en M. van den Helm. Van de door Blok genoemde commissie uit de Hollandse vergadering was R.J. Schimmelpenninck dus niet aanwezig.

70 ‘On n'a jamais connu les noms, ni le nombre de ces nouveaux signataires’: ara, Archief P.A. Dumont-Pigalle, nr. 78.

71 Colenbrander, ‘Vergadering van vaderlandsche regenten’, 188-189.

72 A. Meddens-van Borselen, ‘De geschiedenis van een patriottische commissie te Woerden in 1787’, Heemtijdinghen 23 (1987) nr. 2, 33-45, aldaar 34.

[p. 250]

is niet gemakkelijk om in een situatie, waarin politieke en militaire problemen zo door elkaar heen speelden en overal verdeeldheid zaaiden, een oordeel te vellen over het democratische karakter van de regentenvergadering. Toch zijn de Acte van Verbintenis van de regenten en de beperkte ondertekening ervan aanleiding geworden tot een historiografische twist over de grenzen tussen ‘aristocratie’ en ‘democratie’ vanaf 1785.

In de visie van Colenbrander was het besluit van de regenten om met de burgers gezamenlijk te opereren een cruciale stap. Hij gaf precies de verschillen aan tussen beide acten, maar concludeerde desondanks dat die van de regenten ‘een tweede, vermeerderde uitgaaf’ was van die van de burgerij.⁷³ Colenbrander schetste het beeld van een regentenvergadering die zich door de gewapende burgerij op sleeptouw liet nemen en vervolgens ook niet meer terug kon. De Wit daarentegen zag in de verschillen tussen beide acten een illustratie voor zijn stelling dat de burgerij de ‘democratie’ vertegenwoordigde en de patriotse regenten tot de ‘aristocratie’ behoorden. Dit was een kwestie van ‘lezen wat er staat’, aldus De Wit nog in 1987.⁷⁴ De Wit had geen ongelijk met zijn stelling dat er duidelijke verschillen in formulering waren en dat in de acte van de regenten, in tegenstelling tot die van de burgers, expliciet de positie van de Hervormde Kerk werd gegarandeerd. Toch zijn die verschillen in geen enkel opzicht een bewijs voor De Wits interpretatie van een nationale, Oranjegezinde, democratische burgerij tegenover een federalistische, anti-orangistische en anti-democratische regentenvergadering. Die gechargeerde visie kon alleen ontstaan door De Wits a-historische benadering van politieke begrippen.⁷⁵

De houdbaarheid van De Wits these hing, behalve van de beide Acten van Verbintenis, ook in belangrijke mate af van zijn interpretatie van twee bekende patriotse hervormingsprogramma's: de Grondwettige Herstelling van Nederlands Staatswezen (2 dln.; 1784 en 1786) en het zogenoemde Leids Ontwerp (1785).⁷⁶ Op De Wits compromisloze indeling van het eerste programma bij de ‘aristocratie’ en het tweede bij de ‘democratie’ is veel kritiek geleverd. De Wit zag in de Grondwettige Herstelling het programma van de regentenvergadering, maar daarvoor was en is geen bewijs. Wel

73 Colenbrander, ‘Vergadering van vaderlandsche regemen’, 109 en 115-116.

74 De Wit, ‘Nieuw-republikeinse beweging’, 32, noot 21.

75 Duidelijke voorbeelden hiervan bij: De Wit, Nederlandse revolutie van de achttiende eeuw, 64-65. Uit de term ‘burgerlijke unie’ in de toespraak van O. Gordon voor de eerste nationale vergadering van gewapende burgercorpsen, in 1785, zag De Wit een prefiguratie van de latere nationale eenheid, tegengesteld aan het programma van de regenten die de rechten van de afzonderlijke standen en steden verdedigden. Het begrip ‘burgerlijke unie’ wijst echter op het idee van samenwerking over de grenzen heen en op een nationaal bewustzijn, maar impliceert in geen enkel opzicht de afschaffing van de rechten van steden en leden van staat. Vervolgens stelt De Wit dat in de acte van de burgerij de Deductie van 1587 als een ‘volksregering buiten representatie’ wordt aangeduid, waardoor er afstand genomen werd van de aristocratie. Deze term is hier echter synoniem aan de in dezelfde zin genoemde ‘volstrekte democratie’. De referentie aan de Deductie van 1587 ontbreekt geheel. De acte van de regenten spreekt bovendien op exact dezelfde wijze over ‘eene volstrekte democratie of volks regeering buiten repraesentatie’. Ten slotte benadrukte De Wit dat de burgerij, in tegenstelling tot de regenten, Oranje wilde maken tot ‘hoofd van de uitvoerende macht’. Die opvatting was volstrekt in overeenstemming met een federalistische republiek, waarin de statenvergadering soeverein was en werd dan ook evenzeer door de regenten gehuldigd. De acte van de burgers in: Colenbrander, Patriottetijd ii, 366-367, bijlage 2; de acte van de regenten in: De Post van en Neder-Rhyn x, nr. 469, 5-7.

76 Ontwerp om de republiek door eene heilzaame vereeniging der belangen van regent en burger, van binnen gelukkig en van buiten gedugt te maaken (Leiden: L. Herdingh, 1785). [Knuttel 21045]

[p. 251]

waren een aantal deelnemers van die vergadering erbij betrokken. Het is bekend dat het werk grotendeels is samengesteld door de journalist A.M. Cerisier, in opdracht van onder meer de beide Van der Capellens, Van Beyma en oud-burgemeester Hooft van Amsterdam.⁷⁷ Over het algemeen is de opvatting geaccepteerd dat de overeenkomsten tussen Grondwettige Herstelling en Leids Ontwerp de verschillen overtreffen.⁷⁸ Merkwaardig is echter dat, hoewel De Wits visie op het eerste werk duidelijk is weerlegd, het effect van zijn visie op het Leids Ontwerp is blijven doorwerken.

Aan dit politieke programma, gepubliceerd door de eerste Hollandse vergadering van gewapende burgercorpsen (4-7 oktober 1785), is een zweem van radicaliteit blijven hangen. Men is het blijven zien als de blauwdruk voor hervormingen, waarmee de burgerij zich meer ten opzichte van de regenten dan ten opzichte van de stadhouder wilde profileren. Het programma werd vooral in een ‘rise and progress’ perspectief geplaatst. De Wit én Schama benadrukten dat de politieke argumenten van het ontwerp in belangrijkere mate op het natuurrecht waren gebaseerd dan op de oude constitutie. Schama voegde er nog een dimensie aan toe door in het programma al een pleidooi voor de staatkundige eenheid te ontwaren. Om die reden zag hij vooral Wybo Fijnje en Pieter Vreede (plegers van de unitarische staatsgreep in januari 1798) als de auteurs. Op al deze punten is in meer of mindere mate sprake van mythevorming. Het Leids Ontwerp was geen blauwdruk, maar een discussiestuk dat spoedig was achterhaald doordat het platteland er niet in ter sprake kwam. Het is wel veel gelezen, maar nooit officieel geaccepteerd door de Hollandse gewapende burgerij. Met het programma zocht men niet de radicaliteit op, maar poogde men zonder verloochening van principes een zo breed mogelijke basis voor hervormingen te scheppen. De kritiek op het stadhouderschap in vol ornaat is even gemeend als op de familieregering. Vanzelfsprekend lag in 1785 op het laatste de nadruk, maar niet uitsluitend daarop, zoals orangistische auteurs wilden doen geloven.⁷⁹ De samenvattende artikelen spreken inderdaad van natuurlijke rechten, maar wie het gehele ontwerp leest kan onmogelijk ontkennen dat aan het idee van een oude, te herstellen, constitutie voorbij wordt gegaan. Ten slotte pleit het Leids Ontwerp met overtuiging voor de federalistische republiek als de enige staatsvorm waarin vrijheid gegarandeerd kon worden. Vreede en Fijnje waren inderdaad bij de totstandkoming betrokken, maar dat gold ook voor een latere moderaat als Schimmelpenninck.⁸⁰ Waar het Leids Ontwerp zich keerde tegen de ‘aristocratie’ bedoelde het niet de federale staatsvorm.

77 H.T. Colenbrander, Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840 i ('s-Gravenhage 1905) 4-5. Hoofdstuk 1 van deel i zou door J.H. Swildens zijn geschreven. Zie: Boeles, Patriot J.H. Swildens, 118-119 en 123-124.

78 Zoals beargumenteerd bij: E.J. van Himbergen, ‘Grondwettige Herstelling’ in: Figuren en figuraties. Acht opstellen aangeboden aan J.C. Boogman (Groningen 1979) 27-39, passim.

79 Het beeld van het Leids Ontwerp als vooral een anti-aristocratisch geschrift (en geen anti-stadhouderlijk) is dus deels van orangistische makelij, zoals blijkt uit enkele oranjegezinde kranten: ‘Ces corps [de Hollandse burgercorpsen] ont dejà tenu par leurs députés, diverses assemblées, dans l'une desquelles il a été formé un plan, bien capable de faire trembler nos fiers aristocrates’, aldus de Courier du Bas-Rhin van de in Pruisische dienst werkende Jean Manzon. Daarom was het ontwerp ook ‘infiniment intéressante’ (Courier du Bas-Rhin (1786) nr. 58-62, 463-464, 465-466, 479-480, 489-490 en 493-494, aldaar 463). Dit artikel werd grotendeels overgenomen in De Nassausche en Pruisische Couriers in Compagnie ii (1787) nr. 59, 64 en 66, 485-487, 529-531 en 541-547.

80 Stephan Klein en Joost Rosendaal, ‘Democratie in context: nieuwe perspectieven op het Leids Ontwerp (1785)’, De Achttieinde Eeuw 26 (1994) 71-100, aldaar 78-85.

[p. 252]

De gelijkstelling van ‘aristocraat’ aan (onder meer) ‘foederalist’ ontwikkelde zich pas duidelijk in de constitutionele debatten vanaf 1795.

Wat het Leids Ontwerp voorstelde was voor een deel van de regentenvergadering dan ook beslist acceptabel. F.G. Blok, die rechtstreeks betrokken was geweest bij de discussies, vond het in ieder geval een ‘treflijk’ ontwerp en dat sloeg dan nog op het voorontwerp dat in sommige opzichten radicaler was.⁸¹ Zijn reactie wees in feite vooruit naar de regentenvergadering van augustus 1786, waar het principe van volksinvloed op de verkiezing en de controle van regenten werd geaccepteerd. In deze vergadering had de burgerdeputatie uit Holland en Utrecht dit uitgangspunt duidelijk verwoord en de regenten wisten sinds het nieuwe reglement in Utrecht en sinds de publikatie van het Leids Ontwerp wat er in de praktijk onder kon worden verstaan. Natuurlijk zal over de manier waarop en de mate waarin de volksinvloed per stad en per provincie kon worden gerealiseerd ook bij de vergaderde regenten verschil van mening hebben bestaan. Niet iedereen was bereid even ver te gaan. Zij hadden zich echter gecommitteerd aan een democratischer republikanisme en, in tegenstelling tot wat Colenbrander vermoedde, lijken met name Van der Capellen van de Marsch en Blok de eerste stappen te hebben gezet naar de coalitie.

Wel zullen de regenten problemen hebben gehad met hervormingen op het niveau van de statenvergaderingen, waarover het reglement van Utrecht en het Leids Ontwerp nog niet repten. Regenten uit stemhebbende steden, zoals Blok, hadden er waarschijnlijk weinig behoefte aan het gewicht van die stem te laten verminderen door niet-stemhebbende steden en het platteland op basis van de oppermacht van het volk zonder meer tot de statenvergadering toe te laten.⁸² Ridders als Van der Capellen van de Marsch kregen beslist hun bedenkingen toen de eerste aanvallen te horen waren op de adel als stemhebbend college in de statenvergadering. Die geluiden waren echter in 1787 nog niet dominant. Het bestaan ervan sloot niet uit dat er regenten waren die uit overtuiging democratische kiesprocedures en controlemechanismen voorstonden voor politieke ambten in steden en op het platteland. Er waren immers vele mogelijkheden en vele terreinen om in de praktijk een grotere mate van volksinvloed te realiseren. Tussen ‘aristocratie’ en ‘democratie’ bestond in feite geen duidelijke grens, maar eerder een groot schemergebied waarin regenten en burgers tot aan de Pruisische inval gezamenlijk konden opereren.

81 ra Gelderland, Archief van de familie Van der Capellen, nr. 523, brief van F.G. Blok aan R.J. van der Capellen van de Marsch, Leiden, 11 oktober 1785. De brief is foutief ondergebracht in de correspondentie van F.A. van der Kemp.

82 Weerzin tegen toelating van nieuwe steden lijkt echter niet typerend voor regenten. De leer van de oppermacht van het volk veroorzaakte op dit punt eerder regionale dan sociale tegenstellingen.

7.3 ‘Grondwettige Herstelling’:
restauratie, renovatie of nieuwbouw?

In het politieke debat van de jaren tachtig dook met grote regelmaat de metafoor van het gebouw op wanneer men over de hervormingen van de Nederlandse staat sprak. Het staatsgebouw moest volgens de patriotten ‘hersteld’ worden. Gaandeweg werd echter onduidelijker wat daarmee werd bedoeld en kreeg het debat het karakter van een moderne discussie over monumentenzorg. Moest men slechts de aanslag verwij-

[p. 253]

deren en alles zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat laten? Of was er een gedeeltelijke verbouwing nodig om het pand in overeenstemming te brengen met de behoefte en de smaak van de moderne tijd? De vergelijking gaat echter niet helemaal op. Bij monumenten is men van de historiciteit overtuigd; slechts de wijze van conserveren roept verdeeldheid op. Het republikeinse staatsgebouw werd in 1779 nog nauwelijks als een monument ervaren. In dat jaar werd de Unie van Utrecht niet herdacht, maar gevierd als een werkzame grondwet van de Nederlandse Republiek. Het was toen nog nauwelijks voorstelbaar dat men de grondleggers hiervan fundamenteel zou corrigeren.

Het doorbreken van een traditie ofwel het als historisch gaan ervaren van staatkundige conventies is, wanneer het plaatsvindt, meestal het resultaat van een moeizaam mentaal proces. Het tempo daarvan wordt bepaald door de extremiteit van de maatschappelijke omstandigheden. De Nederlandse Republiek kénde zeer gespannen politieke verhoudingen, zeker vanaf 1785, en niet toevallig werd de weg naar het historiseren van het eigen staatsbestel al duidelijk ingeslagen vóór 1787. De opvatting van I.L. Leeb dat de oude constitutie voor de patriotten paradigmatische waarde zou hebben gehad tot en mét de Pruisische inval van september 1787 is niet overtuigend. Hoewel men zich op de Unie van Utrecht en de bescherming van oude rechten en privileges bleef beroepen, begon de oude constitutie letterlijk haar constitutieve karakter te verliezen. De democratische patriotten lieten zich bij hun hervormingsplannen uiteindelijk leiden door een nieuw republikanisme, waarin de oude Nederlandse constitutie steeds duidelijker als historisch versiersel ging fungeren. Aan die historische legitimatie werd nog wel groot belang gehecht, maar uitgangspunt van de gedachtengang was zij vaak niet meer. Bij hun ‘republikeinse’ zoektocht naar de oorsprong van de Nederlandse gemeenschap hanteerden de patriotten nieuwe politiek-theoretische uitgangspunten. Het proces van ‘grondwettige herstelling’ werd nog vaak verkocht als een letterlijke restauratiepoging, maar betrof in werkelijkheid een renovatieprogramma. Voor enkelen was vanaf 1785 de oude constitutie zelfs in het geheel geen referentiepunt meer en leek nieuwbouw noodzakelijk.

In De Post van den Neder-Rhyn kwam deze problematiek in 1787 aan de orde naar aanleiding van een ingezonden brief. Bedoelde men, zo vroeg de schrijver zich af, met de term ‘grondwettige herstelling’ niet het creëren van een politiek bestel dat de Republiek nooit had gekend? Het antwoord was veelzeggend: ‘Zeker is het, dat de welmeenende vaderlanders bedagt zijn, om aan ons gemeenebest eene andere gedaante te geven, dan het voormaals had, en hetzelve in eenen hogeren stand optevoeren, meer overeenkomstig met den aart van eene waare republiek, dan tot deeze tijden is geschied.’⁸³ Die visie mocht echter niet als een vorm van kritiek opgevat worden aan het adres van de zestiende-eeuwse voorvaders. Zij hadden immers de grondslag gelegd waarop men nu zou verder bouwen. Een ‘geheele verzetting der oude paalen’ was zeker niet de bedoeling.⁸⁴ De ambiguïteit die het begrip ‘herstelling’ inmiddels had gekregen wordt door deze brief en de reactie goed geïllustreerd. Het satirische blad Janus thematiseerde dergelijke dubbelzinnigheden en droeg er daardoor ook aan bij. Het herstelthema was een dankbaar onderwerp: ‘Veel is 'er, sints eenigen tijd, gesproken over eene grondwettige herstelling, zonder dat iemand onzer geleerden van dezelve een echt bescheid heeft kunnen geven; de eene hadt haar gevoeld; de ander hadt haar geroken; een derde, met een starretjen, hadt 'er zelfs al een stukjen van geproefd;

83 De Post van den Nader-Rhyn xii, nr. 574, 960.

84 Idem, 966.

[p. 254]

maar evenwel niemand hadt haar gezien; derhalven niemand wist, wat zij ware, en sommigen onder de verstandigsten wilden haar onder de non entia of onweezens plaatsen, zich niet kunnende begrijpen, hoe eene herstelling plaats kon hebben van iets, dat nimmer existentie gehad heeft.’⁸⁵ Vanzelfsprekend kwam dit bericht uit ‘Babel’. ‘Herstelling’ was immers een van de vele omstreden begrippen in de spraakverwarring van de jaren tachtig. Dat in patriotse geschriften ook afstand genomen werd van de oude constitutie was echter voor een ieder duidelijk.

Vanaf de ontdekking van de ‘aristocratie’ in 1784-1785 begon ook het staatsgezinde geschiedbeeld te verbrokkelen. Anders gezegd, de ‘aristocraten’ die men overal ontwaarde, werden in toenemende mate als de representanten van die historische, staatsgezinde traditie gezien. De orangistische en de staatsgezinde interpretatie van het Nederlandse verleden kregen zo concurrentie van twee ‘burgerlijke’ varianten. Daarin werd de Nederlandse natie als het slachtoffer voorgesteld van een al bijna twee eeuwen durende strijd tussen stadhouders en staatsgezinden. Het verschil tussen de twee varianten was gelegen in de notie van ‘herstel’. De ene variant (wat ik het ‘oude’ herstelbeeld zal noemen) handhaafde het idee van een terugkeer naar de oorspronkelijke constitutie en zag nog positieve momenten in de geschiedenis. Hoewel men de Bataven vaak wel historisch benaderde en zij geen letterlijk exemplum meer waren, zag men deze bondgenoten van de Romeinen toch nog steeds als een waardig stamvolk. Ook bleek men soms bereid om de eerste jaren na de afzwering van Philips ii als een periode van werkelijke vrijheid te zien. Over het algemeen ging deze variant echter uit van de visie dat sinds 1581 de Nederlanders ‘nog nimmer de waardigheid [hadden] bezeeten ... die aan hen als aan vrye gemeenebestbewooners ontegenzeglyk toekoomt’.⁸⁶ De andere variant was radicaler. Hierin werd de gehele Nederlandse voorgeschiedenis als een tijdperk van duisternis afgedaan en moesten ook de Bataven het ontgelden. Een discussie over de oude constitutie was in dit beeld volstreke irrelevant geworden omdat de diverse privileges en oude rechten als gunsten van vorsten werden beschouwd en niet als tekens van een bevochten vrijheid. ‘Herstel’ refereerde in dit verband dan ook niet aan vroegere normen en gebruiken, maar verdroeg zich alleen nog met een evolutionaire geschiedopvatting. Ook deze evolutionaire visie kon ontstaan als gevolg van de perceptie dat ‘aristocratische’ corruptie de Republiek had lamgelegd.

Een voorbeeld van de eerste variant is De patriot in de eenzaamheid, verschenen vóór november 1785 en herdrukt in 1787.⁸⁷ In dit werk, dat duidelijk de aristocratiseringsthese propageerde, vinden we een geschiedbeeld waarin het oude herstelconcept is gehandhaafd. Hoewel de natuurlijke vrijheid van de mens en zijn sociabele aard de uitgangspunten waren van de uitgedragen maatschappijfilosofie, gaf dit werk op diverse plaatsen te kennen dat de ware volksregering, die de basis vormde van de vrijheid, in het verleden wel degelijk had bestaan. Met name de eerste vijfentwintig jaar van de Nederlandse Republiek werden als een kortstondig hoogtepunt geprezen, daarna volgde de verwerpelijke strijd tussen de stadhouders en de staatsgezinde regenten.⁸⁸ Ondanks de aanwezigheid van wat men als ‘verlichte’ uitgangspunten zou

85 Janus. Suum Cuique 1747-1787, nr. 29 (9 juli 1787) 192. Vgl. Idem, nr. 26 (18 juni 1787) 166-167. Zie over de specifieke kenmerken van deze periodiek: A.J. Hanou, ‘De literator als politiek commentator. Het geval Janus (1787)’, Spektator 19 (1990) 35-72.

86 Courier van Europa i, nr. 101 (20 augustus 1784) 402.

87 Patriot in de eenzaamheid, 8-9.

88 Idem, 126, 193 en 240-246.

[p. 255]

kunnen beschouwen bleek het idee van een oude, maar nu gecorrumpeerde, constitutie nog niet aan aantrekkingskracht te hebben ingeboet.⁸⁹ Ter verklaring van de ondemocratische Republiek van de late achttiende eeuw werd weer een beroep gedaan op de bekende thesen van weelde en verval. Ideeën over een natuurlijke vrijheid en een oude constitutie, waren verbonden aan een klassiek republikeins vervalsdenken. Hoewel de staatsgezinde geschiedvisie, afgezien van de Bataafse voorvaderen niet meer werd nagevolgd, hield dit boek wel vast aan het oude herstelbeeld.

Een vroeg voorbeeld van het evolutionaire geschiedbeeld biedt een verhandeling in De Vrije Nederlander, een periodiek die voortkwam uit de politieke crisis in Utrecht en geredigeerd werd door Jacob van Manen Azn, de eerder genoemde secretaris van ‘Pro Patria et Libertate’.⁹⁰ Ook dit betoog over de burgerlijke vrijheid was duidelijk beïnvloed door de recente ontdekking van de ‘aristocratische’ samenzwering. Het was uitgesproken in een patriots gezelschap en gedateerd 29 maart 1785. De rode draad van het verhaal werd gevormd door het inzicht dat de ware vrijheid tot dusverre nimmer had bestaan in de Nederlanden. Dit was een boude uitspraak, gezien de ermee gepaard gaande revisie van het staatsgezinde geschiedbeeld. De Batavieren verloren hier hun charisma als vrije voorvaders en dat gold evenzeer voor de grondleggers van de Republiek. Ook de zestiende-eeuwse voorvaders zouden geen ‘rechte denkbeelden van vrijheid’ hebben gehad.⁹¹ Het betoog richtte zich vooral tegen aristocratische heerszucht en verwees naar Venetië als de ‘gruwel’ en de ‘smaad en schandvlek voor ons geslacht’.⁹² De ware vrijheid zou alleen bereikt worden als de mens zo ‘verlicht’ werd dat hij zijn ware rechten leerde kennen. De vrijheid lag dus in de toekomst, niet in het verleden. Dit inzicht was overigens niet alleen het resultaat van een les die werd getrokken uit de politieke strijd in Nederland. Het betoog was sterk beïnvloed door het evolutionaire geschiedbeeld van de Zwitser Isaak Iselin, wiens Geschichte der Menschheit (1768) in 1784 in Nederlandse vertaling was verschenen.⁹³

De evolutionaire variant is echter in zijn meest uitgewerkte vorm te vinden in een werk van Gerrit Paape uit 1787. Paape gaf aan dit omvangrijke boek de naam Grondwettige Herstelling.⁹⁴ Daarmee leverde hij een duidelijke bijdrage aan het dubbelzinnige karakter van het begrip, aangezien ‘herstel’ bij hem in geen enkel opzicht nog refereerde aan een oude constitutie. Paape schreef geen werkelijk hervormingsplan, zoals het Leids Ontwerp of de tweedelige Grondwettige Herstelling dat waren. Zijn boek was een propagandistisch geschrift voor zijn achterban in de gewapende burgercorpsen, aan wie het verhaal ook is opgedragen. Paape ging uit van de ‘wysgeerte’ en ‘menschkunde’ en moest op basis van de daaruit afgeleide beginselen constateren dat de geschiedenis van het Nederlandse volk er een was van kommer en kwel. Wie de natuur, de rede en de godsdienst tot maatstaf nam, zag volgens Paape weinig licht in de tijd vóór het patriotse verzet tegen Willem v. Paapes gang door de Nederlandse geschiedenis leverde dan ook het beeld van een langzame evolutie. In

89 Idem, 294.

90 De Vrije Nederlander, nr. 4, 49-61.

91 Idem, 57-58.

92 Idem, 54.

93 Idem, 57 en 61. De vertaling van Iselin is aangekondigd in: Algemeene Vaderlandsche Letter-oefeningen vi (1784) eerste stuk, 340-345 en 520-523. Over dit werk: P. Meinrad Alois Regli, Isaak Iselins ‘Geschichte der Menschheit’. Eine vorarbeit zu Joh. Gottfr. Herders ‘Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit?’ (Borna, Leipzig, 1919).

94 Dezelfde opzet en stijl heeft het pamflet van P. Patria, Het recht en de verpligting der weldenkende schutteryen. Dit pamflet is vrijwel zeker door Paape geschreven: Klein, ‘Op weg naar herstel’.

[p. 256]

deze ruim vierhonderd pagina's durende zoektocht sneuvelden de laatste restanten van het staatsgezinde geschiedbeeld. Van de Bataafse mythe en de Loevesteinse traditie bleef niets heel.⁹⁵

Paapes schildering van het karakter en de leefwijze van de oude Bataven was een bewuste poging een mythe te vernietigen. Hij situeerde de Bataven in de ‘eeuwen der barbaarsheid’ en richtte zijn pijlen tegen hun zo geroemde militaire deugden. De krijgshaftige eigenschappen van de Bataven beschouwde Paape juist als de verderfelijke grondslag van hun maatschappij. In die Bataafse samenleving zag hij niet meer dan een los militair bondgenootschap, ingegeven door de bedreigingen van omringende volken. Een uitgewerkt politiek systeem kon het niet worden genoemd en om die reden alleen al miste deze samenleving volgens Paape iedere relevantie voor een op vrede gerichte achttiende-euuwse staat.⁹⁶ Verder verloor de Bataafse praktijk om eigen leiders te kiezen veel van zijn aantrekkelijkheid wanneer het criterium voor de keuze het aantal slachtoffers was dat door de hand van de kandidaat was gevallen. Paapes sterkste verwijt was echter de ontkenning van de Bataafse vrijheid zelf. Hij zag de Bataven niet als een vrij volk dat op gelijke voet stond met de Romeinen, maar tekende hen als de slaven van Rome die gedwongen waren aan de gruwelijke praktijken van hun meesters mee te werken. Zo werd de Bataafse jeugd opgeofferd aan de Romeinse drang tot expansie.⁹⁷ En in plaats van eenvoud en dapperheid ontdekte Paape alleen argeloosheid en uiteindelijk ook nog een krijgskundig tekort. De Bataafse ‘lompe eenvoudigheid’ was niet opgewassen geweest tegen het geslepen karakter van de Romeinen en hun krijgskundig vermogen kon niet verhullen dat zij ‘onder het sierlyk voorwendzel van bondgenootschap’ hun vrijheid hadden verloren.⁹⁸ En zo strompelden de Bataven dan de vergetelheid in: ‘Wy hooren nog even het gerammel hunner verzilverden ketens’, maar dat was het dan. Om het leed wat te verzachten liet Paape nog wel weten dat men best trots mocht zijn op deze voorouders. In vergelijking met de hen omringende volken waren zij nog het meest prijzenswaardig, maar als voorbeeld voor een grondwettige herstelling absoluut ongeschikt.⁹⁹

Nadat Paape en passant ook de mythe van de Friese vrijheid had doorgeprikt, kwam hij uit bij de Opstand tegen Philips ii. Hoeveel respect dit verzet ook verdiende, een werkelijke vrijheidsstrijd was het volgens Paape niet geweest. De privileges waarvoor men had gevochten waren immers gunsten geweest van een vorst en geen tekens van vrijheid.¹⁰⁰ Bovendien vond Paape het een kolossale blunder dat men destijds wel de persoon van Philips, maar niet de grafelijke waardigheid zelf (over Holland) had afgezworen.¹⁰¹ Duidelijke denkbeelden over de door hemzelf hooggeprezen

95 Dat de Bataafse mythe aan het einde van de achrriende eeuw op zijn retour was en langzamerhand plaatstmaakte voor genuanceerder opvattingen over het vroege Nederlandse verleden, is recentelijk betoogd bij: A. van der Woud: De Bataafse hut. Verschuivingen in het beeld van de geschiedenis (1750-1850) (Amsterdam 1990). Een kritische reactie op deze wel erg summier onderbouwde these bij: E.O.G. Haitsma Mulier, ‘De Bataafse mythe in de patriottentijd: De aloude staat en geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden van E.M. Engelberts’, Theoretische Geschiedenis 19 (1992) 16-34. In deze discussie moet Paapes Grondwettige Herstelling als een vroeg hoogtepunt beschouwd worden.

96 [Paape], Grondwettige Herstelling, 50.

97 Idem, 67.

98 Idem, 329.

99 Idem, 68-69.

100 Idem, 153-154.

101 Idem, 229-231.

[p. 257]

principes kon Paape bij de voorvaders niet ontdekken. De Opstand was volgens hem meer het gevolg van een ‘geheel onwederstandlyke stuiptrekking, door de hevigste pijn veroorzaakt’, dan ‘de vrugt van een welberedeneerd inzigt in de weezenlyke gebreken en wanorden van de maatschappy!’¹⁰² Dat gebrek aan inzicht bleef in de loop van twee eeuwen aanwezig. De geschiedenis van Nederland als republiek was in Paapes geschiedverhaal niet meer dan een roneel waarop twee ‘misdaadigen’ om de macht streden ten koste van het volk. De stadhouders waren voor Paape de ‘opper-aristocraten’, de regenten de gewone ‘aristocraten’.¹⁰³ Pas in 1785 constateerde hij een duidelijke kentering. In de samenwerking van de patriotse burgers zag hij een daad van formaat. Dit was een pronkstuk waarmee de weg naar herstel duidelijk werd ingeslagen.¹⁰⁴ Dat de Acte van Verbintenis, waarin die samenwerking van burgers was geformaliseerd, wél refereerde aan ‘de wetten van den lande’ en ‘'s lands grondwettige constitutie’ liet Paape onvermeld. Dat illustreert al dat de scheiding tussen het evolutionaire en het oude herstelbeeld blijkbaar poteus was.

De beide ‘burgerlijke’ varianten bestonden tussen 1784-1787 in feite naast elkaar. ‘Burgerlijk’ slaat vooral op de anti-aristocratische inhoud van deze geschiedvisies, niet noodzakelijk op de sociale afkomst van de verkondigers ervan. Er kan natuurijk geen twijfel over bestaan dat Gerrit Paape een typische representant was van de gewapende burgerij. Het is echter nauwelijks vast te stellen wie zich door de ‘evolutionaire’, dan wel de oude opvatting van herstel lieten aanspreken. Mogelijk konden ook patriotse regenten zich vinden in de evolutionaire variant. Aan de andere kant valt op dat in Paapes eigen achterban de Bataven nog steeds werden gevierd en dat het idee van een oude, herstelbare constitute, hoe uitgehold ook, niet werd losgelaten. Dit blijkt bij voorbeeld uit de ook bij De Wit en Schama genoemde Deductie en declaratoir van het volk van Nederland uit november 1786, gepubliceerd door de nationale vergadering van gewapende burgers, zonder de steun van Holland.¹⁰⁵ Het blijkt ook uit de toespraak die Reyer van den Bosch als voorzitter van de Hollandse gewapende burgervergadering hield in augustus 1787.¹⁰⁶ Bovendien was Paape ook zelf niet con-

102 Idem, 230-231.

103 Idem, 301, 360-363.

104 Idem, 411-412.

105 ‘Handelingen en besluiten van de extraordinaire nationale vergadering der gewapende burgercorpzen’, Utrecht, 15-17 november 1786, 5-11: ara, Archief P.A. Dumont-Pigalle, nr. 87. De Wit benadrukte de natuurrechtelijke argumentatie van dit manifest om het moderne karakter van de patriotse ideeën aan te tonen. Voor de eisen in de Deductie van 1786 was volgens hem een rechtvaardiging gezocht ‘op historische, doch nog meer op natuurrechtelijke gronden’ (De Wit, Nederlandse revolutie van de achttiende eeuw, 67). Die interpretatie lijkt mij juist, al doet de tegenstelling met de Deductie van 1587, waarop uitsluitend de regenten zich zouden beroepen, geforceerd aan. Schama maakte van De Wits citaat uit de Deductie van 1786 een karikatuur. Hij concludeerde daaruit dat dit document ‘explicitly discarded, once and for all, the historical mumbo-jumbo of prescriptive rights, immemorial freedoms and customary liberties allegedly vested in the town regencies’ (Schama, Patriots and liberators, 112).

106 Copia. Algemene provintiale vergadering, bestaende uit gedeputeerden van krygsraeden, gewapende genootschappen, geconstitueerden en patriottische societeiten of corporatien op beschryving van de leeden van de commissie der gewapende burger-corps van Holland ter expeditie der militaire zaken, te Woerden residerende, gehouden in het huis van de burger-societeit in de Nes te Amsterdam, op vrydag 24 augustus 1787, voormiddag, 9-13 [Petit 7485]. Zie ook: ara, Archief Dumont-Pigalle, nr. 87.

[p. 258]

sistent en prees hij in een ander werk uit 1787 nog wel degelijk de Bataven.¹⁰⁷ Het zou dus te ver gaan om van scherp afgetekende geschiedvisies te spreken, die correspondeerden met nauwkeurig te identificeren politieke of sociale groeperingen. De hier geciteerde werken zijn slechts de duidelijkste voorbeelden van de mogelijkheden die sinds 1784 waren geschapen. De ontdekking van de ‘aristocraten’ leverde al vóór 1787 enkele ‘aangepaste’ geschiedbeelden op. Men kan in deze ontwikkeling de bouwstenen zien voor de anti-aristocratische verhandelingen van Samuel Wiselius uit 1793, maar de wezenlijke verschillen zijn toch duidelijk.¹⁰⁸ Wiselius' keuze voor Oranje als centraliserende en natiebindende monarch maakte dat zijn geschiedbeeld, ondanks zijn acceptatie van de constituerende macht van het volk, ver verwijderd was van de patriotse geschiedbeelden tussen 1785-1787. Het democratische republikanisme had niet alleen een anti-aristocratische, maar steeds nok een anti-monarchale strekking en resulteerde nooit in een vergoelijking van bij voorbeeld het politieke optreden van prins Maurits.¹⁰⁹ Het was een republikanisme dat een nationale identitiet zonder eenheidsstaat veronderstelde. Sterker, de vrijheid die de patriotten gemeenschappelijk verdedigden, kon slechts bestaan als sterk centraliserende krachten afwezig waren. Dit natiebesef van actieve burgers in een federatieve republiek was typerend voor de jaren tachtig van de achttiende eeuw.

107 Gerrit Paape, Het patriottismus (Rotterdam: De Leeuw en Krap, 1787) 29-30 [Knuttel 21514]. In hoeverre Paape zelf van zijn geschiedverhaal overtuigd was laat zich dus moeilijk raden. Opvallend is wel dat hij in een pamflet uit 1786 persoonlijk aangesproken werd door inwoners uit Delft, die de historische argumentatie van het door hem geprezen Leids Ontwerp als ondeugdelijk hadden ervaren (Zie: Klein, ‘Op weg naar herstel’). Wellicht is Paape om die reden minder nadruk gaan leggen op de waarde van de oude constitutie. Ook is het mogelijk dat hij zijn inspiratie heeft geput uit het werk van Iselin.

108 J.W. Smit, Fruin en de partijen tijdens de Republiek (Groningen 1958) 76. Smit verliest die verschillen overigens niet uit het oog.

109 Vgl. echter: Samuel Iperuszoon Wiselius, De staatkundige verlichting der Nederlanderen, in een wijsgerig-historisch tafereel geschetst (tweede druk; Brussel: Brest van Kempen, 1828) 310-333.