Kunst, macht en mecenaat

Het beroep van schilder in sociale verhoudingen 1250-1600

[p. 108]

Ambrogio Lorenzetti, De stad Siena onder het bewind van de Negen met tussen dom en Porta Romana edelen, bankiers, dansende dames, een schoenmakerswerkplaats en winkel, een docerend jurist, een slagerij, vee en lastdieren en op de daken van de huizen bouwvakkers aan het werk, 1338.
Palazzo Pubblico Siena, foto Grassi

[p. 109]

2 De stad Siena

Inleiding: kerk en stad

Het Siena zoals dat nu door toeristen wordt bezocht lijkt nog veel op de stad zoals die tussen 1260 en 1340 werd gebouwd. In het centrum staat het grote stadhuis, het Palazzo Pubblico, met de hoogste toren van de stad, de Torre della Mangia. Ervoor is een groot schelpvormig plein aangelegd waar jaarlijks nog steeds de palio plaatsvindt, de paardenrennen in middeleeuwse uitvoering. Het stadhuis met de beroemde fresco's van Simone Martini en Ambrogio Lorenzetti is thans grotendeels ingericht als museum. De kathedraal vormt een tweede centrum. Van de grootse plannen voor de Duomo Nuovo zijn alleen de façade en zijgevel tot stand gekomen. Ze omsluiten een plein met het museum van de kunstwerken uit de dom. De kathedraal zelf is het resultaat van een groot aantal verbouwingen en ingrijpende veranderingen in inrichting en decoratie.¹

De huidige kathedraal is aanzienlijk hoger dan in de vroege veertiende eeuw. Koor en dwarsschepen zijn veel groter geworden; de kapellen en de vloer zijn na 1400 tot stand gekomen. De huidige decoraties dateren overwegend van na 1500. Kathedraal en stadhuis worden omringd door enkele kleine parochiekerken en door een kring van monumentale bedelordekerken, vijf sobere bakstenen gebouwen die rond 1340 hun voltooiing naderden. De huidige inrichting van deze kerken is echter bepaald door latere opdrachten. Vrijwel geen enkel altaarstuk staat nog op zijn plaats en alle koormuren zijn afgebroken. Bij nader inzien geeft het huidige Siena dus een misleidend beeld van de laatmiddeleeuwse stad en moeten wij in dit hoofdstuk het een en ander trachten te reconstrueren.

De verbouwingen in de kathedraal, de inrichting van de bedelordekerken en de nieuwbouw van het stadhuis vormden de achtergrond voor de opdrachtverlening aan schilders, die na ongeveer 1280 beheerst werd door de elite van kooplieden en bankiers, aangeduid als de Negen, of Nove.² Zij wisten de invloed van de bisschop, de kanunniken en de edelen in de contado vergaand te beperken.³ De agrarische samenleving werd gedomineerd door

1 De reconstructie is omstreden. De belangrijkste bronnen in Milanesi 1854 1, in chronologische volgorde, 139-158, 161-172, 204-209. Voor uiteenlopende interpretaties Lusini 1911 1; Middeldorf-Kosegarten 1970; Carli 1979, 1-28 en White 1979, 95-102. De rechte koorsluiting, zoals geopperd door Carli lijkt juist, althans voor de dom na 1260. Voor een zeshoekig koor onder de koepel rond een hoofdaltaar-een concentrische opstelling te vergelijken met het arrangement van na 1437 in Florence-is geen aanwijzing te vinden. De kritiek van Van der Ploeg op de reconstructie van White 1979 lijkt steekhoudend; zie 137, 139. Met Pietramellara 1980, afbeelding x-xi en xviii vraagt hij terecht aandacht voor de verdwenen crypte waarmee bij de oudere reconstructievoorstellen te weinig rekening is gehouden.

2 Vergelijk voor theoretische aanknopingspunten: Weber 1904 en 1922 over religie, de staat, geweldmonopolisering en legitimering; Elias 1969 over civilisatie- en staatsvormingsprocessen; Durkheim 1912 en Mauss 1950 over religie en giften.

3 Voor de economische basis-landrenten, offers, verkoop van patronaatsrechten en liturgische dienstverlening krachtens beneficiën-van Toscaanse kapittels heb ik gebruik gemaakt van Osheim 1977, 20-29, 48-52, 59, 88-116. Zie voorts Vroom 1981, 59-227 voor de kapittelvorming zelf. Vergelijk Huyskens 1906 voor de Sint Pieter. Hoe sterker de bloei van handel en ambacht, des te groter was het machtsverlies van edelen bisschoppen en kanunniken. Vergelijk Osheim 1977, 116-126. In Volterra, Pisa, Massa Marittima, Orvieto, Arezzo en Noorditaliaanse steden bleef de bisschoppelijke macht groter dan in Florence en Siena. Zo kon ook de machtspositie van prins-bisschop ontstaan in bijvoorbeeld Arezzo en Trente.

[p. 110]

een stad waar handel en ambacht tot bloei kwamen. Door de economische opleving konden kooplieden en bankiers politieke macht verwerven.⁴ Dit ging ten koste van de groepen die voornamelijk afhankelijk waren van land als bron van inkomen en vermogen.⁵ De rijke burgers die de bedelmonniken aan zich wisten te binden waren in staat de bovenlaag van seculiere geestelijken en edelen van bestuursfuncties in de nieuwe stedelijke instellingen uit te sluiten.⁶ Tegen de achtergrond van deze sociale veranderingen, die in de Inleiding vanuit een breder perspectief zijn beschreven, zal ik de geschiedenis van de opdrachtverlening in de sterk groeiende stadstaat Siena analyseren.⁷

De twee belangrijkste opdrachten waren de Maestà van Duccio, in 1311 op het hoofdaltaar van de kathedraal geplaatst, en de fresco's van Ambrogio Lorenzetti die sinds 1338 de nieuwe vergaderzaal van het stadsbestuur sierden. De Maestà - naar alle waarschijnlijkheid het grootste en duurste middeleeuwse altaarstuk - werd het middelpunt van een reeks kleinere polyptieken op zijaltaren in de dom. Dergelijke altaarstukken werden eveneens geplaatst in de bedelordekerken van Siena. De wandschilderingen in het Palazzo Pubblico vormen het hoogtepunt in een traditie van stadhuisdecoraties, niet alleen in Siena, maar in geheel Italië. Het zijn de meest indrukwekkende uitbeeldingen van het ideaal van een soevereine stadstaat met een burgerlijk bestuur, gebaseerd op legitiem, in wetten vastgelegd gezag.

De opdrachten in Siena en de omringende steden en stadjes die in de stadstaat waren opgenomen, schiepen een uitzonderlijk goede werkgelegenheid voor schilders. Vaklieden, opgeleid in Siena, kregen na ongeveer 1280 de mogelijkheden om hun bekwaamheden verder te ontwikkelen en werden daartoe door de opdrachten gedwongen, totdat rond 1340 de dynamiek in mecenaat en professionalisering stagneerde. De schilderingen van Duccio, Simone Martini en de gebroeders Lorenzetti bepalen nog steeds de route van toeristen in Siena. Hun werk is meteen al na voltooiing door stadgenoten erkend als uiterst vakkundig en bijzonder.⁸ De reputatievorming is na 1440 buiten Siena voortgezet door vakgenoten uit Florence. Ghiberti eerde de schilders uit Siena met lovende beschrijvingen waarmee hij de geschiedenis van het beroep van beeldend kunstenaar in kaart bracht.⁹ Sinds de tijd van Vasari is deze bewondering weliswaar gebleven, maar in afgezwakte vorm, om pas in de late negentiende eeuw met de herontdekking van ‘primitieven’ en prerafaëlieten weer tot bloei te komen.{problem}¹⁰ Daarop volgde de wetenschappelijk-kunsthistorische belangstelling die in vergelijking met de studie van de Florentijnse kunst betrekkelijk laat tot ontwikkeling is gekomen. De chauvinistische pro-Florentijnse visie van Vasari is hier mede debet aan, in combinatie met het feit dat de ontwikkelingen in Siena na 1340 stagneerden, terwijl deze in Florence juist op spectaculaire wijze verder gingen, vooral na 1400.¹¹

De schilderkunst in Siena is niet alleen bestudeerd als object van kennerschap, maar is ook op verschillende manieren in haar oorspronkelijke context

4 Bowsky 1981, 23-100.

5 Bowsky 1981, 10, 267-275 voor gegevens over het kapittel.

6 Bowsky 1981, 23-84. De comune beperkte ook het appel op kerkelijke rechtbanken inzake vergrijpen van leken, 111, en eiste een monopolie op de rechtspraak, 115. Zie 7-9, 62, voor de onderwerping van edelen, alsmede de passages over de Aldobrandeschi, graven van Santa Fiora en Sovana.

7 De bevolking van de stadstaat Siena bereikte rond 1340 haar hoogtepunt met rond de honderdduizend inwoners. Siena werd groter dan Pisa dat rond 1300 honderdvijfentachtig hectaren besloeg, maar bleef kleiner dan Florence dat van tachtig à honderd hectaren in 1180 uitgroeide tot meer dan vijfhonderd binnen de stadsmuren in 1335. De Florentijnse bevolking groeide van tienduizend tot ongeveer vijfennegentigduizend, de ommelanden niet meegerekend. Lucca bereikte ongeveer eenentwintigduizend inwoners, Pisa vijftigduizend. Zie Osheim 1977, 3-4 en Bowsky 1981, 7-8. Bowsky schat de contado van Perugia rond 1280 op drieënzeventigduizend en die van Florence in 1318 op honderdnegenendertigduizendvijfhonderd. Dit betekent dat Siena tussen 1280 en 1340 mogelijk de snelst groeiende stadstaat was, andere communes stagneerden al rond 1280, terwijl de groei van het iets grotere Florence vooral later doorzette.

8 Zie de passages van Tura, 201-203, 313, 496, 526 in Cronache Senesi.

9 Ghiberti-Fengler 34-45. Ghiberti begon zijn relaas met Florentijnse schilders. Hij behandelde beide groepen als gelijkwaardig en zeker niet als twee scholen met elk een eigen stijl. Vasari schrijft vanuit een Florentijns gezichtspunt in een tijd dat Florence Siena probeerde te onderwerpen. Zijn aandacht voor schilders uit Siena is daardoor verhoudingsgewijs minder groot dan die van Ghiberti. Bij geen van beiden is echter de opvatting te vinden dat de Sienese school stilistisch iets eigens heeft in verhouding tot de Florentijnse school. Deze opvatting behoort bij de veel jongere waardering voor ‘primitieven’.

10

11 Vergelijk Van Os 1969, 1984; Stubblebine 1979; White 1979 en Cannon 1982.

[p. 111]

geplaatst. Hager en Van Os hebben paneelschilderingen gereconstrueerd en de liturgische functies ervan onderzocht. Rubinstein heeft de politieke betekenis van de stadhuisfresco's verhelderd.¹² Toch is het voor de thematiek van dit boek niet mogelijk te volstaan met een samenvatting van wat anderen al geschreven hebben. Een onderzoek naar de historische samenhang tussen staatsvorming, civilisatie en professionalisering van schilders in Siena vereist allereerst een systematisch gebruik van gepubliceerde en ongepubliceerde bronnen waarvan zeker is dat ze van grote betekenis waren voor de opdrachtgevers. Voor de stadsbestuurders waren dit vooral de wetboeken.

Voorts is het belangrijk de situatie in Siena te bestuderen vanuit tradities en niet vanuit latere vernieuwingen zoals die vooral in Florence plaats vonden. Is de dom van Siena zoals Carli deze gereconstrueerd heeft werkelijk de oudste dom? Heeft het rond 1215 geschreven dienstboek voor de liturgie betrekking op een kerk met een rechte koorsluiting?¹³ Betekent ante altare in het dienstboek aan de schipzijde en impliceert de tekst het bestaan van twee altaren in het koor die na 1260 zijn samengevoegd?¹⁴ Vormen de Madonna degli occhi grossi en de Madonna van Guido da Siena de directe voorlopers van de Maestà van Duccio, of gaat het om decoraties met een eigen plaats en functie?¹⁵

Deze concrete vragen vloeien voort uit de beschouwing over plaats en functie van het Stefaneschi-altaarstuk in de oude Sint Pieter en uit een algemeen beeld van de liturgische opzet van romaanse kathedralen. De uitzonderlijke bloei van de paneelschilderkunst in Siena vraagt immers om een verklaring uit een voor die stad kenmerkende ontwikkeling in kerkdecoraties en dus in het gebruik en de inrichting van de kathedraal. Bij het zoeken naar een dergelijke verklaring zal ik een beroep doen op de stadswetten die een goed inzicht geven in de opdrachtverhoudingen en het sociale verband ervan.¹⁶

12 Rubinstein 1958; Hager 1962 en Van Os 1969.

13 Zie Carli 1979, 12-16 en infra.

14 Van der Ploeg in Van Os 1984, 133-135; vooral de passages aangehaald in noten 90-104. Naar mijn indruk is bij ordines het perspectief van de schrijver en de deelnemers aan de liturgie maatgevend. Daarom is hier ante altare wellicht aan de koorzijde en niet aan de schipzijde, mede omdat deze lezing geen inconsistenties in de ordo impliceert. Ook blijft het moeilijk voorstelbaar dat een zo belangrijk onderdeel van het koor, namelijk het gepostuleerde tweede altaar, niet in de tekst beschreven zou zijn. Ante altare voor de pauszetel aan de absiszijde in de Sint Pieter zie Kempers-De Blaauw 1986, noot 63.

15 Zie Hager 1962, 105-106, 134-136 en Van Os 1984, 12, 15, 17-20.

16 Deze wetten zijn wel grondig bestudeerd door Bowsky 1970 en 1981 maar met een ander doel. Hij gaat nauwelijks in op schilderkunst en houdt zich in de spaarzame passages daarover aan wat kunsthistorici geschreven hebben. Voor de dombouw is de wet van belang omdat deze aangeeft dat er in 1262 een nieuwe kapel gebouwd zal worden en er huizen afgebroken moeten worden in verband met de kathedraalbouw zie Distinctio i, rubrieken xiv-xvi; Zdekauer 1897 en noot 43.