Kunst, macht en mecenaat

Het beroep van schilder in sociale verhoudingen 1250-1600

[p. 38]

Giotto, Kerstfeest met kribbe in het koor van de San Francesco met ciborium, lezenaar, koormuur, het kruis van Giunta Pisano en kansel, in aanwezigheid van monniken en mannelijke leken, 1295-1300.
Bovenkerk San Francesco Assisi, foto Alinari

[p. 39]

1 Bedelorden

Inleiding: kerken

De grafkerk van Franciscus te Assisi is de belangrijkste schakel tussen Romeinse tradities in architectuur, liturgie, decoratievormen en mecenaat, en de Toscaanse vernieuwingen, zoals die door Ghiberti en Vasari zijn beschreven en geprezen. De bloei van de opdrachtverlening ten gunste van schilders laat zich dus het best beschrijven vanuit Rome; de belangrijkste ontwikkelingen verliepen verder via Assisi naar Pisa, Siena en Florence. Het beeld van de eerste fase in de professionalisering van schilders rond ik af door via Avignon naar Rome terug te keren, om aldus de reacties in hoofse kringen op de introductie van nieuwe beeldvormen en voorstellingen in kaart te brengen.¹

Enkele groepen schilders - meesters, medewerkers, leerlingen en vakgenoten - uit Siena en Florence maakten tussen 1280 en 1320 de grote reeks fresco's in de nieuw gebouwde San Francesco te Assisi.² De afbeeldingen waren bestemd voor de pelgrims die bij het graf kwamen offeren, de burgers uit de directe omgeving, de monniken die de kerk bedienden en vooral de kerkelijke elite, die op hoogtijdagen deelnam aan bijzondere plechtigheden, in de San Francesco bijeenkwam voor bijzondere vergaderingen, en er begraven kon worden. De machtsrelaties en daarmee ook de opdrachtverhoudingen werden bepaald door de top van het pauselijk hof en van de bedelorde. De aard van de opdrachten werd bepaald door wat de hoge prelaten uit Rome kenden, aangevuld met invloeden uit Franse hofkringen. De zeggenschap over de opdrachten berustte nooit bij één individu. Besluiten werden gezamenlijk genomen en waren het resultaat van vaak langdurige onderhandelingen. Daarbij waren de opdrachtgevers aangewezen op datgene wat vaklieden krachtens hun beroepstraditie te bieden hadden.³

De bloei van het mecenaat in Assisi en de impulsen die daarvan uitgingen op kunstenaars, lagen beide in het verlengde van ontwikkelingen in Rome en omgeving.⁴ Pausen en kardinalen, van wie velen afkomstig waren uit families met aanzienlijke bezittingen, maakten gebruik van de mogelijkheden die de

1 Voor godsdienstsociologisch onderzoek is het niet toereikend uit te gaan van zoiets als een elementair onderscheid tussen sacraal en profaan, overeenkomstig Durkheim 1912 en ook Mauss 1950. De eigen aard van het hogere is een zaak voor andere wetenschappen; het is aan sociologen en antropologen om de veranderende verhoudingen waarin geloofsvoorstellingen, rituelen en giftrelaties tussen leken en geestelijken functioneren te analyseren. De terminologie die in de sociale wetenschappen wordt gebruikt en het vocabulaire van kerkhistorici, liturgiehistorici en deskundigen in canoniek recht verschillen echter diepgaand; het gaat om gescheiden onderzoekstradities die in wezen vaak dezelfde problemen betreffen. Ter verheldering: onder rituelen versta ik gereglementeerde, herhaalbare plechtige samenkomsten waaraan symbolische betekenissen worden toegekend, uitgevoerd door een dank zij kleding, houdingen, gebaren en insignia herkenbare groep tegenover een groter publiek; liturgie gebruik ik als specifieke aanduiding voor rituelen in een kerkelijk kader waarbij zingeving in verband met voorstellingen omtrent het hogere een grote rol speelt; ceremonieel verwijst meer naar rituelen met een staatkundig accent. Zo bezien zijn veel rituelen waarover het in dit boek gaat mengvormen: concilies, wijdingen van bischoppen en kroningen van keizers en pausen. De aanduiding geestelijken specificeer ik zo veel mogelijk naar posities en functies in de kerkelijke rangorde. Bestuurlijk en liturgisch gold de hiërarchie bisschop, priester, diaken, subdiaken en acoliet. Deze orde werd toegepast op de sinds de achtste eeuw in zwang rakende positie van cardinales: kardinaal-bisschop, kardinaal-priester en kardinaal-diaken. De paus was bisschop van Rome, hoofd van de kerk en staatshoofd. Hij benoemde kardinalen die tot bisschop en dus ook tot priester gewijd moesten worden. De verschuivingen in de relatie tussen het sacrale en profane, clericale en seculiere, en tussen kerk en staat worden hierna verder uitgewerkt.

2 Zie Previtali 1967, 36-70, 83-106, 290-315; Smart 1971; Belting 1977; Borsook 1980 en Nessi 1982. Het verband met Rome is vooral door Belting 1977 benadrukt. Voor de Romeinse traditie zie Ladner 1970 en Krautheimer 1980.

3 Welke vaktradities en welke vaklieden er precies beschikbaar waren in Assisi blijft omstreden, evenals de directe opdrachtgevers. Het debat heeft zich hierbij toegespitst op de vraag naar het aandeel van Giotto, maar deze kwestie is slechts een facet van een gecompliceerder probleem. Daartoe behoort ook de inbreng van vaklieden met wortels in de Franse kerkbouw van de dertiende eeuw.

4 Voor het netwerk met de curie als knooppunt: Grimaldi-Niggl; Ladner 1970, 53-349; Gardner 1973, 1974, 1975; Belting 1977, 87-97; Hetherington 1979; Krautheimer 1980; Wollesen 1977; Dykmans 1981, 25-74; Herde 1981, 31-83; Nessi 1982, vooral 21-94, 301-318, 385-389 en Hueck 1969, 1977, 1981, 1983. Voor een breder perspectief zijn de bronnen in Langlois 1886-1890 en de gegevens in Moorman 1968 informatief. Bronnen in Kempers-De Blaauw 1986 en de literatuur aangehaald in noten 9, 10, 11, 12, 15, 40, 41, 104, 106, 107, 127, 128. Ik heb gekozen voor een algemene karakteristiek van het netwerk boven een uitgewerkte analyse van alle met naam, positie en functie te noemen opdrachtgevers. De grote betekenis van Rome blijkt ook uit de schaarse documenten over schilders. Cimabue is gedocumenteerd in Rome in 1272 en daarna alleen nog in Pisa in 1301 en 1302 zie Battisti 1967, 91-93. Het zwaartepunt van Cavallini's carrière lag in Rome met uitzondering van de periode van stagnerend mecenaat, tussen 1305 en 1325, Hetherington 1979, 26-28, 40-41, 61, 68, 87-88, 109-110.

[p. 40]

snel aan invloed winnende bedelorden boden; tegelijk konden bekwame monniken, soms van lagere afkomst, via hun orde carrière maken. Opdrachtverlening speelde een rol in individuele sociale stijging, in de opkomst van de orden als geheel en in de uitbreiding van de pauselijke macht.⁵ Het uitdijende patroon van coalities in kerkelijke organisaties werd van een breder economisch draagvlak voorzien door de vertakkingen van de orden in de sterk groeiende steden waar veel, vooral welgestelde burgers tot de orden toetraden, hetzij als monnik, hetzij als lekebroeder. De kooplieden en bankiers droegen bij tot een aanzienlijke verruiming van geldmiddelen en een handelsgeest onder monniken. Ze integreerden monastieke tradities en een nieuwe handelsgeest door armoede en eenvoud te cultiveren en daaraan collectief aanzien en rijkdom te ontlenen. Het laatste wat de bedelmonniken waren was een groep arme, ongeletterde en zwervende bedelaars. De tweeledige cultuur van de bedelmonniken laat zich duidelijk herkennen in de opdrachtverlening. Deze berustte op het verwerven van offers, giften en legaten waarmee fresco's en paneelschilderingen aan beide kanten van de koorscheiding werden gefinancierd.

Schilders maakten naast fresco's en paneelschilderingen ook miniaturen. Kardinaal Stefaneschi (circa 1260-1341) behoorde tot de belangrijkste opdrachtgevers tijdens de eerste fase in de opkomst van het schildersberoep in Italië. Net als Robert van Anjou liet hij de beste schilders voor zich werken en kende hij de belangrijkste opdrachtgevers.⁶ De opdrachtverlening van Stefaneschi biedt zicht op het mecenaat van één persoon gedurende een lange periode van zijn leven en geeft een goede indruk van de manieren waarop in hofkringen gereageerd werd op de nieuwe ontwikkelingen in het schildersvak die door de bedelorden op gang gebracht waren. Stefaneschi's mecenaat is verbonden met dat van de orden, onder andere vanwege zijn verering van de heilig verklaarde paus-kluizenaar Celestinus v, de stichter van de orde der celestijnen.

5 Algemene informatie over opdrachtgevers in relatie met bedelorden in: Wood Brown 1902; Orlandi 1955; Moorman 1968; Herde 1981 en Nessi 1982. Aanknopingspunten bieden verder de grafmonumenten die sinds ongeveer 1290 in bedelordekerken in Viterbo, Orvieto, Rome, Pisa en Florence werden geplaatst van hoge ordeleden met de rang van bisschop, aartsbisschop, kardinaal of paus. Per kerk is het onderzoek verricht op basis van literatuur in de Bibliotheca Hertziana en het Duits Instituut te Florence, naar alle franciscaner kerken in Italië tussen 1250 en 1520.

6 Voor Robert van Anjou vergelijk Gardner 1976 en Bologna 1969, afbeeldingen 11, 115-116, 131-132, 150-173, 210-212, 219-223. De datum 1317 voor het altaarstuk acht ik niet plausibel, zie hoofdstuk 2 noot 176.