Kunst, macht en mecenaat

Het beroep van schilder in sociale verhoudingen 1250-1600

[p. 14]

Rafaël, Julius ii aanbidt de bloedende hostie in aanwezigheid van vrouwen en kinderen, acolieten, de celebrant, kardinalen en kanunniken en vijf palfreniers met de sedia gestatoria.
Stanza d'Eliodoro, Vaticaans paleis, 1511

Tenzij anders vermeld zijn de foto's afkomstig uit het genoemde museum of de vermelde bibliotheek.

[p. 15]

Inleiding

Vasari's beeld van oudheid, middeleeuwen, renaissance en moderne kunst

De kunstgeschiedenis begon met een anekdote. De succesvolle schilder Vasari voltooide in 1568 een monumentaal overzichtswerk, De levens van de meest voortreffelijke schilders, beeldhouwers en architecten.¹ Daarin beschreef hij de enorm toegenomen vaardigheden van Italiaanse kunstenaars, met name van schilders in Midden-Italië tussen 1250 en 1560. Aan de Florentijnse edelsmid Ghiberti († 1455) ontleende Vasari het volgende voorval.² De beroemde schilder Cimabue, die nog werkte volgens de ‘ruwe, harde Griekse stijl’, zag omstreeks 1270 langs de weg van Florence naar Bologna een boerenzoon in de wei.³ Het jongetje was, terwijl hij een kudde schapen hoedde, bezig een van de schapen op een steen te tekenen. De beroemde kunstenaar was zo onder de indruk dat hij het jongetje naar zijn naam vroeg. Vervolgens verzocht hij diens vader, die zeer arm was, het kind aan hem af te staan, omdat hij zo'n wonderbaarlijk natuurtalent had.

Korte tijd later overtrof de jonge leerling, Giotto genaamd, zijn meester en bracht de schilderkunst opnieuw tot bloei. Giotto legde de basis voor een geleerde, natuurgetrouwe en mooie kunst.⁴ Kennis en kunde, die volgens Ghiberti en Vasari tussen 300 na Christus en 1250 in verval verkeerden, kwamen aldus opnieuw tot leven.⁵ Giotto vestigde daarmee een vaktraditie die zelfs hoger werd aangeschreven dan de kunst van de ‘klassieke’ oudheid. Zo ontstond een historisch model van bloei, verval en wedergeboorte: oudheid, middeleeuwen en renaissance.⁶

Ghiberti en Vasari schetsten, uitgaande van deze anekdote, een beeld van de kunstgeschiedenis als vooruitgang in het vermogen van schilders om steeds grotere en meer ingewikkelde voorstellingen op een overtuigende wijze in beeld te brengen. Beide schrijvers, die als kunstenaar carrière gemaakt hadden, gingen uitvoerig in op de toegenomen technische beheersing, tekenvaardigheid, theoretische kennis en gratie, en het groeiende vermogen kleuren, vormen en lijnen doelmatig te gebruiken.⁷ Zij benadrukten tevens dat de schilders, die in staat waren om verhalende voorstellingen op een

1 Naast de editie van Milanesi van de tweede druk uit 1568 is er de bijna voltooide editie van Barocchi van de eerste en tweede druk naast elkaar. Vasari's Vite onderscheiden zich van eerdere traktaten door de historische reikwijdte, de pogingen tot theoretische systematiek en de graad van verspreiding in drukken in meerdere talen. Op Vasari en Ghiberti's manuscript, bekend onder de titel Commentarii, kom ik uitvoeriger terug aan het eind van hoofdstuk 4.

2 Vasari-Milanesi 1, 370-372.

3 Het vooruitgangsdenken bij Vasari komt het meest pregnant tot uitdrukking in de biografieën van Cimabue en Giotto en in de inleidingen per età of periode. Begrippen met een meer algemene betekenis worden toegelicht in de introductie tot het gedeelte over de schilderkunst en de Proemio della Terza Parte, maar kunnen niet los gezien worden van de concrete historische context waarin Vasari ze gebruikt.

4 Vasari-Milanesi 1, 369, 377, 378, 405, 406; Ghiberti-Fengler, 16-24.

5 Vasari-Milanesi 1, 224-244.

6 Als zelfstandig naamwoord kom het woord renaissance pas met enige regelmaat in de negentiende eeuw voor. Het besef van een ontwikkeling, gekoppeld aan vooruitgang dank zij hernieuwde oriëntatie op de antieke cultuur, bestond al in de periode zelf. Ghiberti schreef bijvoorbeeld: Cominciò l'arte della pictura a sormontare, en over Giotto: Arrechò l'arte nova, lasciò la roçeza de' Greci (dat wil zeggen de Byzantijnse schilders uit de tijd direct voor Giotto); en voorts: Fu peritissimo in tutta l'arte, fu inventore et trovatore di tanta doctrina la quale era sepulta circa d' anni 600, zie Fengler, 16, 18. Het besef van een wederopbloei is ten nauwste verweven met de geschiedenis van de schilderkunst en met de ontwikkelingen in de Italiaanse samenleving; als algemeen geschiedbeeld is een cesuur omstreeks de dertiende eeuw veel problematischer, evenals de tegenstelling in de vijftiende eeuw tussen zoiets als de renaissance in Italië en het herfsttij der middeleeuwen in de Bourgondische Nederlanden. De hechte relaties tussen opdrachtgevers, geletterden en schilders voor wie klaarblijkelijk economische, politieke en culturele bindingen zeer sterk waren, loochenen dit scherpe contrast. Zie hoofdstuk 3 noot 38.

7 Het toenmalige besef dat vakmatige verworvenheden zonder al te veel problemen vaststelbaar waren, en de samenhang van dat besef met de professionalisering van schilders, beeldhouwers en architecten komen verder aan de orde in hoofdstuk 4. Vergelijk Vasari-Milanesi iv, 7-15 en viii, 16-18, 189-223.

[p. 16]

geordende, natuurgetrouwe, technisch verantwoorde en elegante wijze in beeld te brengen, een hoge sociale status konden verwerven.⁸ De meest bekwame schilders werden rijk en beroemd dank zij de opdrachten van de machtigste vorsten, de hoogste geestelijken en de rijkste kooplieden die in onderlinge wedijver dongen naar de gunsten van de beste schilders; de toonaangevende geleerden putten zich uit in lovende bewoordingen voor hun bijzondere gaven.⁹

Al in de veertiende eeuw hadden enkele gezaghebbende geletterden opgemerkt hoezeer het vakmanschap van Italiaanse schilders sinds Cimabue en Giotto was toegenomen. Dante, Boccaccio en Petrarca introduceerden een vooruitgangsidee en een besef van culturele wedergeboorte dat direct verbonden was met de schilderkunst in Italië.¹⁰ Thans kunnen wij nog steeds waarnemen welke ontwikkelingen deze vaklieden doormaakten ten opzichte van wat ‘de middeleeuwen’ wordt genoemd. Diverse historische bronnen bevestigen bovendien dat enkele schilders inderdaad rijk en beroemd werden. De Westeuropese cultuur kenmerkt zich door een vrijwel ononderbroken traditie van bewondering voor de technische vernieuwingen, wiskundige kennis en verfijning in stijl en smaak die door de renaissanceschilders tot stand is gebracht, eerst vooral als ambachtslieden en later meer met de pretenties van ‘vrije kunstenaars’.¹¹

De bewondering voor individuele kunstenaars en de opvatting van kunstgeschiedenis als vooruitgang kwam pas op sinds de veertiende eeuw en zijn buiten West-Europa nauwelijks ontwikkeld. Het ideaal van de onafhankelijke kunstenaar, die als individu zijn eigen normen bepaalt en zelfstandig vernieuwingen tot stand brengt, is typerend voor de Westeuropese cultuur van na 1500. Enkele aanzetten tot deze visie op kunst en kunstgeschiedenis werden in de veertiende eeuw geformuleerd; Ghiberti en enkele van zijn tijdgenoten, onder wie Alberti, systematiseerden deze ideeën als kunstenaars en humanisten; Vasari legde de nieuwe ideologie vast in zijn veel gelezen, besproken, vertaalde en herdrukte standaardwerk.¹²

Thans zijn de door Vasari beschreven schilderingen van Giotto, Masaccio, Piero della Francesca, Leonardo da Vinci, Rafaël en Michelangelo de pronkstukken geworden van de beroemde musea in de grote Westeuropese steden. Als reisdoel hebben deze meesterwerken de relieken van heiligen van hun ereplaats verdrongen. Van een goedkope versiering rond relieken werden schilderingen buitengewoon kostbare voorwerpen die zich in een wijd verbreide verering mogen verheugen. Nu zijn de namen van kunstenaars beter bekend dan de heiligen en opdrachtgevers die zij in beeld brachten.

Veranderingen in beroepsrelaties en opdrachtverhoudingen laten zich goed bestuderen vanuit het beeld dat kunstenaars zelf geschapen hebben. Vasari's overzichtswerk biedt een bruikbaar aanknopingspunt voor een chronologi-

8 Verwijzingen naar de geschriften van Ghiberti en Vasari worden in het volgende nader gespecificeerd. Bij de verwerking van gegevens uit traktaten waarin kunst aan de orde komt heb ik overigens niet altijd alle passages afzonderlijk in noten genoemd, maar hanteer ik soms een bestand aan teksten als cultureel referentiekader voor mijn interpretaties.

9 Vasari citeert de lovende teksten van literati bijvoorbeeld ter ere van Giotto uitvoerig en vermeldt vaak de door humanisten als Poliziano en Castiglione opgestelde grafschriften. Door citaten en selectie richtte Vasari zich op door geletterden erkende schilders die geleerde voorstellingen konden ontwerpen.

10 Zie Previtali 1967, 151-153; Gilbert 1973 en het gedeelte over Stefaneschi in hoofdstuk 1 waarin de statusstijging en roem van de eerste en tweede gencratie succesvolle schilders aan de orde komt.

11 Deze technische rationaliteit is door Weber 1922, 122-128, 541-857 benadrukt als een typisch kenmerk van de westerse cultuur. Renaissanceschilders hebben een niet te onderschatten rol gespeeld in deze professionele en culturele verworvenheden van het westen.

12 Vasari noemt zijn bronnen niet, zodat de ideeëngeschiedenis een kwestie van gissen blijft.

[p. 17]

sche en geografische afbakening: de periode tussen 1250 en het eind van de zestiende eeuw met de nadruk op ontwikkelingen in Midden-Italië.¹³ De Vite bestaan uit drie chronologisch geordende delen.

De eerste periode beslaat de jaren 1250-1420: het begin van de ‘wedergeboorte’ van de schilderkunst met als hoogtepunten het werk van de Florentijnen Cimabue en Giotto en van de schilders uit Siena: Duccio, Simone Martini en de gebroeders Lorenzetti. Aanvankelijk, zo blijkt uit Vasari's relaas, speelden de bedelorden een dominante rol in de opdrachtverlening aan schilders. De monumentale verhalende fresco's in Assisi werden bepalend voor de decoraties in een enorm aantal kerken in Italië. Naast fresco's maakten schilders voor deze nieuwe ordekerken ook paneelschilderingen; zij introduceerden het altaarstuk als een nieuw produkt. In de loop van de eerste periode, na 1280-1300, gingen ook stadsbesturen, in het bijzonder in Siena, grote opdrachten verlenen aan schilders. Na 1340 stagneerden zowel de grote opdrachten, als de vernieuwingen in het schildersberoep.

De tweede periode van bijzondere innovaties in vakmanschap liep volgens Vasari van 1420 tot 1500. Het waren vooral de Florentijnse schilders die tot bijzondere prestaties kwamen, mede door de toepassing van de leer van het perspectief en de door Nederlandse meesters verder ontwikkelde olieverftechniek. Deze fase in het professionaliseringsproces van schilders viel grotendeels samen met de opdrachtverlening door Florentijnse koopmansfamilies in het bijzonder ten behoeve van kapellen in bedelordekerken. De kooplieden bestelden fresco's en altaarstukken bij Florentijnse vaklieden en paneelschilderingen bij Nederlandse meesters, die ook in trek waren bij de vorsten.

De derde periode, volgens Vasari ‘de moderne tijd’, gold als een tijdvak waarin schilders alle problemen van hun vak opgelost hadden en alle moeilijkheden beheersten. Schilders als Rafaël en Michelangelo konden in opdracht van hoven en staten de meest ingewikkelde voorstellingen op grote formaten in beeld brengen en toonden daarbij een indrukwekkende beheersing van vormgeving, kleurgebruik, techniek en tekenvaardigheid, waarmee zij de antieke kunstenaars nog meenden te overtreffen.

13 Deze selectie en het daarmee verbonden waardeoordeel was in Noord- en Zuid-Italië een steen des aanstoots. Ik ga hier en daar vergelijkenderwijs in op schilders en opdrachtgevers in Venetië, de Noord- en Zuiditaliaanse hoven, het Bourgondisch-Nederlandse hof, de toonaagevende Westeuropese hoven en verschillende andere grote steden. Mijn onderzoek was geografisch breder opgezet dan het verslag in dit boek.

Kunstgeschiedenis als sociologische opgave

Wat bij Ghiberti en Vasari nog op de achtergrond bleef - de opdrachten van achtereenvolgens bedelorden, stadsbesturen, koopmansfamilies, hoven en staten-komt in dit boek centraal te staan. Beide auteurs legden de nadruk op natuurtalent van individuen om cachet te geven aan de beroepsgroep waar-

[p. 18]

toe ze zelf behoorden.¹⁴ Als vaklieden die afhankelijk waren van opdrachtgevers kenden ze de problemen van sociale afstand, statusstrijd en beroepstrots door en door.¹⁵ In hun streven naar erkenning, welstand en beroepsprestige, benadrukten ze de zo fel begeerde autonomie en individualiteit van de kunstenaar. Renaissancekunstenaars hebben door hun werk en door hun geschriften de basis gelegd voor een kunstenaarsideaal dat sinds ‘de romantiek’ nog sterker is verwoord: genialiteit, individualiteit, autonomie. Dit beroepsideaal werd in enkele gevallen door uitzonderlijk succesvolle kunstenaars benaderd, maar was in feite ver verwijderd van de beroepspraktijk. Het beeld van ‘de renaissance’ is een geïdealiseerde voorstelling van wat toen al een beroepsideologie van een elite onder de vaklieden was.

‘Romantische’ en ‘moderne’ opvattingen over vrije kunst en het respect dat kunstenaars toekomt, zijn onlosmakelijk verbonden met betekenissen die aan de kunstenaars van de Italiaanse renaissance zijn toegeschreven. Deze projecties worden echter meer bepaald door actuele belangen en verwachtingen, dan door feitelijke kennis van de manieren waarop beeldende kunstenaars toen in opdracht werk van soms hoge kwaliteit en bijzondere originaliteit maakten.¹⁶

Mede omdat de schilderkunst van de renaissance een legitimerende functie vervult in moderne opvattingen over kunst, stijl, smaak en de maatschappelijke posities die kunstenaars en kunstadviseurs verdienen, is het zinvol deze nog steeds exemplarische cultuurperiode aan een meer diepgaande sociologisch historische beschouwing te onderwerpen.¹⁷ Zonder af te dingen op de waardering voor individuele kunstenaars, laat hun werk zich ook op een meer sociologische wijze beschouwen: als leden van een beroepsgroep die te werken hadden in veranderende machtsrelaties met elkaar en met anderen.¹⁸ Talent, creativiteit en kennis worden weliswaar vaak ervaren als strikt persoonlijke kwaliteiten, maar ‘individuele’ eigenschappen zijn tegelijk ‘sociale verworvenheden’, evenals de gedragingen en gevoelens die daarmee samenhangen. De omgang met werktuigen en het hanteren van symbolen maken deel uit van professionele beheersingsvormen die mensen van anderen geleerd hebben, verder ontwikkelen en aan jongeren doorgeven. Op een hoger abstractieniveau blijken ontwikkelingen in professionalisering ingebed te zijn in meer omvattende sociale veranderingen, die zich laten duiden met de nog nader te bepalen begrippen staatsvorming en civilisatie.¹⁹

Het besef van individualiteit is een sociale verworvenheid. Achteraf kunnen wij constateren dat de periode die renaissance wordt genoemd van beslissende betekenis is geweest voor de ontwikkeling van de idee van het autonome individu met alle daarbij behorende gedragsvormen, gevoelens, verwachtingen, taboes en begrippen. Juist omdat dit mensbeeld door kunstenaars zelf zo sterk is gehanteerd als hun beroepsideologie en omdat zij zelf een beeld van de geschiedenis als een parade van grote genieën hebben

14 In deze studie leg ik de nadruk op de sociale achtergrond van het individualistische beroepsideaal van schilders, dat kenmerken heeft van een mythe of ideologie. Elias 1971, 55-79 heeft de rol en taak van de socioloog aldus omschreven: ‘de socioloog als mythenjager’.

15 Onder mecenaat versta ik directe opdrachtverlening aan kunstenaars en geletterden, of een langduriger, minder naar produkt of dienst gespecificeerd werkverband tussen een kunstenaar en een persoon of instelling. Belangeloze bevordering van de kunsten behoort wel tot de mythe, maar niet tot de werkelijkheid van het mecenaat. Do ut des is een wezenlijk kenmerk van mecenaatsverhoudingen. Meestal werd de wederdienst met zo veel woorden beschreven en wel vanuit de superieure sociale positie van de opdrachtgever of mecenas. Onder markt versta ik de verhoudingen waarin kunstenaars min of meer gestandaardiseerde produkten maken in afwachting van kopers, zonder van hen vooraf directe richtlijnen te ontvangen. Opdrachtkunst was kostbaarder en prestigieuzer dan kunst die voor de markt werd gemaakt. Vergelijk Kempers 1982b. De verhoudingen tussen deze bemiddelingsvormen zullen worden uitgewerkt in een vervolgstudie, Mecenaat, markt en beleid. Kunstenaarsberoep, particulier initiatief en het beeld van de Nederlandse staat, met de nadruk op recente ontwikkelingen.

16 Hierbij is te denken aan de historische clichés in kunstnota's, kranteartikelen en discussies over kunst in de trant van ‘in de Middeleeuwen was de kunstenaar nog gewoon ambachtsman, in anonimiteit werkend voor God’ en ‘in de Renaissance bevrijdde de kunstenaar zich van zijn knellende sociale banden’.

17 De hier gevolgde benadering is geïnspireerd door het werk van Groudsblom 1982, 1983 en 1984. Voor beschouwingen over de historische antropologie en sociologie zie Zwaan 1980 en Wilterdink 1985. Een uitwerking voor het terrein van de sociologie in Wilterdink-Van Heerikhuizen 1985. Een afweging van de verschillende benaderingen op het terrein van de kunstsociologie in Kempers 1985 met literatuur over het moderne kunstenaarschap. Voor toepassingen op recente ontwikkelingen in het kunstenaarsberoep zie Oosterbaan Martinius 1985; De Swaan 1985 en Kempers 1986b.

18 De begrippen macht en afhankelijkheid of interdependentie zijn ontleend aan Elias 1969 en 1971. Goudsblom 1983 en Wilterdink-Van Heerikhuizen 1985, 31-38, werken deze begrippen nader uit. Het zijn complementaire aanduidingen voor veranderende verhoudingen tussen mensen; ieder individu is, hoe machtig ook, toch afhankelijk van anderen; iedereen kan, hoe afhankelijk ook, op anderen enige macht uitoefenen. Het zijn begrippen die zich niet alleen in algemene termen uitputtend laten definiëren, maar uitgaande van een globale definiëring hun inhoud en betekenis verder verkrijgen door een zo precies en systematisch mogelijke toepassing ervan bij beschrijvingen, interpretaties en verklaringen. Deze driedeling, ontleend aan Goudsblom 1982, verbind ik met drie abstractieniveaus, zowel historisch als sociologisch: korte termijn en microsociaal, middellange termijn en wat doorgaans mesosociaal wordt genoemd, en lange termijn en macrosociaal.

19 Voor het civilisatiebegrip zie Elias 1969 en 1971, en Goudsblom 1982 en 1984a. Civilisatie geniet als theoretisch begrip de voorkeur boven cultuur of mentaliteit omdat het duidelijker verwijst naar relaties in ontwikkeling en wel in drie betekenissen: de gedragswijzen die individuen zich in relatie tot elkaar eigen maken, de sociale verhoudingen waarin mensen gedragsvormen ontwikkelen, en datgene wat de mensheid zich op lange termijn aan mogelijkheden heeft verworven. Het laatste is in dit boek niet direct aan de orde, maar de schilderkunst geldt wel bij uitstek als een voorbeeldig resultaat van wat mensen vermogen. Cultuur en vooral het bijvoeglijk naamwoord cultureel gebruik ik als aanduiding voor aspecten van beschavingsprocessen die hun neerslag vinden in herkenbare produkten als boeken, beelden en gebouwen. Kunst is de elitaire variant daarvan. Uitgaande van de idee van sociale stratificatie is er vanzelfsprekend een onderscheid tussen elitekunst en volkscultuur. De volkscultuur heeft niet direct te maken met de beroepsvorming van schilders. Het begrip mentaliteit-als dernier cri geïntroduceerd in Un amour de Swann-veronzachtzaamt vaak verandering en strijd en impliceert een afgeronde geestesgesteldheid die kenmerkend zou zijn voor een stand, klasse, gehele samenleving of periode. Toelichtingen op de in de loop van het onderzoek ontwikkelde theoretische noties volgen in Inleiding noten 20, 22, 23, 30, 36, 42, 55, 73; noot 1 van hoofdstuk 1; noten 85, 95, 106, 108, 126 en 127 van hoofdstuk 2; noten 1 en 77 van hoofdstuk 3 en noten 1, 182 en 222 van hoofdstuk 4.

[p. 19]

gecultiveerd, is het niet verantwoord dit perspectief tot uitgangspunt van onderzoek te nemen, maar moeten we het veeleer zelf onderzoeken in samenhang met verschillende sociale processen op langere termijn.²⁰

Zo kunnen wij de ten onrechte als louter ‘individueel’ bestempelde bekwaamheden van schilders in verband brengen met de beroepsgroep die zij vormden en met de opdrachtverhoudingen die verder gaande professionalisering mogelijk maakten.²¹ De geschiedenis van het mecenaat laat zich vervolgens in verband brengen met ontwikkelingen in verhoudingen tussen opdrachtgevers en publieksgroepen. Via opdrachtsituaties worden schilderingen gebruikt om bij te dragen aan inzichten in economische, politieke en culturele ontwikkelingen; omgekeerd verhelderen gegevens over sociale verhoudingen de betekenissen van schilderingen. Schrijver en lezers worden door deze opzet gedwongen detailproblemen van kunsthistorische aard in verband te brengen met sociologische kwesties op een meer theoretisch niveau, en om algemene ontwikkelingen en samenhangen niet op zich zelf te bezien, maar telkens in verband met concrete menselijke gedragingen. Anders gesteld, de randproblemen der letteren zijn de kernproblemen van de sociale wetenschappen; de voetnoten van de één vormen de koppen van de ander.²²

Schilders kregen mogelijkheden om spectaculaire vernieuwingen op hun naam te brengen. Die kansen waren verweven met de beschikbaarheid van geld, een zekere pacificatie en de behoefte aan afbeeldingen als sociale oriëntaties. De dominante manieren waarop mensen omgingen met macht, aanzien en arbeidsdeling bevorderden sedert de dertiende eeuw verfiining in gedrag en een schijnbaar moeiteloze voorkomendheid jegens anderen: eerst bij beperkte gelegenheden tegenover meerderen, gaandeweg vaker onder gelijken en incidenteel ook jegens minderen. Inzicht in de motieven en strategieën van anderen werden machtsbronnen van groter gewicht, evenals het vermogen zelf sociaal wenselijk gedrag tentoon te spreiden. In maatschappelijke verbanden waar meer geciviliseerd optreden toenemende machtskansen bood, werden de diensten van kunstenaars belangrijker, en dat was vooral het geval in het kader van zich vormende staten. In vroege fasen van zich bestendigende statenvorming ontstond een grote behoefte aan het openbaar tot uitdrukking brengen van beschavingsidealen en de mede daaraan ontleende legitimiteitsaanspraken van staten. Aan de daaruit voortvloeiende opdrachten ontleenden schilders en andere specialisten hun functies, beroepsposities en ontplooiingsmogelijkheden.

Vergelijkbare ontwikkelingen in beroepsvorming laten zich bij andere groepen kunstenaars waarnemen, in andere faseringen, vaak op minder pregnante wijze en meestal met minder prestigieuze resultaten. Professionalisering van schilders deed zich ook voor buiten Italië, in een later stadium en met minder implicaties in de Nederlanden, en elders in Europa nog sterker

20 Over beroep of professie: Carr-Saunders 1933; Johnson 1972; Mok 1973; Kempers 1982b; De Swaan 1985 en hoofdstuk 3 noot 77, alsmede hoofdstuk 4 de laatste twee paragrafen. Voor de menselijke ervaring als autonoom individu gebruikt Elias 1969 het begrip homo clausus. Voor de oneigenlijke tegenstelling tussen individu en maatschappij zie Elias 1971, 13-36, 79-114 en Goudsblom 1983, 111-128.

21 Warburg 1902-1907 en Wackernagel 1938 hebben het thema van de opdrachtverlening met de nadruk op Florence geïntroduceerd en uitgewerkt. Belangrijke, daarna verschenen boeken zijn: Haskell 1963; Hirschfeld 1968; Chambers 1970; Baxandall 1971; Larner 1971 en Burke 1974.

22 De nog enigszins polemische strekking die steekt achter de hier gegeven toelichting op mijn benadering zal wellicht overboding worden wanneer sociale wetenschappen en letteren verder naar elkaar toegroeien als complementaire, elkaar wederzijds aanvullende benaderingen, al of niet onder de vlag van cultuurwetenschappen.

[p. 20]

in afhankelijkheid van verworvenheden uit Italië. Met de voortgaande culturele en staatkundige integratie groeiden ook de mecenaatsvormen in de Europese centra naar elkaar toe en vormde zich een herkenbare Europese cultuurtraditie waarin het schildersberoep een prominente rol speelde. In de hoofdstroom van het schildersberoep, dat zich verder via regionale varianten verbreidde, bleef de Italiaanse traditie in mecenaat en kunst een voorbeeldfunctie vervullen, zowel voor kunstenaars als voor opdrachtgevers.

Zoals uit het voorgaande blijkt, is het voor de probleemstelling en het materiaal van dit boek onvermijdelijk de vaak verrassend recent gegroeide grenzen tussen verschillende ‘wetenschappen’ te overschrijden. Mede daarom is de stand van wetenschap niet in enkele woorden aan te geven; de daarvoor benodigde orde, consensus en rechtlijnigheid in ontwikkelingen is in feite ver te zoeken. Binnen algemeen erkende specialismen bestaan bij nader inzien toch nog tal van strijdvragen. De grenzen van vakgebieden zijn vaak in hoge mate omstreden. Zelfs de centrale begrippen geven weinig houvast als algemeen geldende oriëntatie. Inhoud, doel, begrippen, methoden en onderzoeksobject van in dit verband relevante vakken als sociologie, antropologie, economie, geschiedenis en kunstgeschiedenis laten zich niet met enkele treffende zinsneden karakteriseren.

Op het meest algemene niveau heb ik aansluiting gezocht bij het door Goudsblom geformuleerde, in hoofdzaak aan de sociologie ontleende uitgangspunt: mensen zijn afhankelijk van elkaar, de daaruit voortvloeiende machtsverhoudingen zijn ongelijk verdeeld en veranderen op manieren die wel gestructureerd zijn, maar niet geheel door individuen en groepen gestuurd kunnen worden.²³ Vanuit dit perspectief heb ik een groot bestand aan gegevens over afzonderlijke opdrachtsituaties verzameld, die pas in het laatste stadium van de verwerking enige orde bleken te vertonen.

Over opdrachtsituaties kan iedereen zich goed laten informeren. In tal van archieven zijn documenten over schilders en hun werk opgespoord; ze zij te vinden in bronnenpublikaties, vaak van oudere datum, en in bijlagen en noten van veelal recente vakliteratuur. Hoewel sociologen dus niet per se zelf bronnenstudie hoeven te verrichten, blijkt juist een onderzoek naar opdrachtverhoudingen in relatie tot meeromvattende machtsverhoudingen de weg te wijzen naar interessant bronnemateriaal.²⁴

De kloof tussen sociale wetenschappen en letteren, waartoe de kunstgeschiedenis gerekend wordt, is minder groot geworden. Sociologen hebben meer belangstelling ontwikkeld voor empirisch historisch onderzoek; in de kunstgeschiedenis is een meer contextuele, functionele benadering in zwang gekomen.²⁵ Deze convergentie heeft geresulteerd in tal van publikaties waarin verschijnselen als opdrachtverlening, de status van kunstenaars, receptie van kunst en kunsttheorie aan de orde komen.²⁶

23 Dit perspectief op sociologie als een algemene historische menswetenschap is verduidelijkt door Elias 1971 en Goudsblom 1983, die de begrippen interdependentie, ontwikkelingsperspectief en relatieve autonomie heeft ingevoerd om deze sociologische benadering te karakteriseren. Macht staat niet naast begrippen als gezag, klasse, rang, prestige of status, maar omvat deze als algemene aanduiding voor verschillende facetten van menselijke bindingen of interdependenties. Vergelijk Wilterdink-Van Heerikhuizen 1985, 31-38, 173-180. Daar worden vier bindingen onderscheiden: economische, politieke, cognitieve en affectieve bindingen. In dit boek hanteer ik een onderscheid in economische, politieke en culturele aspecten van sociale verhoudingen, waarbij het begrip sociaal de andere drie omvat.

24 Ongepubliceerde bronnen zijn gebruikt voor hoofdstuk 1 over kardinaal Stefaneschi; hoofdstuk 2 en hoofdstuk 4. Verder heb ik gepubliceerde bronnen gebruikt die nog niet eerder in verband met kunsthistorisch onderzoek zijn benut, in het bijzonder wetten en statuten.

25 Verschillende van deze studies-vaak verschenen als dissertaties, waaraan het predikaat outstanding is toegevoegd-worden vermeld in hoofdstuk 3.

26 Ik denk hierbij aan de voor mij richtinggevende publikaties van Belting, Hager, Van Os, Borsook, Scheller en Shearman, die globaal samenvallen met de onderwerpen van de vier volgende hoofdstukken.

[p. 21]

Algemene interpretaties blijven echter schaars. Oudere, sociologisch getinte interpretaties van enige reikwijdte zijn terecht gekritiseerd. Antal en Meiss passen immers sinds de negentiende eeuw ontwikkelde stijlbegrippen toe op schilderingen die in de tijd van ontstaan in andere termen werden beschouwd.²⁷ Vervolgens brengen zij de aldus geïnterpreteerde schilderingen in verband met sociale verhoudingen die eveneens geduid worden met begrippen die daarvoor nauwelijks geëigend zijn, terwijl noch beroepsrelaties noch opdrachtverhoudingen de aandacht krijgen die ze verdienen.²⁸ De nog bredere, cultuurhistorische benadering à la Burckhardt en Huizinga is evenzeer omstreden.²⁹ Wat de interpretaties van kunst betreft, gelden ten dele dezelfde bezwaren als bij Meiss en Antal: op het niveau tussen casus en brede samenhang worden empirische problemen onvoldoende belicht. Om soortgelijke redenen brengen de gezaghebbende sociologisch-historische studies over lange-termijnontwikkelingen evenmin uitkomst, nog afgezien van het feit dat ze noch over kunst, noch over Italiaanse verhoudingen gaan.³⁰

De kunstmatige scheidslijnen tussen geschiedenis en kunstgeschiedenis vormen een handicap. Huizinga hanteert een ahistorisch beeld van kunst. Burckhardt en Von Martin gaan nauwelijks in op kunst, en dat is gemeengoed geworden in historische studies over ‘de Italiaanse renaissance’. Von Martin benadrukt in Soziologie der Renaissance net als Burckhardt, Marx en Weber vóór hem, de betekenis van de individualistische, rationeel ingestelde burgerij, maar laat haar rol als opdrachtgever buiten beschouwing. Dat het begrip ‘burgerij’ op een weinig genuanceerde wijze wordt gebruikt, blijkt onder meer uit de spaarzame opmerkingen over schilders aan wie von Martin een ‘democratisch realisme’ toeschrijft.³¹

De naoorlogse historiografie kenmerkt zich over het geheel genomen door een bescheidener benadering. Er verschenen voortreffelijke studies over afzonderlijke steden, over humanisten en over schilders of hun iconografie. Toch zijn er ook pogingen tot synthese ondernomen, zoals de expliciet als sociologisch gepresenteerde studie van Burke over de Italiaanse renaissance. In het inleidende hoofdstuk, ‘The Historians’, geeft hij een overzicht van de stand van wetenschap in 1970.³² In het slothoofdstuk geeft hij de beperkingen aan van zijn boek, dat de periode van 1420 tot 1540 beslaat: ‘Most of this book has been concerned with cultural and social “structures”, that is, with factors which remain fairly constant in the course of more than a century... Artistic, ideological, political and economic elements have been treated in relative isolation.’³³

Methodisch is het aantrekkelijk historisch verhaal en sociologische samenhangen te combineren vanuit het thema opdrachtverlening, omdat via de opdrachtgevers op een controleerbare wijze algemenere uitspraken gedaan kunnen worden over de sociale verhoudingen waarin schilderingen

27 De titel Florentine Painting and its Social Background, duidt op een benadering-hoe vernieuwend ook-die sociologisch niet bevredigend is, aangezien het beeld wordt opgeroepen van een statisch decor waartegen de kunst zich als iets van een andere orde afspeelt. Het drieledige onderscheid tussen gotiek en renaissance, conservatief en modern, en aristocratisch en burgerlijk, zoals Antal dat veronderstelt, blijkt niet uit de sociale herkomst van de opdrachtgevers. De marxistische klassenindeling is niet toepasbaar op de Florentijnse samenleving tussen 1370 en 1435; bovendien geeft Antal de iconografische en functionele verscheidenheid van de behandelde kunstwerken onvoldoende aandacht. Soortgelijke bezwaren gelden het werk van Hauser 1957.

28 Zie Meiss 1951 en Van Os 1981. Ook Meiss veronachtzaamt de functionele en iconografische verscheidenheid van de door hem bestudeerde werken en probeert net als Antal in de stijl een verborgen politieke betekenis te herkennen. Naar mijn indruk werden politieke betekenissen niet verborgen, maar werden ze juist zo groot en duidelijk mogelijk tot uitdrukking gebracht.

29 Huizinga contrasteert in Herfsttij, oorspronkelijk bedoeld als een studie over de kunst van de gebroeders Van Eyck, de stijl van schilderingen met de stijl van literaire genres die andere functies hadden. Op de inhoud van schilderingen, hun functies, het netwerk van opdrachtgevers en de receptie van kunst gaat Huizinga nauwelijks in. De grote waardering van Italiaanse humanisten voor Van Eyck en Van der Weyden, met name voor hun weergave van licht, voorwerpen en emoties, blijft aldus onverklaarbaar, vergelijk Baxandall 1971, 106-109, 165-167. Huizinga gaat voorbij aan de grote interesse van Florentijnse kooplieden en Italiaanse vorsten voor de schilderkunst uit de Nederlanden. Zo schematisch laten de scheidslijnen tussen middeleeuwen en renaissance, tussen Bourgondische Nederlanden en Italië en tussen hof en burgerij zich niet trekken.

30 Vergelijk Sombart 1902; Barrington Moore 1967; Wallerstein 1974; De Swaan 1976 en het literatuuroverzicht in Zwaan 1980 en Wilterdink 1985.

31 Von Martin 1932.

32 Burke 1974, 15-36.

33 Burke 1974, 318. In de sociologie en ook bij Burke staat het model van structuren, variabelen en factoren centraal.

[p. 22]

functioneren. Mecenaat vormt een schakel tussen verschillende onderzoektradities: over in kunsthistorische literatuur opgespoorde opdrachtgevers is aanvullende informatie te vinden in historische literatuur, die vervolgens met behulp van sociologische begrippen verwerkt kan worden. Daarbij is het ideaal van een pasklaar theoretisch kader echter een illusie. Het gaat om aanknopingspunten in de vorm van begrippen die verwijzen naar algemene samenhangen en historische ontwikkelingen. Abstracte, op interpretaties en verklaringen gerichte begrippen kunnen een ordenende functie vervullen bij het beschrijven, en beschrijvingen maken een nadere begripsbepaling mogelijk. De convergentie van het geheel van beschrijvingen, interpretaties en verklaringen bepaalt uiteindelijk de plausibiliteit van een betoog over samenhangen en ontwikkelingen; de feiten spreken nu eenmaal niet voor zichzelf.

Als oriëntatie bij dit onderzoek is het werk van Elias vruchtbaar gebleken. Zijn belangrijkste boeken zijn weliswaar toegespitst op Frankrijk, vooral na 1500, en berusten hoofdzakelijk op geschreven bronnen, maar ze bieden juist door de algemene lijn in het betoog belangrijke aanknopingspunten voor onderzoek naar andere verschijnselen, met de nadruk op andere bronnen en een ander accent in tijd en plaats van handeling. De ontwikkelingen die Elias beschrijft voor de Franse hofsamenleving doen zich in Italië tussen 1250 en de zestiende eeuw op een minder overzichtelijke wijze voor.³⁴ In die periode is in Italië niet één toonaangevend cultuurcentrum aan te wijzen, zoals in Frankrijk het hof van de koning, dat zeker na 1500 metterdaad in staat was stadsbesturen, koopmansfamilies en kerkelijke instellingen te overvleugelen. Bovendien kregen de Franse vorsten rond 1500 de kans politiek en militair in Italië een belangrijke rol te gaan spelen.³⁵ Het is interessant te zien hoe mede hierdoor een versterkte culturele uitwisseling mogelijk werd: schrijvers, geleerden, musici, edelsmeden en schilders trokken in groten getale van Italië naar Frankrijk om voor de Franse koning te gaan werken.

Er zijn meer redenen om, met de civilisatietheorie van Elias in gedachten, de cultuur van de renaissance aan een nader onderzoek te onderwerpen.³⁶ Sleutelbegrippen uit het werk van Elias, waarin belangrijke ideeën uit de ‘klassieke’ sociologie verwerkt zijn, attenderen op fundamentele aspecten van sociale ontwikkelingen, zoals macht, afhankelijkheid, integratie, differentiatie, staatsvorming en civilisatie. Staatsvorming kan opgevat worden als een specifieke vorm van maatschappelijke integratie.

Het Franse staatsvormingsproces is door Elias in verband gebracht met civilisatieprocessen. Dit laatste verwijst zowel naar de ontwikkelingen die individuen doormaken in hun opvoeding en leertijd, als naar de sociale ontwikkelingen op langere termijn in gedragsstandaarden en omgangsvormen. In dit licht bezien is het van belang om te onderzoeken in hoeverre dergelijke ontwikkelingen zich ook in Italië tussen 1250 en 1600 hebben

34 Zie Elias 1969 en Elias 1971. Over de betekenis van de civilisatietheorie van Norbert Elias voor Italiaanse samenlevingen zie Kempers 1982a.

35 Zie Scheller 1985.

36 De debatten over de civilisatietheorie van Elias betreffen voornamelijk een nadere bepaling van de reikwijdte ervan: geldt de gedemonstreerde samenhang tussen beschaving en staatsvorming voor de Franse hofsamenleving tussen 1500 en 1800, voor geheel West-Europa tussen 1100 en 1930, of voor de gehele menscheid? Voor het westen na de elfde eeuw verdient de inbreng van geestelijken in kerkelijke organisaties en burgers in stedelijke instellingen nadere precisering. Zie Kempers 1982a; De Jong 1982; Maso 1982; Goudsblom 1984a en Bax 1985.

[p. 23]

voorgedaan en welke sociologisch interessante informatie te ontlenen is aan de geschiedenis van de schilderkunst.

Ook andere stromingen dan historische sociologie bieden theoretische oriëntaties. Te denken is aan ideeën over functies van patronage, giftrelaties, collectieve voorstellingen, rituelen en religie, zoals deze onder meer door Durkheim en Mauss zijn ontwikkeld.³⁷ Het is wonderlijk te zien dat dergelijke sociologische inzichten zelden in verband zijn gebracht met kunstwerken en kunstenaars - alsof patronage van kunstschilders, de functie van altaarstukken in de christelijke liturgie of het schenken van verluchte boeken van een andere orde zouden zijn dan de verschijnselen die wel op die manier zijn bestudeerd.

Kunstsociologie is mede daarom nog geen volgroeid specialisme dat pasklare begrippen te bieden heeft en vele exemplarische studies heeft opgeleverd.³⁸ Ofschoon de meeste geleerden die thans tot de klassieke sociologen gerekend worden wel over kunst geschreven hebben, staat de kunstsociologie bekend als een jonge wetenschap. Dat er nog tal van sociologische vragen open blijven blijkt alleen al uit de artikelen over ‘Fine Arts’ in de International Encyclopedia of the Social Sciences.³⁹ Het openingsartikel ‘Art and Society’ werd geschreven door de kunsthistoricus F. Haskell; de belangrijkste verwijzing geldt een publikatie van de kunsthistoricus A. Martindale en vrijwel de gehele bibliografie beslaat kunsthistorische literatuur.

Curieus is dat Haskell in Patrons and Painters uit 1963 duidelijk stelling neemt tégen de mogelijkheid om generaliserende uitspraken te doen over de sociale context van kunst en zich hoedt voor een samenvattende conclusie over ontwikkelingen en functies van het mecenaat in de door hem bestudeerde periode - Rome in de zeventiende eeuw en Venetië in de achttiende eeuw.⁴⁰ Met Gombrich was Haskell toen een van de weinige kunsthistorici die wezen op het belang van opdrachtgevers.

Gombrich schreef het tweede belangrijke artikel in dezelfde encyclopedie met als onderwerp ‘Style’. Deze bijdrage sluit aan op de kritiek die Gombrich bij diverse gelegenheden heeft geuit op generaliserende uitspraken over cultuur en op de bijdrage van de sociale wetenschappen aan onderzoek naar kunst en cultuur.⁴¹ Gombrich en Haskell keren zich beiden tegen uitspraken van grote reikwijdte en tegen een sociologisch perspectief op kunst.

37 Zie Durkheim 1899, 1912 en Mauss 1950. Deze ideeën zijn eerder gebruikt door moderne Franse historici en op een meer controversiële wijze door Trexler 1980.

38 Voor een overzicht van kunstsociologisch onderzoek in Nederland tussen 1970 en 1985 zie Kempers 1985.

39 Een consistente visie op de kunstgeschiedenis laat zich moeilijk destilleren uit de vele artikelen waarin kritisch-methodologische opmerkingen voorkomen. Vergelijk Burke 1974, 15-36; Gombrich 1968, 1971, 1979 en Haskell 1968.

40 Haskell 1963, xvii-xix.

41 Vergelijk Gombrich 1968, 1979. Gombrich 1979 stelt een sociologisch perspectief op één lijn met sociaal determinisme, 141-146, en cultuur-historische theorievorming met totalitari-a priori-denken, 28-34.

Theorie en empirie

Theoretische problemen kunnen niet opgelost worden door ze te ontkennen. Zuiver empirisch onderzoek is een illusie; theorievorming is niet een pro-

[p. 24]

bleem dat zich met enkele formele definities voorgoed laat oplossen. In de slotfase van het bewerken van deze tekst tekenden zich drie centrale begrippen af, onderling samenhangend, verwijzend naar verhoudingen tussen mensen en naar veranderingen daarin. De meest algemene relationele procesbegrippen die in dit boek gebruikt worden om beschrijvingen en interpretaties te ordenen laten zich globaal als volgt omschrijven.⁴²

Professionalisering is een aanduiding voor ontwikkelingen in arbeidsdeling of economische differentiatie. Verhoudingen tussen beroepsgenoten onderling, tussen hen en opdrachtgevers, kopers of cliënten, en tussen de beroepsgroep en de staat werden in toenemende mate aan regels gebonden. Vakgenoten ontwikkelden beroepsorganisaties met controle over de opleiding en de beoordeling van vakwerk. Zij stelden voorts een leer of ideologie op schrift, met de nadruk op superieure, aangeleerde bekwaamheden, professionele theorieën en een eigen beroepsgeschiedenis, herkenbaar aan exemplarische beroepsgenoten. Te zamen legitimeerden deze ideeën de aanspraken op een beroepsmonopolie inzake de verlening van bepaalde diensten of het aanbieden van goederen; daaraan ontleenden beroepsgenoten een oriëntatie op elkaar en een vergaande autonomie ten opzichte van opdrachtgevers, kopers en de staat.

Staatsvorming verwijst naar ontwikkelingen in bestuursvormen of politieke integratie. Binnen staten werden onderlinge verhoudingen in hogere mate door wetten, geldend binnen een bepaald territorium, geregeld. Binnen dat grondgebied maakten staten aanspraken op een monopolie inzake belastingheffing, uitoefening van legitiem geweld, erkenning van beroepsgroepen en professioneel bestuur, waarvan andere groeperingen en instellingen afhankelijk waren. Binnen staten kwamen voorstellingen tot ontwikkeling over goed bestuur, gemeenschappelijke waarden, gezagsverhoudingen en verdeling van bevoegdheden. De staatsmacht werd gelegitimeerd door een geschiedbeeld waarin exemplarische staatslieden, militaire successen en de verwerkelijking van beschavingsidealen een grote rol speelden. De uitvoerende macht berustte in toenemende mate bij beroepsbestuurders, gevestigd in monumentale gebouwen in een hoofdstad, waar de staats- en beschavingssymboliek tot uitdrukking werd gebracht.

Civilisatie is een aanduiding voor ontwikkelingen in gemeenschappelijke gedragsstandaarden of culturele integratie, waarbij grotere groepen mensen leven onder de dwang van wettelijke sancties enerzijds, en meer en meer handelen naar aangeleerde, als vanzelfsprekend geldende gedragsidealen anderzijds. Beschaving betreft beheersing van de natuur, van menselijke verhoudingen en zelfbeheersing, dat wil zeggen de Selbstzwang en opvattingen over matigheid, gemeenschapszin en geleerdheid die mensen zich in opvoeding en opleiding hebben eigen gemaakt. De daarbij behorende gevoelens van schaamte en pijnlijkheid, wanneer de deugden door jezelf of door ande-

42 Op dit abstractieniveau zijn verschillende begrippen in omloop. Bourdieu 1979 geeft de voorkeur aan kapitaal in plaats van macht en onderscheidt daarbij capital scolaire of culturelle van andere, economische vormen van kapitaal of vermogen. Bourdieu's werk is in dit verband van belang door zijn analyse van de betekenis van smaak en stijl als middel van sociale distinctie, gebaseerd op artistiek onderscheidingsvermogen. In de door mij bestudeerde periode gaat het om een iconografisch gebonden kunst waarin groot, kleurrijk en kostbaar gold als mooi, indrukwekkend en daarmee standsbepalend. Bourdieu's begrip champ is enigszins verwant aan gesellschaftliche Stärke van Elias of Machtschance van Weber. Ik zie historisch een verband met juridische begrippen als potestas, op te vatten als de bevoegheden die aan macht te ontlenen zijn. Durkheims begrip réprésentations collectives is van belang, mits de veranderlijke en conflictmatige facetten ervan niet verwaarloosd worden.

[p. 25]

ren geschonden worden, gelden als individuele, ‘psychologische’ eigenschappen, maar zijn feitelijk sociale verworvenheden. Aan de van generatie op generatie overgedragen cultuur ontleenden mensen binnen steeds grotere groepen, in het bijzonder beroepen en staten, aanspraken op macht tegenover tot onbeschaafd bestempelde buitenstaanders. Deze drie algemene begrippen dienen als verklaringsmogelijkheid om interpretaties en beschrijvingen van kleinschaliger ontwikkelingen op kortere termijn te ordenen.

Dat ik de aandacht vooral richt op schilderingen in Midden-Italië tussen 1250 en 1600 is een resultaat van het onderzoek zelf, dat meer bronnen, een breder terrein en een langere periode besloeg. Opdrachtverhoudingen en beroepsvorming van schilders laten zich als schakel tussen kunstgeschiedenis en maatschappijgeschiedenis goed binnen dit bestek bestuderen omdat gebied en periode zich als een culturele eenheid laten beschouwen. De verscheidenheid tussen centra als Rome, Assisi, Pisa, Siena, Florence en Urbino en de ontwikkelingen in hun onderlinge verhoudingen zijn alleen te begrijpen in het licht van de relaties tussen de steden, waar geestelijken, vorsten en kooplieden gedurende ruim drie eeuwen gelijksoortige afbeeldingen lieten maken door vaklieden die van elkaar en aan elkaar leerden hoe te schilderen.⁴³ Vanuit deze afbakening kan ook duidelijker worden waar meer detailonderzoek gewenst is en op welke punten uitbreiding van het onderzoeksterrein in tijd, plaats en professie zinvol is, en ook waar theoretische kwesties nadere beschouwing behoeven.

De vragen die aan de orde komen laten zich als volgt formuleren:

-	Hoe laat de geschiedenis van de schilderkunst in Italië tussen 1250 en 1600 zich beschrijven als een ontwikkeling in vakbekwaamheden, en hoe laat deze ontwikkeling zich interpreteren als een professionaliseringsproces?
-	In welke fasen en in welke centra vonden de beslissende aanzetten tot professionalisering plaats, en op welke wijze hing dit samen met verlangens van opdrachtgevers om veranderende voorstellingen uit te beelden?
-	Welke verbanden bestonden er tussen geschilderde voorstellingen en in woorden tot uitdrukking gebrachte ideeën over het samenleven?
-	Welke typen gebouwen waren achtereenvolgens het kader voor de belangrijkste opdrachten?
-	Wie waren precies de toonaangevende opdrachtgevers, wat waren hun onderlinge verhoudingen en op welke manieren hingen de hoofdlijnen in mecenaat samen met de hoofdlijnen in de professionalisering van schilders?
-	Hoe laten de bloei van het mecenaat en de opkomst van het schildersberoep zich verklaren uit veranderingen in meeromvattende machtsverhoudingen, in het bijzonder processen van statenvorming en civilisatie? Ieder centraal begrip in deze vragen verdient een korte toelichting.

43 Voor de beroepsgeschiedenis van schilders verdienen Venetië en Brugge ook bij wijze van nadere toetsing als produktiecentra uitvoeriger studie. Voor Venetië zie Hope 1981 en de diverse monografieën over schilders. Bronnen over opdrachtsituaties die hier niet behandeld worden in Vroom 1959; Chambers 1970 en Baxandall 1971, 106-109, 165-167. Voor vergelijkingen zie Inleiding noot 63; hoofdstuk 1 noot 152; 3 noot 68 en 92 en 4 noot 2.

[p. 26]

Vakbekwaamheid is een historische categorie die direct aansluit bij de beschouwingswijze van opdrachtgevers, adviseurs en schilders waarom het in dit boek gaat. In het kader van mijn probleemstelling bleek de vraag naar ontwikkelingen in professionele bekwaamheden een beter uitgangspunt te zijn dan het gangbare geschiedbeeld van opeenvolgende stijlperioden: Romaans, Gotisch, Eerste Renaissance, Internationale Gotiek, Tweede Renaissance, Hoog-Renaissance, Maniërisme, Counter Maniera, Classicisme en Barok.⁴⁴ Bij een andere vraagstelling kunnen stilistische categorieën de voorkeur verdienen en is het minder belangrijk veranderende opvattingen over professionele deskundigheid en daarmee te verwerven aanzien en roem te onderzoeken.⁴⁵ Aan vakmanschap ontleenden schilders en andere vaklieden aanspraken op respect en rijkdom; mede daarom legden ze zelf in de door hen geschreven beroepsgeschiedenis zo zeer de nadruk op technisch vermogen, tekenvaardigheid, complexiteit van voorstellingen, variëteit in houdingen en expressie, de betekenis van geometrische modellen, effecten als gratie, elegantie en natuurgetrouwheid en het adequaat verwerken van beproefde voorbeelden.⁴⁶ Zonder de problemen op dit punt te miskennen, lijken veel van deze aanspraken achteraf gerechtvaardigd en op genoemde punten is ook nu nog het vakmanschap waarneembaar. Daarbij doen zich uiteraard ontwikkelingen in smaak of stijl voor, maar telkens binnen het kader van professionele conventies en tradities: de bekwaamheden die schilders van elkaar en aan elkaar leerden, telkens in afhankelijkheid van nietschilders, kortom als schakels in een professionaliseringsproces.

De bestudering van voorstellingen, dat wil zeggen inhoud en betekenis van schilderingen, staat bekend als iconografisch en iconologisch onderzoek.⁴⁷ Het begrip iconologie is in 1927 geïntroduceerd door Warburg en heeft zijn grootste bekendheid te danken aan Panofsky. In diens werk is echter iets verloren gegaan dat voor Warburg nog belangrijker was: empirisch onderzoek naar opdrachtsituaties. De opdrachtgevers, de gebouwen waarin afbeeldingen functioneerden en het publiek waarvoor ze bestemd waren krijgen in zuiver iconologisch onderzoek vaak onvoldoende aandacht. Daardoor blijven geconstateerde samenhangen tussen teksten en afbeeldingen speculatief en kan ten onrechte de indruk ontstaan dat teksten het primaat hebben boven schilderingen, die tot woorden herleid zouden moeten worden. Iconografie dreigt, zonder onderzoek naar opdrachtsituaties, een intellectualistisch spel te worden waarvoor soms een zelfde soort connoisseurschap vereist is als bij de door enkele iconologen gehekelde stijlkritische methode. Wanneer voorstellingen losgezongen worden van hun sociale context, dan kan een preoccupatie ontstaan met verborgen betekenissen, die slechts via ingenieuze redeneringen over alchimie, astrologie, neoplatonisme of theologie aan het licht gebracht kunnen worden.⁴⁸ Verborgen, secundaire betekenissen van afbeeldingen met een marginale maatschappelijke beteke-

44 Zie Miedema 1978 die overtuigend heeft aangetoond dat maniera niet als stilistische categorie kan worden gebruikt; voorts Kempers 1982b, 469-471 en hoofdstuk 4 noten 161 en 204. Uit mijn interpretaties van enkele opdrachtsituaties blijkt voorts dat historische gegevens aanwijzingen geven voor dateringen, waarbij op stilistische argumenten gefundeerde hypothesen ondergraven kunnen worden door bronnen over opdrachtsituaties en de sociale context ervan.

45 De opmerkingen van Ghiberti, Alberti en Vasari wijzen op een verregaand objectiviteitsbesef: kwaliteit in de kunst laat zich vaststellen en het is mogelijk ontwikkelingen als vooruitgang te beschrijven. Vergelijk citaten in Gilbert 1977, 53-54 en Arecò l'arte naturale ella gentileza con essa, non uscendo delle misure, Ghiberti-Fengler, 18 over Giotto.

46 Vakmanschap werd primair opgevat als het vermogen om waarnemingen op een natuurgetrouwe, elegante en goed geproportioneerde manier weer te geven in bronzen beelden, schilderingen en andere beeldvormen. Pas in de zestiende eeuw laten zich aanzetten tot een besef van stijlontwikkeling en stijlverscheidenheid waarnemen, maar als terzijde binnen een algemeen aanvaard denkkader over professionele deskundigheid. Vergelijk Oosterbaan Martinius 1985; De Swaan 1985; Kempers 1986b en hoofdstuk 5 voor interpretaties van recente ontwikkelingen.

47 Een inleiding in Kaemmerling 1979.

48 Interpretaties van bijvoorbeeld Botticelli's werken en die van Rafaël in de Stanza della Segnatura leggen vaak te veel nadruk op verborgen symboliek en meervoudige betekenislagen. Methodisch is het van belang allereerst de primaire betekenis op te sporen; naar mijn indruk is bij de door mij onderzochte stadhuis- en paleisschilderingen de betekenis eenvoudiger en eenduidiger dan algemeen wordt aangenomen. Het cultiveren van ingewikkelde symboliek beperkte zich incidenteel tot kerkelijke kunst en zo nu en dan tot hoofse kunst voor een exclusief en geleerd publiek, getuige genres als imprese, motto's, deviezen en emblemen. Bij de meeste publieke en semi-publieke kunst ging het er om aanspraken op gezag zo duidelijk mogelijk zichtbaar te maken.

[p. 27]

nis worden in de regel intensiever onderzocht dan primaire betekenissen van afbeeldingen waarvan zeker is dat ze gemaakt zijn ten behoeve van invloedrijke opdrachtgevers en een toonaangevend publiek.

Met deze overwegingen in gedachte concentreer ik mij zoveel mogelijk op dominante ideeën over het samenleven, dat wil zeggen over kwesties als vrede, wet, recht en orde tegenover oorlog, anomie, zonde en zedeloosheid. Vooral het denken van rechtsgeleerden, theologen en humanisten was van grote betekenis. Zij systematiseerden de begrippen die het resultaat waren van strijd en samenwerking tussen mensen. Zij wierpen zich op als deskundigen en debatteerden over civitas, comune, imperium, regnum, auctoritas, potestas, sacerdotium en dominium, begrippen die verwijzen naar de sociale verdeling van macht, gezag en bevoegdheden.⁴⁹ De betekenissen van dergelijke begrippen laten zich niet alleen nader bepalen door teksten te lezen, maar ook door onderzoek naar de wijzen waarop mensen hun sociale preoccupaties en obsessies lieten visualiseren.

De analyse van gebouwen heeft tot doel de sociale context van schilderingen, de opdrachtgevers en de functies van afbeeldingen voor verschillende publieksgroepen in kaart te brengen. Heuristisch is bouwvolume met bouwtempo een belangrijk uitgangspunt geweest omdat ik eerst de grootste gebouwen waar de belangrijkste mensen bijeenkwamen heb opgespoord, om vervolgens na te gaan wie dat waren.⁵⁰ Bovendien is bouwvolume een verwaarloosde indicator voor sociale ontwikkelingen. In die zin is bouwvolume meer bruikbaar dan de prijzen van graan, zout of brood, juist omdat verbanden zichtbaar worden met andere verschijnselen dan economie alleen.⁵¹ Een monumentaal gebouw veronderstelt immers een hoge graad van vermogensaccumulatie en politieke integratie. Zonder veel geld, een hoge mate van geweldbeheersing en vergaande technische kennis zouden mensen geen grote gebouwen tot stand kunnen brengen, decoreren en in gebruik houden. Bovendien kan de architectuurgeschiedenis direct verbonden worden met cultuurgeschiedenis, omdat in monumentale gebouwen geritualiseerde samenkomsten plaatsvonden en er voorstellingen werden uitgebeeld met als onderwerp de staats- en beschavingssymboliek.⁵²

Gebouwen waarin schilderingen functioneerden verwijzen in het algemeen direct naar opdrachtsituaties.⁵³ De individuele status van schilders en hun beroepsposities zijn belangrijke aspecten van opdrachtverhoudingen. Schilders werkten in vergelijking met andere vaklieden snel en goedkoop; tweedimensionaal werk was ruimtebesparend, hetgeen vooral bij afbeeldingen in binnenruimten een groot voordeel was; ze combineerden ambachtelijke en intellectuele vaardigheden die beide hogelijk gewaardeerd werden.⁵⁴ Uit een groeiende groep vaklieden kwam een elite voort van schilders die zich ging gedragen als heren met allure en literaire pretenties. Deze bovenlaag legde de basis voor een nieuw beroepsideaal: de collectieve waardering

49 Vergelijk Ullmann 1949; Kantorowicz 1957 en de nog te vermelden wetteksten waarop mijn interpretaties grotendeels zijn gebaseerd.

50 Zie Goldthwaite 1980 en Vroom 1981. De oudere historici uit de Annales-school hebben weinig gebruik gemaakt van wat kerkbouw financieel, demografisch en symbolisch te bieden heeft. In dit verband is naast het bouwvolume ook het bouwtempo van belang.

51 De gegevens over oppervlakten van ommuurde steden en van kathedralen, stadhuizen, paleizen en bedelordekerken geven een helder en exact beeld van de geschetste ontwikkelingen en samenhangen. Ter controle van mijn selectie van opdrachtsituaties heb ik lengte- en breedtematen vergeleken.

52 Deze verbanden worden nog uitgewerkt voor heiligeniconografie in kerken, bestuursiconografie in stadhuizen, familieafbeeldingen in kapellen en heerserssymboliek in paleizen.

53 Voor literatuur over opdrachtverhoudingen zie noten 21 en 43. De rol van de adviseur is als probleem behandeld door Hope 1981. Het publiek is aan de orde gesteld door Belting 1977.

54 Deze succesvolle carrières komen in de loop van het boek aan de orde. Titiaan bracht het uitzonderlijk ver dank zij een zich uitbreidend netwerk van opdrachtgevers: de republiek Venetië, de hertogen van Urbino, Mantua en Ferrara, paus Paulus iii, keizer Karel v en Philips ii, zoals Hope in zijn ongepubliceerde dissertatie duidelijk maakt en uitvoerig documenteert. De belangrijke studie van M. Warnke, Hofkünstler. Zur Vorgeschichte des modernen Künstlers, Keulen 1985 kreeg ik pas na voltooiing van mijn manuscript onder ogen.

[p. 28]

en sociale positie waarop ze krachtens haar deskundigheid recht meende te hebben. Voor beeldende kunstenaars is dit ideaal tot op de dag van vandaag maatgevend gebleven, echter los van de oorspronkelijke opdrachtverhoudingen, de toentertijd vereiste technische expertise, de noodzaak voorgeschreven ideeën uit te beelden, en ten dele met andere voorbeelden uit de beroepstraditie voor ogen dan in de zestiende eeuw.

Opdrachtverhoudingen zijn te interpreteren als machtsverhoudingen tussen financiers, adviseurs, gebruikers en publiek en de vaklieden. De ontwikkelingen in mecenaat die de professionalisering van schilders kunnen verklaren zijn zelf te verklaren uit veranderingen in meeromvattende machtsverhoudingen. Opdrachtverlening is de schakel tussen kunst en economische, politieke en culturele geschiedenis. De patronen die zich, ondanks kleinere fluctuaties, variaties en uitzonderingen laten ontdekken in de opdrachtverlening passen in een algemeen beeld van sociale ontwikkelingen op lange termijn en in breder verband: professionalisering, staatsvorming en civilisatie.

De aandacht voor lange-termijnontwikkelingen en veelomvattende maatschappelijke verbanden brengt het gevaar met zich mee dat te veel geabstraheerd wordt van incidenten en individuen. Ik probeer dit te ondervangen door empirisch te werk te gaan en op belangrijke momenten een opdrachtgever of schilder centraal te stellen. De aandacht voor mensen in de figuraties die ze met elkaar vormen leert bovendien dat verschillende aspecten van macht en afhankelijkheid onderbelicht blijven door de aard van het gebruikte bronnenmateriaal. Ontreddering, hongersnood, opstanden, uitbuiting, verveling en het leven van alle dag komen niet uit de verf. De sociale geschiedenis, zoals die zich via het mecenaat laat reconstrueren, geeft een gestileerd beeld van het samenleven: vooral de hoogtepunten in het openbare leven van machtige, beschaafde mannen op wat latere leeftijd komen in beeld.⁵⁵

Voor lezers die niet vertrouwd zijn met de grote lijnen in de geschiedenis van Italië is het zinvol om deze globaal te schetsen, uitgaande van de monumenten waarover dit boek gaat.⁵⁶ De bouw van stedelijke kloosters hing samen met de opkomst van de bedelorden in de sterk groeiende steden. Kathedraal en stadhuis gingen functioneren als symbolen van het gezag dat stadsbesturen voor zich opeisten, met name in Siena. Vervolgens lieten Florentijnse koopmansfamilies op grote schaal kapellen inrichten met schilderwerk. Ten slotte werden er magnifieke paleizen gebouwd als uitdrukking van de macht van hoven en staten: ‘de staat als kunstwerk.’

55 De sociologische reikwijdte van deze studie wordt begrensd door de aard van de gebruikte bronnen. Opdrachtverhoudingen en monumenten geven een onvolledig beeld van de samenleving. Schilderingen zijn normatieve bronnen die in verband met geschreven gedragsvoorschriften veranderingen in politiek en cultuur van de maatschappelijke bovenlaag documenteren. Als bron voor zoiets als de Zeitgeist, de mentaliteit, de sociale werkelijkheid of de kunstenaarspersoonlijkheid zijn schilderingen niet geschikt.

56 Voor overzichtswerken zie Hay 1961; Larner 1971; Hyde 1973; Burke 1974 en Martines 1980.

[p. 29]

Sociale geschiedenis in monumenten

In de dertiende eeuw werd verreweg het grootste bouwvolume gerealiseerd door de bedelorden die toen toonaangevend werden in de opdrachtverlening aan schilders. De opkomst van de bedelorden - franciscanen, dominicanen, servieten, carmelieten en enkele andere orden - werd tot uitdrukking gebracht in een enorme reeks grote kerken en kloosters in alle steden van enige betekenis. Het eerste overdadig gedecoreerde kerkgebouw was de grafkerk van Franciscus in Assisi, te beschouwen als de schakel tussen Romeinse, pauselijke mecenaatstradities en nieuwe ontwikkelingen in de Middenitaliaanse stadssamenlevingen.

Franciscus was de stichter van de franciscaner orde en werd de nationale heilige van Italië.⁵⁷ Hij werd in 1182 geboren als zoon van een welgesteld koopman in Assisi en begon zijn leven als ridder die streed voor de eer van zijn stand en zijn stad. De cultuur waarin hij werd opgevoed begon hem echter tegen te staan. Franciscus wees zowel het streven naar rijkdom, als de nadruk op wapengeweld af. Hij nam afscheid van het ridderleven en schonk al zijn eigendommen aan de armen. Dit bracht hem - volgens de legende van ongeveer 1265 - in conflict met zijn vader, maar de bisschop steunde de bevlogen jongeling die de christelijke idealen zo serieus in praktijk probeerde te brengen. Dit streven bracht hem in Rome, waar hij met enkele volgelingen, gekleed in een pij, bijeengehouden door een touw, eenvoud en armoede preekte in het luxueuze paleis van de paus. Honorius iii en zijn opvolgers zagen in Franciscus een krachtdadig pleitbezorger voor geloofsvoorstellingen en een goede bondgenoot in de pauselijke politiek van kerkelijke en staatkundige centralisatie.

In de veertiende eeuw werd de franciscaner orde een gevestigde macht met eigen wetten, theologische opvattingen en organisatievormen. De bedelorde verloor echter haar elan en werd nog afhankelijker van stadsbesturen, koopmansfamilies en hoven. Beschaafde gedragsstandaarden werden mede dank zij de bedelmonniken op evenwichtiger wijze in gematigder vormen en in grotere sociale verbanden nageleefd; zo verloren de bedelmonniken in de zestiende eeuw hun toonaangevende rol in zielzorg, opvoeding en bestuur binnen grotere staatkundige verbanden.

Niet alleen kerkelijke organisaties, maar ook steden, families en hoven werden opgenomen in meeromvattende maatschappelijke kaders: territoriale staten. Terwijl de steden groeiden tot een omvang van vijf- tot meer dan honderdduizend inwoners, nam niet alleen de welvaart enorm toe, maar ook de geweldbeheersing, zowel binnen als tussen de steden. De stads- en statenvorming impliceert een verschuiving in de machtsbalans van het land naar de stad en van kleinere naar grotere sociale verbanden. Het maatschappelijk

57 Zie Moorman 1968 met biografie en een overzicht van de bronnen.

[p. 30]

[p. 31]

leven werd beheerst door steeds grotere aanvals- en verdedigingseenheden. Er ontstond een netwerk van economische, politieke en culturele centra. Deze ontwikkeling begon in Italië eerder dan elders in Europa, maar zette, vergeleken met grotere staatssamenlevingen als Frankrijk en Engeland, minder ver door in de periode van de zestiende tot de negentiende eeuw.

Tussen 1250 en 1600 werden steeds meer mensen in Midden-Italië op een duurzamer en geregelder wijze van elkaar afhankelijk en wel op de volgende manier. De opkomst van de bedelorden vond plaats in de steden waar zij tussen 1250 en 1320 een grote aanhang verwierven.⁵⁸ Binnen de welvarende, vergeleken met eerdere perioden veilige steden steeg de politieke invloed van de stadsbesturen. Zelfs in de rijke koopmanssteden met een krachtige republikeinse traditie wist telkens één geslacht de politieke macht en het culturele prestige naar zich toe te trekken. De Toscaanse stadsrepublieken werden hofsamenlevingen, verwant aan de grote hoven ten zuiden van Rome en ten noorden van Bologna, die vaak al in een eerder stadium een bloeiperiode hadden doorgemaakt.

Bedelmonniken waren reguliere geestelijken: ze leefden als groep in een klooster en waren gebonden aan een kloosterregel. De bedelmonniken onderscheidden zich van andere geestelijken doordat ze individueel èn collectief niets mochten bezitten; formeel bedelden zij hun vermogen bijeen en mochten zij slechts giften ontvangen die voor hun pastorale zorg en prediking nodig waren.⁵⁹ Al snel na de dood van Franciscus stroomde het vermogen toe en werd het met de armoedegelofte niet zo nauw meer genomen.⁶⁰ De opkomst van de bedelorden kwam tot uiting in grootse kerken als de San Francesco te Assisi.

De bedelorden werden zo belangrijk voor de kerkbouw omdat in elke belangrijke Italiaanse stad meerdere ordekerken gebouwd werden, soms uit het niets, soms uitgaande van een klein kerkje buiten de muren. De ordekerken werden groter en kwamen binnen de muren van de sterk uitdijende steden te liggen. Ze waren elk afzonderlijk niet groter dan de abdijen, maar er kwamen in korte tijd veel meer van deze kerken, die alle tussen 1250 en 1320 hun voltooiing naderden en in die periode gedecoreerd werden.⁶¹ Zo werd het Italiaanse stadsbeeld bepaald door een kring van doorgaans betrekkelijk sobere kerken met daarnaast een klooster.

De bedelordekerken verschilden van de oudere abdijen doordat ze in de stad waren opgenomen; het waren stedelijke, niet-agrarische kloosters, zoals de uitgebreide ommuurde abdijen van benedictijnen en cisterciënzers. Ze verschilden van de kathedralen doordat ze soberder waren ingericht. Net als de parochiekerken waren de bedelordekerken primair gericht op zielzorg en bezinning.⁶² In de nieuwe bedelordekerken ontstond een enorme vraag naar goedkope, grote en doelmatige afbeeldingen die snel door vaklieden uit de

58 Over de bedelmonniken schreven Moorman 1968, die de ontwikkelingen sterk vanuit het perspectief van de orde zelf beschrijft; Vauchez 1977; Little 1978 en Bax 1985. Veel stadsgeschiedenissen hebben een antireligieuze inslag en onderschatten de rol van de clerus.

59 Bedelmonniken behoren tot de categorie reguliere geestelijken levend volgens een kloosterregel die verplicht tot een gezamelijk leven in een gebouw met een eet- en slaapzaal en een verbod inhoudt op het verwerven van individuele inkomsten. Kanunniken leefden vaak zelfstandig en hadden wel eigen inkomsten krachtens een prebende. Onder hen stonden in de Sint Pieter de beneficiaten.

60 Vergelijk Moorman 1968 en Little 1978.

61 Italië herbergde minder grote agrarische abdijen dan landen met een sterkere feodale traditie. De meeste abdijen ontstonden als vorstelijke stichtingen en vele dienden tevens als vorstelijk mausoleum. Vergelijk Braunfels 1972, 9-123. Het hoogtepunt in de abdijvorming lag in de elfde en twaalfde eeuw. Deze kloosters boden aanknopingspunten voor de stedelijke en burgerlijke monniken in de dertiende eeuw.

62 De verhoudingen tussen orden, curie en kapittels wordt nog nader uitgewerkt en gepreciseerd. De relaties met leken interpreteer ik in termen van secularisering en clericalisering. Bij mijn analyse is niet de kerkelijke ideologie van zelfstandigheid als zingevende, van hogerhand gestuurde instelling uitgangspunt, maar onderzoek ik de sociale relaties en de veranderingen daarin.

[p. 32]

buurt te voltooien waren. Gevestigde vaklieden als mozaïekmakers, edelsmeden, tapijtwevers, borduurwerkers en beeldhouwers kwamen door deze eisen in een nadeel ten opzichte van schilders te verkeren.⁶³ De hoge kosten, lange arbeidstijd en het moeilijke aanbod van grondstoffen en geschoolde arbeidskrachten werkten allemaal in het voordeel van de schilders, die de belangrijkste opdrachten voor decoraties in bedelordekerken wisten te verwerven.

De toenemende bekwaamheid van schilders maakte hen ook geschikt voor duurdere, meer prestigieuze opdrachten in stadhuizen en kathedralen. De gevestigde seculiere geestelijken probeerden zich in hun kerk te onderscheiden van de monniken door de kathedraal te vergroten en op een indrukwekkende manier in te richten. Tegelijkertijd gaven de stadsbesturen opdracht tot het bouwen van een stadhuis, dat ook overdadig werd gedecoreerd. Zo werd er in de Italiaanse steden tussen 1250 en 1340 een grote bouwactiviteit ontketend, die een goed beeld geeft van de sociale geschiedenis van de stadssamenlevingen.

Het heeft geen zin de ontwikkelingen voor alle steden afzonderlijk samen te vatten. Het is beter om het meest indrukwekkende en best gedocumenteerde voorbeeld gedetailleerd te behandelen: de stadstaat Siena.⁶⁴ Daar had het stadsmecenaat tot 1340 wat de schilderkunst aangaat meer te betekenen dan in Florence waar afzonderlijke families van meet af aan een grotere rol speelden in bestuur en opdrachtverlening. Omgekeerd kan familiemecenaat beter bestudeerd worden aan de hand van Florence dan van Siena waar het mecenaat na 1340 een minder interessante ontwikkeling te zien geeft dan in Florence tussen 1340 en 1490.⁶⁵ Het verschil tussen Siena en Florence ligt dus in de bloeiperiode die in Florence later begint en langer voortduurt, en in de mate waarin families het stadsbestuur beheersten.

Het stadsbestuur van Siena bepaalde niet alleen de opdrachtverlening voor het Palazzo Pubblico, maar ook voor de dom en de bedelordekerken.⁶⁶ Siena werd na 1280 gedomineerd door bestuurders, afkomstig uit de kringen van rijke kooplieden en bankiers.⁶⁷ Zelfs de bisschop werd afhankelijk van de stedelijke overheid. Door de bloei van handel en bankwezen, die een grote inflatie teweeg bracht, verminderde het vermogen van de bisschop ten opzichte van het kapitaal van de kooplieden. Het gezag van de kathedraalgeestelijkheid en haar toonaangevende rol in rituelen werden ondermijnd door de bedelmonniken en door de burgers zelf.

De burgerij vergrootte haar machtskansen ook ten opzichte van de edelen. Zij ontbeerden de steun van de keizer, zagen hun agrarisch vermogen in waarde dalen en verloren hun greep op wapengeweld. De stedelijke overheid kreeg immers de beschikking over een grotere politiemacht en een betaald leger waarmee een hogere graad van geweldbeheersing in stad en ommelan-

63 Voor de eerder tot bloei gekomen beroepen waren de belangrijkste produktiecentra Constantinopel, Rome en enkele steden in Lombardije en Frankrijk; opmerkelijk is het reizende karakter van groepen vaklieden vóór de dertiende eeuw.

64 Voor stedelijke opdrachten in andere centra zie Southard 1979, 453-552 en Larner 1971, 62-96. Het stadsmecenaat in Venetië kwam later tot bloei en bevatte iconografisch overeenkomsten met Siena. Eenvoudig gezegd, Venetia in plaats van Senus, Marcus en zijn leeuw voor Maria en de doge met zijn insignia voor de Nove. Siena biedt het vroegste voorbeeld van een uitgewerkte republikeinse iconografie sinds de oudheid; het Sienese repertoire is met lokale variaties herkenbaar in republikeinse decoraties in Venetië in de zestiende, in Amsterdam gedurende de zeventiende, en in de Verenigde Staten gedurende de late negentiende eeuw.

65 Het onderzoek naar familiemecenaat in Siena vergt nog veel archiefwerk; vermoedelijk is er een soortgelijke tendens waarneembaar als in Florence en is de bloei van familiemecenaat na 1340 regel in Italiaanse steden. Door mij bestudeerde gegevens over Napels, Montalcino, Pisa, Lucca, Prato, Pistoia, Padua, Verona en Milaan wijzen op een wijd verbreide toename van familiemecenaat in kapellen. Nergens was deze ontwikkeling echter zo sterk, langdurig en verstrekkend als in Florence. De uniciteit van Florence lag dus niet in het familiemecenaat als zodanig of in de vroege bloei, maar in de omvang, duurzaamheid en dynamiek ervan. De opkomst van familiemecenaat deed zich ook voor buiten Italië, met name in de Rijnlandse steden en in Vlaanderen.

66 Het beeld van Siena is gebaseerd op de inventarissen van het Archivio di Stato, een groot aantal niet gepubliceerde bronnen en op de belangrijke werken van W.M. Bowsky. In een overzicht van de kunsthistorische literatuur noemt Maginnis in 1977 Meiss 1951 en Van Os 1969 als belangrijkste overzichtswerken. Na dit evaluerende overzichtsartikel zijn de publikaties verschenen van White 1979; Stubblebine 1979; Gardner von Teuffel 1979; Cannon 1982 en Van Os 1981a, 1981b en 1984. Een recent literatuuroverzicht in Tentoonstelling Siena 1982. Voor de kunst zijn er de bronnenpublikaties: Milanesi 1854; Borghesi en Banchi 1898 en Bacci 1944. Informatief is de kroniek samengesteld door Agnolo di Tura, gepubliceerd in Cronache Senesi, en voor de vroege dertiende eeuw de ordo van Odericus, gepubliceerd door Trombelli. In het overzichtswerk Bowsky 1981: economische en demografische aspecten 1-22; de organisatie van het bestuur 23-116 en militaire aspecten 117-158.

67 De geschiedenis van het feodale Italië blijkt primair uit het machtsverlies van de edelen. Voor Toscane, zie hoofdstuk 2 over staatsvorming in Siena en 3 over beroepen, staat en beschaving in Florence. Zoiets als feodale anarchie - voortdurende oorlogsdreiging door elkaar bestrijdende ridders - is moeilijk te documenteren. De agrarische samenlevingen werden vooral gekenmerkt doordat er weinig spectaculairs gebeurde. Het tijdsbeeld van voortdurend door agressieve driften beheerste ridders is misleidend vergelijk Maso 1982. De toenemende agressie van de edelen vloeide voort uit de staatsvormingsstrijd. Het begrip adel is voor Italië moeilijk precies af te bakenen omdat het zelden gaat om een juridisch vastgelegde rol die berust op een door de keizer, koning of paus verleende titel. Zowel in Latium als in Toscane gaat het om een combinatie van landbezit, het bekleden van bestuursfuncties en prestige. Strakke scheidslijnen tussen milites, magnaten, nobiles, en rijke kooplieden zijn nauwelijks te trekken, zeker niet voor langere perioden en voor verschillende streken tegelijk. De scheidslijnen vormden de inzet van een maatschappelijke strijd die sociologisch te verhelderen is met de begrippen democratisering en aristocratisering zie infra. Voor Siena zie Bowsky 1981, 60-98. Voor de geweldbeheersing door de comune zie Bowsky 1981, 117-158.

[p. 33]

den kon worden afgedwongen.⁶⁸ Daardoor konden de inkomsten verder toenemen, stegen de belastingopbrengsten en daalde het militair-agrarisch vermogen van de edelen.⁶⁹ Zij verloren hun geweldmonopolie en greep op belastingheffing aan de stadstaat Siena, die in het noorden grensde aan de stadstaat Florence, waar soortgelijke monumenten verrezen: stadhuis, kathedraal en bedelordekerken.

Na enkele oorlogen tussen Siena en Florence ontstond vanaf 1280 een stabiel machtsevenwicht tussen beide staten. De territoriale expansie van Siena verliep in zuidwestelijke richting en ging voornamelijk ten koste van kleine stadjes, gedomineerd door edelen. Zo ontstond een stadstaat van ongeveer honderdduizend mensen, geleid door een centraal bestuur van trotse burgers.⁷⁰ Zij lieten niet alleen dure verdedigingswerken bouwen, maar verleenden ook opdrachten aan schilders die in stadhuis, kathedraal en bedelordekerken een ideaalbeeld gaven van de door vrede, veiligheid en welvaart gekenmerkte comune.

Vanaf 1340 werd het sociale leven in Siena vaker verstoord door interne conflicten en een sterker wordende dreiging van buitenaf. Vóór 1340 had de beheersing van interne conflicten bijgedragen tot een versterking van de positie ten opzichte van andere soevereine mogendheden; nadien namen de kansen aanzienlijk toe op interne spanningen, politieke strijd, faillissementen, pestepidemieën en geweldpleging binnen de stad.⁷¹ De burgerbestuurders konden de groeiende problemen minder goed het hoofd bieden dan daarvoor, zodat een deel van hun centrale macht verloren ging en terecht kwam bij kleinere sociale eenheden, zoals families, broederschappen en stadjes in de regio.

Door toenemende druk van buitenaf en groeiende interne tegenstellingen stagneerden staatsvorming en civilisatie in Siena en verloor het stadsbestuur zijn toonaangevende positie. De toenemende afhankelijkheid van de omringende centra maakte het voor leden van de voormalige stadsadel mogelijk via een omweg opnieuw een grote rol te gaan spelen in de stadspolitiek. Na korte perioden van invloed van de hertog van Milaan en de Duitse keizer werd een duurzame relatie opgebouwd met Rome en Florence. Binnen de stedelijke instellingen konden enkele groepen voor zichzelf een grotere macht opeisen. Zij waren echter niet in staat opdrachten te verlenen die verder gingen dan een aanvulling op wat vóór 1340 door het stadsbestuur tot stand was gebracht. Siena werd een provincieplaats, die er dank zij de stagnatie nog steeds uitziet als een mooie ‘middeleeuwse’ stad, gedomineerd door dom, stadhuis en een kring van bedelordekerken.

Florence was de enige Toscaanse stad die ondanks de pest en de dalende conjunctuur een welvarende, vreedzaam levende stadstaat bleef, waar ook na het midden van de veertiende eeuw nog op grote schaal werd gebouwd.

68 Bowsky 1981, 117-158.

69 Bowsky 1970 en Bowsky 1981, 184-259.

70 Bowsky 1981, 7-10, 19. In 1328 leefden rond de vijftigduizend mensen in Siena, tegen ongeveer honderdtwintigduizend in Florence, vijfendertigduizend in Padua. In de contado van Florence woonden honderdveertigduizend mensen, in die van Padua zestigduizend en in Perugia rond 1280 drieënzeventigduizend. Contado laat zich naar analogie met Groningen vertalen met ommelanden en betekent de regio vallend onder de jurisdictie van een stad. In het oosten grensde Siena aan het Ghibellijnse Arezzo, later door Florence onderworpen, en in het zuiden aan het domein van de Kerkelijke Staat. Op deze grens wisten edelen, zoals de Aldobrandeschi, graven van Santa Fiora en Sovana zich nog lange tijd te handhaven. Zie Bowsky 1981, 1-7.

71 Bowsky 1981, 299-306. Doordat Bowsky vooral gebruik maakt van kronieken en stadswetten onstaat een te geïdealiseerd beeld van de heerschappij van de Negen en blijven de conflicten en veranderingen onderbelicht.

[p. 34]

In Florence verwierven koopmansfamilies weliswaar een steeds grotere greep op het stadsbestuur, maar zij wisten de eenheid goed te bewaren.⁷² De Florentijnse families werden rijker dan hun mededingers uit Siena doordat zij nieuwe markten ontsloten, een betere toegang tot de zee hadden en over meer grondstoffen in de eigen staat beschikten. De Florentijnen wisten een goed gebruik te maken van de zakelijke mogelijkheden die de handel met de paus, met de koning van Napels en met het Bourgondische hof te bieden had. In de Nederlanden verdrongen de Florentijnen de bankiers uit andere Italiaanse steden. Zij gingen voort met de ontwikkeling van handel, nijverheid en bankwezen die in zeesteden als Pisa en in landsteden als Siena en Lucca begonnen was. De Florentijnen handelden op grote schaal in grondstoffen als graan, wol, vis, huiden, kruiden, steen, hout en ijzer, in halffabrikaten en in afgewerkte produkten, zoals zijden kleding of altaarstukken. Koopmanschap werd gecombineerd met bestuursmacht. Als geheel betekende dit koopmanschap een breuk met oudere handelsvormen, die incidenteel en marginaal waren en nog in het teken stonden van de mentaliteit take the money and run.⁷³

De ontwikkeling van handel, bankwezen en nijverheid ging na 1340 in Florence voort, terwijl in andere steden, met uitzondering van Venetië, een recessie intrad. Ook de Florentijnse staatsvorming ging verder, en wel met de inname of aankoop van voorheen onafhankelijke steden, waaronder Pisa, Lucca, Arezzo en Volterra. In betere tijden waren deze steden zelf het centrum geworden van een stedelijk-agrarische economie.⁷⁴ De Florentijnse kooplieden kregen mede door de staatsvorming betere mogelijkheden hun vermogen in stand te houden dan de kooplieden uit andere steden. De rijkste Florentijnse families bouwden binnen de staat een netwerk van patronagerelaties op, gebaseerd op verwantschapsverhoudingen. Familierelaties bepaalden het sociale leven in de stad, dat in toenemende mate beheerst werd door steeds minder kernfamilies, die één dominante factie ging vormen.

Zowel de bedelorden als de stedelijke instellingen werden eenzijdiger afhankelijk van de financiële en organisatorische steun van de kooplieden en bankiers, die minder als stadsbestuurders en meer als familiehoofden en factieleiders opdrachten verleenden aan kunstenaars. De bouwactiviteit van families overtrof de nieuwbouw van de orden en de stedelijke projecten als stadhuis en kathedraal. Reeksen familiekapellen en paleizen gingen in de vijftiende eeuw het stadsbeeld beheersen. Dit was eerder bepaald door de torens van de edelen die als teken van pacificatie werden afgebroken. Ordekerken, dom en stadhuis werden omringd door een kring van familiekapellen.⁷⁵ Zo kwam de wijze waarop rijke families de bestaande orden en stedelijke instellingen beheersten tot uiting in de architectuur.

In het begin van de veertiende eeuw verwierven de eerste families een eigen kapel in de belangrijkste wijken. Halverwege de eeuw werd de familie-

72 Zie G. Brucker; R.A. Goldthwaite; F.W. Kent; D. Kent; L. Martines; A. Molho (zie Trexler 1971); N. Rubinstein en R. Trexler. Met uitzondering van Goldthwaite schreven zij met een niet-kunsthistorische probleemstelling. In een boek over Florentijnse politiek staat zelden iets over de bouw van de kathedraal of de beschildering van een familiekapel, terwijl in kunsthistorische literatuur de zakelijke en bestuurlijke beslommeringen van de opdrachtgevers veelal buiten beschouwing blijven.

73 Little 1978 en Moorman 1968, 177-205, 307-384; de pedagogische en beschouwende teksten van Florentijnse kooplieden, en die van de Bonichi uit Siena wijzen erop dat Weber de protestantse ethiek te veel nadruk heeft gegeven in zijn analyse van het ontstaan van een kapitalistische geest en bureaucratische rationaliteit. De belangrijkste elementen daarvan zijn reeds te vinden in de na 1280 voor Toscaanse kooplieden geschreven en geschilderde voorstellingen. De beroemde these van Weber 1904 is dan ook vooral belangrijk als polemiek tegen een eenzijdig historisch materialisme, vergelijk Marx. Als verklaring van het kapitalisme schiet ook zijn these te kort.

74 Zie naast de vele studies over afzonderlijke steden Martines 1980, 7-71, 111-161 en de verwijzingen bij 345-349.

75 Aan familiekapellen zijn vele detailstudies gewijd. De probleemstelling is ingeleid door Warburg 1902 en 1907 en Wackernagel 1938. Na 1960 volgde een reeks case-studies over een kapel, vaak in de vorm van een dissertatie. In deze periode schreef Borsook belangrijke artikelen over Florentijnse kapellen, met als samenvattende studie haar publikatie over de Sant' Ambrogio. Op het probleem van het patronaatsrecht is het eerst gewezen door Hueck 1976. Het bredere verband van de opdrachtverlening in Florence in Wackernagel 1938; Shearman 1965 en Goldthwaite 1980.

[p. 35]

patronage voortgezet door meer geslachten.⁷⁶ Omstreeks 1420 was er een stabiele elite van steeds minder, steeds rijkere families die allemaal een kapel hadden in een kerk. Na 1434 werd één familie, de Medici, dominant. Deze familie, die over de beste buitensteedse relaties beschikte, trok zich na 1460 terug uit het openbare leven in dom, stadhuis, ordekerken en familiekapellen.

De Medici's legden meer de nadruk op paleizen en villa's. Ze versterkten de relaties met de hoven rond Florence die belangrijker werden voor de interne Florentijnse verhoudingen. Dit was onder meer het gevolg van de groeiende mogelijkheden en van de noodzaak om via bondgenootschappen met militair bekwame vorsten de veiligheid van Florence te waarborgen. De commerciële en militaire schaalvergroting bevorderde duurzame coalities tussen legeraanvoerders en kooplieden. Condottieri werden gekocht door de Medici's, die daardoor hun eigen positie versterkten binnen een stad die veilig en welvarend kon voortbestaan. Na 1460 veranderde de mise-en-scène van het sociale leven: grote, mooi ontworpen stadspaleizen en villa's werden belangrijker in verhouding tot de familiekapellen in bedelordekerken.

De opkomst, bloei en verbreiding van familiekapellen tussen 1320 en 1490 is illustratief voor de sociale geschiedenis van Florence in de tijd die wij renaissance noemen. De vermogenden werden hovelingen die elkaar in paleizen en villa's troffen en minder in de rollen van medebegunstigers in een ordekerk of als bestuursleden in een stadhuis. De beschavingsidealen van de bedelorden, de stadsbesturen en de koopmansfamilies werden verwerkt in een cultuur met een grote praalzucht en een verfijnde smaak. De heroriëntatie voltrok zich in Florence toen de stad opgenomen werd in een door hoven gedomineerd staatkundig netwerk. Florence was een van de laatste steden waar het hof politiek en cultureel toonaangevend werd.

De vijfde generatie rijke Medici's kon zich niet meer handhaven als kooplieden en bankiers. In 1537 vestigde Cosimo de Medici zich als hertog binnen de territoriale staat Toscane waartoe na 1555 ook Siena behoorde. Het beeld van Florence wordt nog steeds bepaald door de opdrachten van de grote families en de daarop aansluitende architectonische ingrepen van de Medicihertogen. In de San Lorenzo lieten zij een op de domkoepel lijkend mausoleum bouwen; het stadhuis werd ingericht als paleis dat via de nieuwe Uffizi verbonden werd met het paleis van de familie Pitti en zo één magnifiek Medicimonument werd. De Mediciwapens verschenen, voorzien van een hertogelijke kroon, ook op de stadspoorten en het stadhuis van Siena.

De verhoofsing van Florentijnse kooplieden was in belangrijke mate het resultaat van externe invloeden die bepaald werden door wat edelen in hun domein hadden meegemaakt tussen 1250 en 1450.⁷⁷ Zij konden zich als onafhankelijke ridders te paard niet meer handhaven in het verstedelijkte

76 Zie de verwijzingen in hoofdstuk 3. De verburgerlijking van de Florentijnse samenleving tussen 1280 en 1340 lijkt mij in de literatuur te sterk aangezet. Mede daardoor krijgt de opkomst van de Medici's, verbonden met het jaartal 1434, te veel accent en continuïteit in de samenleving te weinig.

77 Zie Hyde 1973 en Martines 1980, 62-71, 94-110, 218-240.

[p. 36]

landschap. Buiten Toscane konden zij hun macht vergroten door met stadsbesturen tot overeenstemming te komen over coalities en door van tijd tot tijd in dienst van grote heren ten strijde te trekken.⁷⁸ De toenemende machtskansen die besloten lagen in de markt voor betaalde krijshandelingen stelden de nazaten van de feodale heren en enkele succesvolle militairen van lagere afkomst in staat heer van een stad te worden. Zij vestigden een duurzame heerschappij als signori, eerst in de kleinere steden, later ook in de middelgrote, en ten slotte in de belangrijkste centra.

De heer van Urbino, Federico da Montefeltro, werd na 1460 de meest succesvolle condottiero door in wisselende bondgenootschappen steeds hogere honoraria te bedingen om ten strijde te trekken aan het hoofd van grote samengestelde legers of door onthouding van krijgshandelingen toe te zeggen in ruil voor betaling.⁷⁹ Zijn spectaculaire machtsontplooiing was verweven met het toenmalige machtsevenwicht in Italië. Enkele heren verwierven in de figuratie van middelgrote staatjes een sleutelpositie. De heer van Urbino wist van deze mogelijkheden het best te profiteren. Een deel van de stedelijke rijkdom vond zo zijn weg naar de vorstelijke residentie Urbino waar een enorm paleis werd gebouwd. Dit paleis kon een toenemende schare hovelingen en kunstenaars herbergen en incidenteel werden er grootse ontvangsten georganiseerd ter ere van andere vorsten die ook zelf het middelpunt waren geworden van een groeiende hofhouding. Heren wier voorvaderen elkaar nog als strijdende ridders naar het leven stonden, moesten nu samen leven als hoofse bondgenoten.⁸⁰

De sociale stijging van Federico da Montefeltro, door Sixtus iv tot hertog verheven, was deel van een strijd waarin zijn concurrenten én zijn eigen nageslacht aan macht verloren. De vorming van grotere aanvals- en verdedigingseenheden ging gepaard met een florerende hofcultuur, net zoals Elias dat voor Frankrijk heeft beschreven. Vorsten die na een moeizame strijd op latere leeftijd een goede machtspositie verworven hadden, toonden hun status door magnifiek uiterlijk vertoon ten opzichte van hun volk, hun hovelingen en van andere staatshoofden. Zo brachten zij in onderlinge concurrentie ‘de staat als kunstwerk’ voort: het produkt van de overwinnaars in een niet geplande eliminatiestrijd.

De culturele ontwikkeling die omstreeks 1470 in Urbino gestalte kreeg werd in Rome rond 1510 bekroond. Julius ii kan als opdrachtgever van onder meer Rafaël en Michelangelo de grootste mecenas aller tijden genoemd worden. Door zijn opdrachten werd Rome opnieuw metropool met een ongekend aantal monumentale gebouwen waarvan de nieuwe Sint Pieter met het gerenoveerde Vaticaanse paleis het imposante centrum werd. Julius ii kon als paus en mecenas veel leren van Federico da Montefeltro. Zijn geslacht was door een huwelijk verbonden met de Montefeltrodynastie; zijn neef, Francesco Maria della Rovere, volgde Federico's zoon op als her-

78 Pacificatie of geweldbeheersing impliceert geenszins dat de gevoerde oorlogen minder bloedig werden; de gewelddadiger wordende oorlogvoering betekent niet dat mensen minder beschaafd werden; integendeel, strategisch inzicht en beheersing van het krijgsbedrijf waren de voorwaarden voor het doclmatig opereren van steeds grotere legers. De verdergaande geweldbeheersing door staten binnen een begrensd grondgebied, betekent evenmin dat de afbakening van grenzen in alle stadia vreedzaam en met minder bloedvergieten verliep.

79 Zie Tommasoli 1978 met verdere verwijzingen en hoofdstuk 4.

80 Voor theoretische inzichten Elias 1969 en Goudsblom 1982 en 1983.

[p. 37]

tog van Urbino en als legerleider van de Kerkelijke Staat.

De strijd tussen heren, vorsten en staten werd in de zestiende eeuw een Europese aangelegenheid.⁸¹ Geen van de grote staatshoofden - keizer Karel v, paus Julius ii en de koningen Frans i van Frankrijk en Hendrik viii van Engeland - kon een duurzaam gezag vestigen over heel West-Europa, alle oorlogen en alle diplomatieke offensieven tijdens het vijfde Lateraans concilie (1512-1517) ten spijt. Er ontstond een duurzaam verband van staten en staatjes dat in grote lijnen bleef voorbestaan tot de negentiende eeuw, toen Italië en ook Duitsland, Nederland en België afzonderlijke nationale staten werden.

Hoewel de Italiaanse centra na 1520 economisch en politiek aan macht inboetten, bleven zij cultureel toonaangevend. Cosimo i werd in de jaren zestig van de zestiende eeuw een belangrijke mecenas en deed in die rol niet onder voor de koningen van Frankrijk of Engeland. Italiaanse boeken over politiek, cultuur en Italiaanse schilders gingen de Westeuropese cultuur bepalen.⁸² Tot lang na de zestiende eeuw waren Italiaanse schilders het meest gevraagd en bleef de Italiaanse kunst het meest begeerde verzamelobject. De schitterende paleizen in Urbino, Rome en Florence werden normgevend voor het mecenaat van alle vorsten, staatshoofden en rijke burgers, die hun opvoeding bekroonden met een reis naar Italië.

Na de wettelijk geregelde politieke eenwording van Italië op 24 maart 1871, toen Victor Emanuel tot koning van Italië werd uitgeroepen, werden de belangrijkste kunstschatten eigendom van de staat. De Uffizi, het Vaticaans paleis en het paleis in Urbino werden musea; veel stadhuizen, kerken en kloosters werden door de overheid gesubsidieerde instellingen, die hun oorspronkelijke sociale functies verloren en museum voor toeristen werden, en doelwit voor kunstdieven. Mensen uit de gehele wereld, opgevoed in de meest uiteenlopende culturen, komen er met een unanieme bewondering de meesterwerken der renaissance aanschouwen, als één van de mooiste hoofdstukken uit de beschavingsgeschiedenis van de mensheid.

81 Zie Von Pastor 1924; Elias 1969 11, 9-238; Martines 1980, 277-296; Scheller 1985 en Kempers 1986.

82 De Italiaanse hegemonie in cultureel opzicht blijkt uit de vele vertalingen en drukken van Italiaanse teksten, de nadruk op Italiaanse meesters in de belangrijkste kunstcollecties, en de grote moeite die vermogenden deden om Italiaanse schilders te contracteren. De uitspraak van Elias in deel 11 noot 128 verdient in zoverre nuancering, dat in Frankrijk wel degelijk financiële organisatiewijzen, staatsinrichting en beschavingsvormen in woord en beeld, die al langer bekend waren in Italië, werden overgenomen. Vergelijk Kempers 1982a.