Kunst, macht en mecenaat

Het beroep van schilder in sociale verhoudingen 1250-1600

[p. 11]

Woord vooraf

Als schilder en illustrator kwam ik in contact met de zorgen en zegeningen van het moderne kunstenaarschap. Je ervaart het werk van kunstenaars uit de eigen tijd en de perioden daarvoor als een bijzondere bron van inspiratie en tegelijk dringt zich voortdurend de vaak hinderlijke afhankelijkheid van kopers, opdrachtgevers en subsidieverleners aan je op. Als kunsthistorisch geschoold socioloog raakte ik op een andere manier geïnteresseerd in het dilemma van individuele autonomie en sociale dwang. De afhankelijkheid van kopers en beleidsmakers is immers voor kunstenaars een betrekkelijk recent gegeven. Vroeger was directe opdrachtverlening veel belangrijker en daarmee was de speelruimte voor kunstenaars weliswaar beperkter, maar ze wisten beter waar ze aan toe waren. Een intrigerende kwestie bij de opdrachtverhoudingen is bovendien, dat de nog steeds beroemde renaissanceschilders werkten voor geestelijken, kooplieden en vorsten voor wie kunst in de eerste plaats een middel was om hun aanspraken op macht te tonen. De dwang die van opdrachtgevers uitging stond vernieuwende kunst van hoge kwaliteit echter geenszins in de weg, eerder het tegendeel lijkt het geval.

De pretentie van het moderne kunstbeleid is om vernieuwende kunst van hoge kwaliteit bewust te stimuleren. Deze doelstelling, die in de bloeitijd van het mecenaat niet bestond, kan niet los gezien worden van het besef dat de westerse kunst sinds de renaissance een bijzondere ontwikkeling heeft doorgemaakt, die ook in andere samenlevingen van grote betekenis is geworden. Waar het voor mij evenwel niet mogelijk bleek om waardeoordelen over kunst op een ahistorische wijze ‘wetenschappelijk’ te funderen, werd het zinvol te onderzoeken onder welke sociale condities kunstenaars tot algemeen als waardevol en vernieuwend erkende prestaties zijn gekomen.

Het zoeken naar samenhangen tussen ‘kunst’ en ‘samenleving’ is ook om wetenschappelijke redenen zinvol, alleen al om na te gaan hoe de verworvenheden van de sociale wetenschappen en die van de letteren, in het bijzonder de kunstgeschiedenis, zich laten combineren om te komen tot inzichten in

[p. 12]

brede samenhangen en ontwikkelingen op langere termijn als context voor concrete kunstwerken. Door sociale functies en historisch verband van schilderingen te onderzoeken, probeer ik de betekenissen ervan nader te bepalen, en de in kunst besloten informatie te benutten als bron van kennis over sociale geschiedenis en als aanknopingspunt voor sociologische theorievorming.

Door het verzamelen van gegevens in Italië, waar zich, zo bleek, de meest interessante en best gedocumenteerde ontwikkelingen voorgedaan hebben, raakte ik ook doordrongen van het belang en de charme van bronnenonderzoek. Theorieën wezen vaak de weg naar archieven waar zelfs over het werk van de belangrijkste schilders nog nieuwe gegevens te vinden zijn. Naast de schilderingen, bibliotheken en archieven oefenden ook de steden en landschappen in Italië, met die in Holland en Vlaanderen, een grote aantrekkingskracht op mij uit. Visuele motieven hebben de loop van het onderzoek in hoge mate bepaald.

Tijdens het verzamelen en bewerken van de diverse gegevens heb ik veel kunnen leren van Joop Goudsblom en Henk van Os, mijn promotores. Sible de Blaauw, Bart van Heerikhuizen, Bernhard Ridderbos, Kees Schmidt, Henk van Veen en Nico Wilterdink hebben stukken van het manuscript van zinvol commentaar voorzien. Waardevolle suggesties kreeg ik van E. Cassee, L.C. Formmel, J. Gardner, R. Goldthwaite, B.W. Meijer, H. Miedema, R.W. Scheller, J. Shearman, W.H. Vroom en M. Winner. Het Istituto Storico Olandese in Florence en het Istituto Olandese in Rome boden mij steun en onderdak. De Bibliotheca Hertziana, de Biblioteca Apostolica Vaticana in Rome, het Kunsthistorische Instituut te Florence, het Archivio di Stato te Siena en de universiteitsbibliotheken in Amsterdam en Groningen waren de belangrijkste plaatsen waar ik heb gewerkt. Financieel is een belangrijk deel van het onderzoek mogelijk gemaakt door de Nederlandse Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek (zwo). Mede dank zij een opdracht van de ministeries van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en Onderwijs en Wetenschappen naar ontwikkelingen in mecenaat, markt en beleid vooral in Nederland na 1800, heb ik dit boek kunnen voltooien. De bijzondere betekenis van familie en vrienden memoreer ik in dankbaarheid.

Kunst, macht en mecenaat is geschreven voor mensen met een brede cultuurhistorische belangstelling en beoogt een bijdrage te leveren aan onderwijs en onderzoek op het brede terrein, vaak aangeduid als cultuurwetenschappen, algemene letterenstudies of cultuurgeschiedenis. Het boek is ontstaan vanuit mijn eigen interesse voor eigentijdse ontwikkelingen in kunst en cultuurbeleid, maar heeft gaandeweg een meer wetenschappelijke wending genomen. Theoretische kwesties, afbakeningsproblemen tussen verschillende wetenschappen en empirische vragen stel ik aan de orde in Inleiding, enkele beschouwingen en voetnoten. De tekst zelf is een sociologische histo-

[p. 13]

risch verhaal over opdrachtgevers, plaatsen, functies en betekenissen van schilderingen, beroepsposities van kunstenaars en ontwikkelingen in de kunst zelf. Het mozaïek van alle gegevens te zamen vormt hopelijk een enigszins samenhangend beeld van de sociale verhoudingen waarin de kunstenaars verkeerden en waaraan ze vorm gaven. Als sociale geschiedschrijving heeft de nadruk op cultuurmonumenten het voordeel dat het materiaal tot de verbeelding spreekt door de visuele herkenbaarheid. Een nadeel is, dat het voornamelijk gaat over oudere, rijke en in het openbare leven geslaagde mannen, via ‘hogere’ kunst poserend voor tijdgenoot en nageslacht. Opstanden, onderdrukking, honger en de saaiheid van het leven gaan grotendeels schuil achter de voor het merendeel mooie schilderingen waarover dit boek gaat.

Ik draag het op aan Hannie en Marcus.

Bram Kempers

Amsterdam, mei 1986