Surinaamse schrijvers en dichters

[p. 24]

2 Een Surinaams-Siamese tweeling

Wanneer is het allemaal begonnen? Ik citeer: ‘Het historische jaar waarin wij kunnen zeggen, dat de Surinaamse literatuur werd geboren, is 1957. In dat jaar verscheen van de hand van de dichter Trefossa (Henny de Ziel) de eerste Surinaamse gedichtenbundel “Trotji”.’ Dit citaat is van de dichter die jarenlang de verpersoonlijking van het Surinaamse nationalisme was en dat voor velen nog steeds is: Robin Raveles, dichtend onder de naam R. Dobru. Als het juist is wat hier gezegd wordt, dan kunnen we meteen de conclusie trekken dat de literatuur uit Suriname en de literatuur van Surinaamse schrijvers in de diaspora (zeg maar: in Nederland) de twee helften van een Siamese tweeling zijn, en dan moeten we paradoxaal genoeg ook vaststellen dat Dobru ongelijk heeft met 1957 als beginjaar te nemen. Waarom? Van Trefossa is slechts een veertigtal gedichten bekend, alle in een Sranan dat eigenlijk alleen vertaalbaar is met verlies van veel van de subtiele klankwaarde:

san dja na mofo se?
eh-eh!
Watramama na joe sidon
na ston?

Watramama mi sabi joe,
troe-troe.
Watramama,
tjeba-a-a...
joe gowtoe kan-kan, pe
a de?

[p. 25]

 

mi goedoe-goedoe taig mi dan,

 

mi w'wan

 

 

 

Watramama j'e waki mi

 

so pi-i-i...

 

ènhè, mi sab p'aj tan:

 

Sranan!

wat is hier bij de zee?
kijk-kijk!
Watermoeder zit jij daar op
die kei?

Watermoeder ik ken je, ze-
ker wel.
Watermoeder,
wel-wel...

je gouden kam, waar is
die heen?
mijn lieve lief zeg 't me dan, mij
alleen.

Watermoeder jij kijkt naar mij
zo stil...
aha, ik ken zijn thuis:
Suriname!

Het bekende beeld van de zeemeermin doet de ik denken aan de watergodin van Suriname. Dit gedicht geeft een bekend conflict voor veel Surinamers: het heen en weer getrokken worden tussen Europa en Suriname. Trefossa woonde en werkte jarenlang in Nederland, huwde een Zwitserse vrouw en werd in Haarlem be-

[p. 26]

graven. Zijn bundel Sranan poëzie Trotji (Aanhef) werd in Amsterdam uitgegeven. Als we het verschijningsjaar ervan, 1957, als ‘geboortejaar’ van de Surinaamse literatuur nemen, dan maakt de overzeese literatuur dus direct deel uit van de Surinaamse literatuur. En dat betekent dan, dat ook Albert Helman en Rudie van Lier, die al lang vóór '57 werk uitgaven, tot de Surinaamse literatuur behoren.

Nu is Dobru's uitgangspunt alleen al om zijn eenzijdigheid arbitrair: hij vergeet eenvoudigweg de hele orale literatuur - vertellingen, liederen en toneelvormen die eeuwen geleden werden meegebracht uit alle werelddelen en in vele jaren tot Surinaams cultuurgoed werden getransformeerd. Hij vergeet het werk van de Matuari-bosneger Johannes King uit de tweede helft van de 19de eeuw, hij vergeet de romans van Henri François Rikken en Kees Neer, hij vergeet de dichtbundels van Rahman Khan uit het begin van de jaren vijftig; enfin, hij vergeet zoveel.

Het aannemen van 1957 als beginjaar is alleen verantwoord voorzover we het hebben over geschreven literatuur en dan nog alleen maar wanneer we er mee willen aangeven dat vanaf dat moment sprake is geweest van een versnelde ontwikkeling over een breed front en niet langer van incidentele gebeurtenissen. Maar dan nog is het de vraag of we dat tijdstip niet vijf jaar eerder moeten situeren. In 1952 namelijk brengt het Friese tijdschrift De Tsjerne een Suriname-nummer uit. Hugo Pos in Reizen en stilstaan (1988) over het ontstaan van dat nummer: ‘Nog geen maand geleden vertelde hij [Jan Voorhoeve] me het verhaal van hoe een groep Surinaamse studenten in contact kwam met de Friese beweging. Anne Wadman en Fedde Schurer, redacteuren van het maandblad De Tsjerne zagen in het opkomen van een achtergestelde taal een gemeenschappelijke noemer. Ze boden hun daarom in hun tijdschrift de ruimte aan voor een eigen Suriname-nummer. Nu was Leiden in last. Want toen het aanbod was aanvaard bleek al gauw dat er geen in het Surinaams geschreven literatuur voorhanden was. Ja, Trefossa (Henny de Ziel) had een enkel gedicht in die taal geschreven en je had in Suriname de ijveraar voor die taal, Papa

[p. 27]

Koenders, maar verder, ho maar. Naarstig toog men, zoals dat heet, aan het werk en waarachtig, het nummer kwam onder redactie van Voorhoeve en Bruma voor elkaar. Jan verkneukelt zich nog van plezier als hij me in een Chinees eethuisje het verhaal vertelt: “Er was niets.” En dan te bedenken dat die eerste, oorspronkelijke bijdrage in het Fries uitkwam!’ De Surinaamse geschreven literatuur in het Sranan maakte dus haar debuut in een vertaling die geen Surinamer verstond en in een tijdschrift waarvan vermoedelijk nog nooit een nummer Suriname had bereikt en dat inmiddels onvindbaar is geworden. Bovendien waren het vooral Surinaamse émigrés die zich in De Tsjerne verenigd hadden, mensen uit de kringen van de creools-nationalistische vereniging Wie Eegie Sanie, die voor hun studie of om andere redenen in Holland verbleven: Eddie Bruma, Hein Eersel, Wilfred Rens, Jules Sedney, Abongra (?, Enc.v.Sur.: kleverig aanvoelend kruid) en Trefossa. De Tsjerne neemt voorts werk op van Papa Koenders en eert daarmee het pionierswerk van deze onderwijzer die we nog in hoofdstuk 7 zullen tegenkomen. Twee Nederlandse taalkundigen, Wytze Hellinga en Jan Voorhoeve, schrijven beschouwingen en Nola Hatterman, ‘moeder’ van zoveel Surinaamse kunstenaars, zorgt voor de illustraties.

In 1958 wordt De Tsjerne nog eens dunnetjes overgedaan, nu in Suriname en in de oorspronkelijke schrijftalen, die dan zijn: het Nederlands en het Sranan. In dat jaar verschijnt namelijk het eerste nummer van Tongoni als speciaal nummer van het cultureel-wetenschappelijk tijdschrift Vox Guyanae. Het jaar daarop zal Tongoni 2 uitkomen.

Die eerste jaren waarin de literatuur zich langzaam gaat manifesteren als beweging, zijn vooral gevoed vanuit creoolse hoek. Met J.H. Adhin in de redactie van het literaire tijdschrift Soela (1962-1964) zullen de hindostanen naar voren komen. Shrinivāsi zal hun voornaamste representant zijn. Hij is wel in Tongoni en Soela met poëzie en proza aanwezig, maar keert pas in 1968 van Curaçao in Suriname terug. Geschreven literatuur van de overige bevolkingsgroepen zal eigenlijk pas goed in de jaren tachtig opkomen. Als in

[p. 28]

1977 de schrijvers zich ook formeel organiseren in de Schrijversgroep '77 zal het eerste bestuur uitsluitend uit creoolse schrijvers en dichters bestaan.

‘In Trefossa voltrekt zich een synthese van moderniteit en creatieve oorspronkelijkheid in de meest directe zin, die zijn poëzie uitermate boeiend maakt,’ schreef in 1957 in de nrc Paul Rodenko (die zelf geen Sranan kende). Heeft Trefossa met zijn bundel Trotji veel invloed uitgeoefend? Het is moeilijk te zeggen. In die beginjaren vermoedelijk wel. Voor de eerste generatie moet er het besef van uit zijn gegaan dat het Sranan in geen enkel opzicht onderdoet voor welke andere taal ook. Maar anders dan met de poëziestijl van R. Dobru, vindt men sporen van die van Trefossa nauwelijks terug in de Surinaamse literatuur. Dat pleit natuurlijk voor het unieke karakter van zijn werk en de zorgvuldigheid waarmee hij zijn ambacht beoefende. Op de vraag of de negentien gedichten uit Trotji gekozen waren uit een groter geheel, antwoordde tekstediteur Jan Voorhoeve: nee, Trefossa kwam bij me met welgeteld negentien gedichten (zo vertelt Hugo Pos). Wel heeft Trefossa zelf een keuze gemaakt uit honderden andere, zo blijkt uit Het goud van Suriname (1970) van Aldert Walrecht. Latere dichters hebben in een te klein aantal gevallen diezelfde zorgvuldigheid in acht genomen. Met andere woorden: Trefossa wordt te weinig gelezen.

We zitten intussen al midden in de geschreven literatuur die binnen de totale Surinaamse literatuur een periode omvat vergelijkbaar met die van het optreden van de mens in de ontwikkelingsgeschiedenis van het leven. ‘Ik geloof dat de belangrijkste periode uit de culturele geschiedenis van Suriname ongeletterd was,’ aldus Jan Voorhoeve. De actuele betekenis van de orale literatuur hangt af van het jongste publiek: is het in sterkere mate een luisterend of een lezend publiek? Richt het zich sterker op een gemeenschappelijk beleven van literatuur of kruipt het ‘met een boekske in een hoekske’? Feit is dat de orale literatuur schatten verbergt waaraan we niet met een schouderophalen voorbij kunnen gaan.