Sirito. 50 Surinaamse vertellingen

[p. 154]

Alphons Levens
De oude man

‘Zo was hij op school ook al’, mopperde de oude man. Zijn dochter Lorraine keek verstoord op van haar krant en vroeg: ‘Wat zei pa?’

‘Die dáár. Zo was hij op school ook al.’ En hij wees naar de man op de televisie in jas en das met twee vingers in de lucht.

‘Dan mag u wel trots op hem zijn, pa’, zei ze en las verder.

‘Trots!? Waarom trots?’

‘Om uw zoon, zou ik maar zeggen. Hij zat toch bij u op school? Nu is hij doctorandus en straks...’

‘Ja, maar dat is ook alles’, interrumpeerde de man, ‘daar heb ik ze op gewezen, toen. Maar ja, hij is altijd een domme jongen geweest.’

‘Een domme jongen? Hoezo?’ vroeg zijn vrouw nu, die belangstellend de reeks beëdigingen mee volgde. ‘Ik hoorde eerder op de radio dat hij zoiets als sociologie of pedagogiek heeft gestudeerd.’

‘Já, een van die sociale wetenschappen in ieder geval. Maar dat is ook alles.’

‘Dat zegt voldoende over zijn intelligentie’, hield moeder vol.

‘Dat vind ik ook’, steunde Lorraine haar.

‘Bankrovers zijn ook intelligent...’

‘Wat wil je daarmee zeggen?’

‘Ik ben... benieuwd...’, zuchtte Lorraine, voorbereid op weer zo'n lang filosofisch relaas.

‘En...’, toen wachtte de bejaarde man even, ‘en... omgekeerd kunnen academici ook behoorlijk dom zijn. Zie hem daar nou staan te midden van dat gezelschap. Die laat zich beëdigen. Dat is toch dom? En hij heet doctorandus.’ Lorraine grinnikte.

‘Ze hebben hem uitverkoren...’ Ze begreep nu welke richting haar vader uit wilde. Maar hij in zijn boosheid begreep niet dat zij het al begreep en antwoordde ten overvloede: ‘Ja, maar het volk heeft hem niet gekozen!’ En om zijn woorden kracht bij te zetten sloeg hij met zijn vuist op de stoelleuning.

‘En daarom is hij dom, dus...’, prevelde moeder, terwijl ze de ceremoniën bleef volgen. Ze hadden er allerlei geestelijke leiders bij geroepen en die waren gekomen ook. Er werd gezworen op de bijbel en de koran, er werd beloofd. De oude man schudde weemoedig het hoofd.

‘Daarom ben ik niet verschenen toen ze mij wilden huldigen wegens veertig jaar trouwe dienst. Al die medailles, al die oorkonden... reeds lang gedevalueerd! Zo ongedekt als onze gulden.’ En hij stond op om naar de keuken te gaan. Halverwege bleef hij echter stilstaan: ‘Wat ik me ook nog van deze jongen herinner’, en hij draaide zich langzaam om, ‘is dat hij in de eerste Mulo een mooie passer van een klasgenoot gestolen had, ja. En in de derde stal hij een etui met wiskunde-attributen. Zo zit dat. We hebben hem in beide gevallen willen schorsen, maar telkens

[p. 155]

stuurde z'n vader zijn moeder naar school om te huilen. Zelf kwam hij niet. “Hij schaamde zich”, zei de moeder. Maar dan streek de directeur met zijn hand over het hart en hield hem onder voorwaarde op school. Ach ja, die jongen had het van geen vreemde, weet ik nog goed. Zijn vader was op dezelfde wijze grootgrondbezitter geworden.’ En de grijsaard keerde zich weer om en liep door naar de keuken om wat te eten. Je kunt beter je eigen boek lezen dan naar die t.v. te zitten kijken, vond hij. Dan krijg je tenminste geen hoge bloeddruk, dan erger je je niet.

Zijn vrouw volgde hem naar de keuken en zei dat hij niet zo verbitterd moest reageren.

‘Dat is nergens voor nodig; je kunt de wereld toch niet veranderen met ergernis alleen.’

‘Ik erger me niet’, verweerde de oud-leraar zich, ‘ik constateerde slechts een feit.’ ‘Ja, ja, maar de vorige week had je ook zo een geval en een maand geleden óók al. En telkens wind je je op als je een ex-leerling op de televisie ziet. Dat is niet goed voor je gezondheid.’

‘Niet waar, ik heb laatst echt genoten van die gitarist. Dat was dan ook een leuke jongen op school. Maar de leuken zie je niet zo op t.v. Die ontmoet ik gelukkig wel op straat.’ Toen werd het even stil. De oude man dacht na. Hij dacht terug aan vroeger. Sommigen spreken van die goede oude tijd, anderen van de guyabaten [tijd van grote armoede]. Het is maar waar je stond. Hoe onwetenschappelijk konden de mensen toch over de geschiedenis spreken, vond hij. Van sommige leerlingen had hij gezegd dat ze goed terecht zouden komen. Goed? Nou ja, goed. Van anderen had hij geweten dat ze boeven zouden worden. En dat was geen gissen geweest. O nee! Dat was voorspellen op basis van ervaring. Ervaring hem overgedragen door zijn vader, maar ook ervaringen die hij zelf had opgedaan in veertig jaren dienst als onderwijzer in stad en district. De meeste leerlingen hadden eerlijke ouders. Dat was gelukkig nog zo, ja. Hij kende ze. Eerlijke hardwerkende landbouwers. Eerlijke hardwerkende arbeiders. Maar alsof de duvel met die kinderen speelde... Over de ruggen van hun eigen ouders werden sommigen academici. De eerste lichting moet nu in de vijftig zijn. Waar gaat de tijd. De anderen zijn veel jonger natuurlijk. Ze waren hem in groten getale gepasseerd, vooral tijdens zijn Muloperiode. Hoe had hij ze niet gewezen op de gevaren en verleidingen van het leven, zo tussendoor in de klassegesprekken. Hoeveel voorbeelden van zijn eigen generatiegenoten had hij ze niet voorgehouden; goede en slechte: Ja meneer, nee meneer. Wat is er van velen van hen terechtgekomen, vroeg de oude zich af. Een deel is naar Nederland of elders vertrokken. Een deel kwam in het werklozenleger terecht, hier en overzee. Een deel kwam goed terecht, daar praten we niet over, dat hoort zo. Maar een deel werd boef. Bóef! Met of zonder jas en das. Boeven! Veertig... jaren... trouwe... dienst. Slechts bij hoge koorts verzuimd. Naar de hèl ermee. Had hij daarvoor geleefd? Daarvoor gewèrkt?

‘De hèl!’

‘Hmmm?? Wat is dat nou weer’, vroeg zijn vrouw wenkbrauwen fronsend, terwijl

[p. 156]

ze thee zette.

‘De hèl! zei ik.’

‘Dat hoorde ik, ja. Wilde je daar naar toe?’

‘Kan me niet meer schelen.’

‘Let op je woorden, man. Als je daarmee spot, krijg je wat je vraagt.’ De oude man wuifde met zijn hand.

‘Al dat onwetenschappelijk gedoe. Daar geloof ik allang niet meer in, dat weet je.’

‘Oh’, zuchtte ze, ze had het al zo vaak gehoord. En de laatste weken steeds vaker.

Lorraine kwam binnen, maar liep door naar de trap om boven naar haar slapende kinderen te kijken. Toen ze terugkwam zei ze, nog op de trap: ‘Zíj gaan hopelijk niet naar de hel. Ze slapen zo lief.’

‘Heel Suriname gaat naar de hel. Niemand ontkomt aan deze ondergang', antwoordde haar vader met stemverheffing, tenzíj... tenzíj... er een geheel nieuw leiderschap opstaat. Tenzij dàt. Maar onder mijn ex-leerlingen heb ik er jammer genoeg geen bespeurd. Misschien dat ik nog verrast word voordat ik doodga. Misschien. Maar dat is meer hopen dan weten. En zoals je weet houd ik daar niet van: hopen en geloven.’ Hij stond op, wenste welterusten en ging naar boven. Lorraine zette de televisie in de voorkamer uit en volgde samen met haar moeder zijn voorbeeld.

In bed kon Lorraine de slaap niet vatten. Waarom was vader de laatste weken zo verbitterd? Hij deed haast niets anders dan zijn onderwijzersloopbaan evalueren en daarvan zag hij alleen maar de donkere zijden. ‘Voor niets gearbeid!’ had hij gisteren gezegd. ‘Water naar de zee dragen’, eergisteren. ‘Ja, ik heb een aantal kinderen leren lezen en schrijven, maar dat is dan ook alles’. En dan die filosofische monologen. Nooit meer iets anders. ‘Suriname heeft niet nog méér deskundigen nodig, maar bekwame leiders’. ‘Suriname heeft niet nog meer academici nodig, maar eerlijke leiders’. En zo maar door. Ze nam zich voor ze voortaan op te schrijven. Ze nam zich voor beter te luisteren en minder in de contramine te gaan zoals moeder. Want moeder had nog hoop, geloof in het huidige. Zij was een vrouw van hoop; zij geloofde. Zij geloofde zelfs dat de generaals Suharto, Augusto Pinochet en alle andere dictators ook wel hun goede zijde hadden en dat je voor hen moest blijven bidden.

Wat Lorraine niet wist, maar had moeten weten na zoveel jaren, was dat haar vader helemaal niet was gaan slapen. Achter zijn oud bureau zat hij te zoeken naar iets. Hij bladerde in cijferlijsten van vroeger.

‘Hoe heette die ene nou weer?’ murmelde hij. ‘Hij is directeur van dat bedrijf daar... aan de... hoe heet dat nou weer...?’ En hij legde de zoveelste rapportcijferlijst opzij. ‘In welk jaar zat hij ook weer bij mij? 1953, 1954... of was het 1955?’ Hij had ze alle veertig bewaard. Eerst omdat hij bepaalde namen van leerlingen zo mooi vond; later om de prestaties van zijn leerlingen van jaar tot jaar te kunnen volgen, om vergelijkingen te kunnen maken. Maar in de laatste tien jaren als leraar op de Muloschool bewaarde hij zijn cijferlijsten om andere redenen. Zijn

[p. 157]

cijferlijsten waren een soort encyclopedie geworden. Als hij een ex-leerling was tegengekomen en hij wist de naam weer, dan ging hij bij thuiskomst meteen achter zijn bureau zitten en zocht in zijn veertig cijferlijsten, totdat hij wist hoe die man of vrouw vroeger was geweest op school. Maar vanavond kende hij de naam niet, dus moest hij namen lezen, totdat hij vond wat hij zocht. Want, dat wist hij beslist: deze was ook een boef geworden. Maar hoe was hij op school geweest, welke sporen uit het verleden liepen door naar nu?

Hij stond op en liep naar de boekenrekken, waar hij ook een hoekje had ingeruimd voor zijn veertig schoolagenda's. Die jaaragenda's waren zijn geheime boeken vol karaktertekeningen van leerlingen die speciaal opvielen. Zijn vader, een timmerman, had hem vroeg geleerd te kijken naar mensen.

‘Kijk naar je vriend Ramon’, had hij eens gezegd, ‘zó goed kon zijn vader ook liegen, waar je bij stond. In één zin kon hij met gemak twee tegengestelde mededelingen doen. En afhankelijk van jouw reactie koos hij reflexsnel voor een van beide en ontkende hij dat hij de andere ook had gedaan.’ Ja, Ramon had vroeg leren liegen. Eigenlijk was het nooit tot hem doorgedrongen dat er zoiets bestond als niet-liegen. Als je tegen hem zei: ‘Je liegt’, dan keek hij je zo wezenloos, zo onnozel aan dat je haast spijt kreeg dat je hem de waarheid had gezegd. En zo had hij het nooit afgeleerd, tot nu toe niet, als gepensioneerde journalist. Maar waarvoor sta ik nu hier voor dat boekenrek, vroeg de oude zich af. Hij liet zijn ogen gaan over de vele boeken en tijdschriften die zijn kinderen en kleinkinderen in het buitenland hem de afgelopen twintig jaren op zijn verzoek hadden opgestuurd. Boeken over economie, over filosofie, over politiek, over de strijd van volkeren tegen onderdrukking; over de grote leiders op aarde. Hij had er hier zelf ook nog een aantal gekocht. En hij had ze allemaal gelezen.

‘Ja... maar dat is ook alles’, zuchtte hij. Waarom moest hij pas na zijn pensionering kennis van deze boeken nemen? Waarom werd er in zijn tijd op school zoveel verzwegen en verdraaid? Toen hij leerling was en daarna? ‘Naar de hèl met die school!’

‘Waaaát?’ vroeg zijn vrouw, zich slaperig omkerend in bed.

‘Naar de hèl zei ik.’

‘Slaap je weer niet?’

‘Ik slaap elke dag. Ik heb mijn hele leven geslapen.’

‘Zó!’ En ze keerde zich weer om, omdat ze geen zin had in een discussie zo diep in de nacht. ‘Blijf voortaan dan wakker’, was het enige wat ze nog zei en ze was alweer vertrokken. Maar de oude man was geenszins van plan eeuwig wakker te blijven. Nee, dàt niet! Hij wilde nog doen waar hij zin in had. Hij pakte uit de stapel oude schoolagenda's de exemplaren van 1953 tot en met 1955 en ging weer aan zijn bureau zitten. En hij begon te bladeren. Maar onder het bladeren werd hij afgeleid door andere aantekeningen van toen en een paar nooit gepubliceerde gedichten, en hij las ze als iemand die bezig was het huis op te ruimen maar bij elk tijdschrift dat hij in de hand nam vergat op te ruimen. Zo ook dit gedicht:

[p. 158]

Dood

 

Paramaribo is nat en kil vandaag

 

plassen hier en kuilen daar

 

trenzen overvol tot op de erven

 

het motregent nog.

 

 

 

'k Hield het niet uit in huis,

 

had geen inkopen gedaan,

 

dacht: laat me de krant gaan kopen

 

foto's zien van blank Paramaribo.

 

 

 

Zo kocht ik mijn krant aan de Malebatrumstraat,

 

liep nog een rondje om;

 

overal gesloten ramen, dichte cafés, donkere gevels,

 

nergens waar ik gezellig een warm kopje drinken kon.

 

 

 

Dus slenterde ik maar terug naar bed

 

langs de ingedommelde wachters,

 

de niet opgehaalde vuilnisemmers, een enkel kadaver.

 

Wat een dooie stad.

‘Ja, zo is het! Al zou men dit geen gedicht willen noemen’, mompelde hij, ‘maar dàt is waar. Een dooie stad.’ En toen luider: ‘Dood!’

‘Waaaát?’ vroeg zijn vrouw verstoord.

‘Dood! zei ik.’

‘Wil je doodgaan?’

‘Kan me niet meer schelen, hoor! Slaap lekker. Ik zal je niet meer storen.’

‘Goed, dank je’, en ze viel weer in slaap. Toen viel zijn oog op een aantekening in de agenda van 1954: ‘Hij leert zeer goed. Haalt slechts achten, negens en tienen, maar houdt niet van gymnastiek. Gymnastiek vier punt. Zijn zusje verklapte gisteren in een opstel dat hij thuis nooit helpt in de huishouding. Van zijn ouders hoeft hij ook niet, omdat hij zo goed leert. Hij kan de eer van de familie redden door academicus te worden.’ Dat is hij geworden ook; ik ken die knaap nog, dacht de oude. Ingenieur is hij geworden. Nóóit heeft hij één brug gebouwd. Al langer dan twintig jaren zit hij thuis met behoud van salaris. Heb ik daarvoor les gegeven? De oude man keek naar zijn vrouw. Hij had haar die vraag willen voorleggen, maar zij zou natuurlijk weer zeggen: ‘De meeste van jouw leerlingen zijn goede mensen geworden. Je bent een ontevreden mens.’ Maar die vrouw begrijpt het niet: dat hóórt zo! Waar het om gaat zijn die met een afwijkend gedrag. Die wij in ons vak niet zo gewild hadden. Juist zij timmeren aan de weg. Van die anderen hoor ik weinig, ging het door zijn hoofd. Die anderen houden zich voor-

[p. 159]

namelijk op met huis-, tuin- en keukenbezigheden. Zij laten het ruïneren van het land over aan de vlugge jongens, zij die op school reeds opvielen door hun handigheidjes, gewiekstheid. De carrièrejagers die als kind reeds vrij konden studeren, omdat hun broertjes en zusjes het huishoudelijke werk en de hossels deden. Ja, ja! En nu? Nu? Doen ze anders?

De oude man stond op om even zijn gezicht te gaan wassen. ‘Natuurlijk weer geen water uit de kraan!’ mopperde hij. ‘En ik heb zoveel ingenieurs helpen maken. Boeven allemaal.’ Hij generaliseerde. Dat deed hij niet makkelijk als leraar. Maar wanneer hij op zijn oude dag boos werd, zei hij zulke dingen. Zonder zijn gezicht gewassen te hebben nam hij weer plaats achter zijn bureau. Weer nam hij willekeurig een cijferlijst uit de stapel. En hij begon de namen en cijfers te bestuderen. Ze zeiden hem niets. Deze namen was hij nooit weer tegengekomen. Geen een. Vreemd. Waar zouden ze zitten? Waren ze überhaupt nog in het land? Onze bevolking is nauwelijks gegroeid sinds ik met pensioen ging, dacht de oude spijtig. Ik heb dus voor Nederland gewerkt; voor de Nederlandse Antillen, dat is niet zo erg, maar ook voor Amerika. En dat voor een Surinaams onderwijzersloon. Hoe lang moet dat nog zo doorgaan? Hoeveel generaties nog? Nu zit ik hier... wat kan ik nog doen? Niets! Te laat beseft. Als ik nu dertig jaar jong was of zo... Als ik nu dertig was!

Hij stond op en liep de kamer uit naar het balkon. Ergens kraaide een haan. Hij keek naar binnen om de tijd van de oude wandklok te lezen. Drie uur. Gekke haan. Nu moest hij maar gaan slapen. Maar slaap had hij niet. Hij haalde een slaapmiddel en nam het in met een glas koud water. Toen ging hij achter zijn bureau zitten wachten op de slaap, want als hij in bed ging liggen werd zijn vrouw weer wakker. Hij bladerde nog even in wat cijferlijsten en oude agenda's. Hij schreef nog wat op een blaadje en las nog een beetje; na een uur of wat kwam de slaap.

Tegen half zeven stond zijn vrouw op en zag hem liggen met de deken helemaal over zijn hoofd getrokken. Dat was zij gewend, maar niet op dit uur. En ze schudde het hoofd: tegenwoordig doet hij alles anders; hoe laat is hij deze keer komen slapen? Ze ging naar beneden om Lorraine te helpen met haar kinderen die naar school moesten. Laat hem maar slapen. En ze vertelde haar dochter hoe het kwam dat vader nog niet in de tuin rondliep. Lorraine zei dat niet alles wat vader zei zo gek was. Voor zijn hoge leeftijd was hij goed bij de tijd. En ze zei dat ze voortaan beter naar hem zou luisteren en zijn uitspraken zou optekenen in een schrift. ‘Want hij heeft ze van ergens. Hij leest zoveel.’

Tegen elf uur ging ze naar boven om op te ruimen. Tegen twaalf uur was de grote kamer van haar ouders aan de beurt. Ze zag het meteen: vader had weer flink gestudeerd. Ze legde de cijferlijsten bij elkaar, de agenda's ook, de boeken gingen op hun plaats, ze deed het al twintig jaar. Bij het afstoffen van het bureau viel haar oog op een blaadje waarop in het bekende handschrift iets stond. Het was geen gedicht; ook geen aantekening over een of andere ex-leerling of een uittreksel van een boek. Het was een boodschap, een soort opdracht:

[p. 160]

Aan mijn lieve vrouw, kinderen en kleinkinderen als het zover is.
Ik groet jullie alvast en bedank jullie voor alles. Verder wil ik niemand meer tot last zijn. Laat s.v.p. op mijn grafsteen naast mijn meest recente foto de volgende tekst graveren:
Veertig jaren trouwe dienst,
voor niets gearbeid, voor niets geleefd

Lorraine las het briefje over en over. Net oma, dacht ze. Die begon al dertig jaar vóór haar dood met de voorbereiding van haar begrafenis ‘om niemand tot last te zijn’. Ze las de brief nog eens en opeens overviel haar een eigenaardig gevoel. Een gevoel alsof ze plotseling alleen in de kamer was. Ze wilde gillen, maar hield zich in. Ze liep naar het bed en tilde voorzichtig, alsof ze hem niet wilde wekken, de deken van haar vaders gelaat. Ze voelde zijn pols die geen teken van leven meer gaf. Al zijn uitspraken zou ze optekenen...