Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Deel 3

De geschreven literatuur van 1596 tot 1923

[p. 297]

4. Bibliotheken

De Algemeene Leesbibliotheek van Buttner adverteerde in 1891 dat zij

eene nieuwe collectie beroemde romans uit het Fransch en uit het Hoogduitsch ontvangen [had], die ter kennismaking worden aanbevolen.¹⁴⁹
Aan abonnees worden gratis ter lezing verstrekt tijdschrift[en] als Het geillustreerd Nieuws van den Dag, De Aarde en haar Volken, De Eigen Haard, De Vragen van den Dag, De Kunstkronyk, De Katholieke Illustratie; Nieuwsbladen als: De Echo met gezochte romans, De Tribune, Het Nieuws van den Dag e.m.a.

Buttner verkocht ook boeken en noemde Potgieter, Hildebrand, De Genestet en Van Koetsveld.¹⁵⁰ Andere leesbibliotheken tegen het einde van de 19de eeuw waren die van de gezusters Hulleman, J.J. Zschüschen en de weduwe C.C.L. Reeberg (zie voor een overzicht bijlage II).

De veruit belangrijkste boekencollectie was die van de Koloniale Bibliotheek die in het culturele leven van de eerste helft van de 20ste eeuw een belangrijke rol bleef vervullen. Voorts bevonden er zich belangrijke collecties in de loge Concordia en het Militaire Garnizoen.¹⁵¹

Het openbare bibliotheekwezen groeide exponentieel. De Alliance Française, de Lutherse Gemeente, de collectantenvereniging van de Nederlands Hervormde Gemeente en het politiekorps kregen alle de beschikking over boekerijen.¹⁵² Het leesgezelschap ‘Vooruitgang’ meldde in haar jaarverslag van 1900 dat het beschikte over een bibliotheek met ‘de beste werken op het gebied der litteratuur en een uitgezochte collectie Hollandsche, Fransche en Engelsche tijdschriften’, maar het opzetten van een leesinrichting voor honderden leden stuitte op bezwaren.¹⁵³ De afdeling Suriname van het Algemeen Nederlandsch Verbond kon in 1907 een leeszaal met een eigen boekencollectie openen en kocht later de boekerij van de Collectanten-Vereeniging van de Nederlands Hervormde Gemeente op. De verzameling telde in hoofdzaak bellettrie en reisbeschrijvingen.¹⁵⁴

Fred. Oudschans Dentz schetste de situatie van het Surinaamse bibliotheekwezen in 1909 en gaf gegevens over zeven bibliotheken.¹⁵⁵ De Garnizoensbibliotheek blijkt met

149 In een advertentie in WI 99/2-12-1891 noemt hij de namen van de romanschrijvers Boisgobey, P. de Kock, X. de Montepin, Penson du Terrail, Pancheaud, E. Richebourg, J. Verne en L. Mühlbach (die een roman over Aphra Behn schreef).

150 Citaat WI 69/19-8-1891. Andere advertenties in WI 18/25-2-1891, WI 27/29-3-1891 e.v.

151 Het garnizoen had ook eigen culturele activiteiten: in 1901 schreef de majoor-commandant van de troepen in Suriname een opstelwedstrijd voor onderofficieren en manschappen uit onder de grootse noemer ‘Litterarisch Concours’. Er kwamen zeven stukken binnen, van welk kaliber is onbekend (DS 13/14-2-1901 en DS 25/28-3-1901).

152 Alliance: S 92/11-11-1892 e.v.; volgens DS 25/26-3-1896 Bijvoegsel was [historicus] R. Thomson de bibliothecaris ervan; volgens WI 25/25-3-1897 verhuisde zij naar de Compagnie Française des Cables Télégraphiques aan de Gravenstraat. Die van de Lutherse Gemeente vermeld in P 47/10-7-1896 Tweede Blad. Die van de hervormden in DS 51/23-6-1910; de collectie werd later opgenomen in die van het Algemeen Nederlandsch Verbond. Die van het politiekorps werd in 1898 opgezet (DS 52/30-6-1898); elk lid betaalde een maandelijkse contributie van 25 cent.

153 NSC 321/24-5-1900.

154 Van Berne 1995a: 113. DS 51/23-6-1910. DS 61/28-7-1910. Toneelgezelschappen als Melpomene en Oefening Baart Kennis hadden hun eigen bibliothecarissen; vermoedelijk ging het om de beheerders van de toneelteksten. Dat die collecties ook voor het publiek buiten de eigen ledenkring toegankelijk zouden zijn geweest, blijkt nergens uit.

155 Die van het Algemeen Nederlandsch Verbond, het Landbouwproefstation, het Militair Tehuis, de vereniging Jong Israël, de Christelijke Jongelings-Vereeniging, de Vrijmetselaarsloge ‘Concordia’ en de Garnizoensbibliotheek. Door gebrek aan respons op zijn enquête kon hij vele gegevens niet vinden (Oudschans Dentz 1911).

[p. 298]

2276 banden en 5100 uitleningen per jaar de ruimst gesorteerde te zijn geweest, gevolgd door die van het Algemeen Nederlandsch Verbond met 2123 banden, 1700 bezoeken en 750 uitleningen per jaar.¹⁵⁶ De andere bibliotheken hadden een collectie tussen de 240 en 600 banden en hun aantal uitleningen varieert van ‘enkele’ tot 380 (de Christelijke Jongelings-Vereeniging).

Vanaf 1906 konden de ANV-leden ook gebruik maken van de Garnizoensbibliotheek.¹⁵⁷ Vier jaar later moest W.R. Menkman echter vaststellen dat maar weinig leden dat ook werkelijk deden. De leeszaal en bibliotheek hadden 6809 uitleningen geteld en per avond waren er gemiddeld 9 bezoekers van de leeszaal geweest; de bibliotheek van het garnizoen had slechts 281 boeken aan ANV-leden uitgeleend. Menkman riep de leden op meer van de collectie te profiteren.¹⁵⁸ Het aantal uitleningen steeg tot 8100 uit de eigen boekerij en 400 uit die van het garnizoen in 1912.¹⁵⁹ Maar het ANV geraakte in een crisis en de bibliotheek ging ‘voor de kolossale som van één honderd gulden’ over in handen van de heer D. Fernandes Jr., ‘die deze bibliotheek tot tijd en wijle in het loge-gebouw heeft ondergebracht’.¹⁶⁰ Er zijn geen sporen van dat ze later, toen het ANV was herrezen, nog als verbondsbibliotheek is gebruikt.

Naarmate het onderwijsstelsel zich ontwikkelde kwamen er ook meer schoolbibliotheken. Het Surinaamsch Onderwijzers Genootschap meldde in 1896 dat het ‘een schat van nieuwe en prachtige boeken’ had verworven ‘meest alle beoordeeld en aanbevolen door de Commissie voor de schoolbibliotheken, benoemd door de Afdeelingen “Amsterdam I en II” van het Nederlandsch Onderwijzersgenootschap’. Per maand bedroeg het leesgeld 10 cent voor één kind en 15 cent voor twee kinderen uit één gezin.¹⁶¹ De leeslust nam blijkbaar toe.¹⁶² Ook de Onderwijzersvereniging ‘Broederschap’ en de Evangelische Broedergemeente beschikten over bibliotheken. Nadat het Koloniaal Museum ontbonden was, werd in 1909 in de Emmaschool een schoolmuseum met leeszaal ingericht, dat tot 1925 heeft gefunctioneerd.¹⁶³ In 1912 kwam er ook een R.K. Bibliotheek op de hoek van de Graven- en Noorderkerkstraat, die zowel voor volwassenen als kinderen een collectie had.¹⁶⁴

156 Oudschans Dentz 1911 meldt dat die boekerij ‘oorspronkelijk 197 nummers telde’. Onduidelijk is of de grote aanwas tot 2123 banden (1615 nummers) in 1909 het gevolg was van de overname van de bibliotheek van de collectantenvereniging van de Nederlands Hervormde Gemeente.

157 Op voorwaarde dat ze zich een catalogus ad ƒ1,- aanschaften (DS 61/6-8-1906, DS 61/28-7-1910).

158 Er zit nogal een discrepantie tussen de cijfers van Oudschans Dentz en die van het Jaarverslag van het A.N.V. van kort daarna (jaar 1911), geciteerd in S 19/5-3-1912 en DS 18/3-3-1912. De leeszaal en boekerij waren vanaf 1 augustus 1910 van 5 tot 8 opengesteld (DS 61/28-7-1910 en NSC 1854/28-7-1910). Per 1 juli 1912 waren ze gevestigd in het benedenhuis van Da Silva aan de Gravenstraat tegenover de Portugees Israëlitische Synagoge (DS 53/30-6-1912).

159 DS 28/6-4-1913.

160 DS 97/30-11-1913.

161 P 37/1-5-1896. O'Ferrall adverteerde eerder met zijn kost- en dagschool waaraan een kinderbibliotheek verbonden was (NSC 70/2-3-1893 e.v.).

162 In 1899 meldde het genootschap dat de bibliotheek in het voorafgaande jaar opnieuw verrijkt was met een groot aantal werken op allerlei gebied, en dat daarvan een goed gebruik werd gemaakt (DS 80/5-10-1899; vergelijkbare geluiden in OW 312/11-10-1902).

163 Wekker 1993: 14. De artiest J.R. Arrias had in 1903 tevergeefs opgeroepen een Koloniaal Museum met een bibliotheek uitsluitend van werken over kunst en wetenschap, op te richten (DS 83/11-10-1903).

164 Ook ‘Leeszaal van de Katholieke Socialen Cursus’ genaamd (DS 54/6-7-1922 e.v. en DS 91/15-11-1923 e.v.). Blijkbaar bestond die eerder als ‘Volksbibliotheek’ (Abbenhuis 1942: 47).

[p. 299]

Profiel: De Koloniale Bibliotheek in de 20ste eeuw

De Koloniale Bibliotheek bleef in de eerste helft van de 20ste eeuw een belangrijke functie vervullen als studiecollectie voor onderzoekers. Henri Rikken heeft er vele uren doorgebracht om er de kennis op te doen voor zijn grote historische romans. Richard Abbenhuis, Ph.A. Samson, Fred. Oudschans Dentz, J.R. Thomson, Salikin Hardjo (Bok Sark) en anderen vonden er materiaal voor hun opstellen.¹⁶⁵ Maar vanwege haar wetenschappelijke inrichting en miserabele behuizing was zij geen bibliotheek voor het hele volk. Fred. Oudschans Dentz noteerde bovendien: ‘En in harmonie met dit bibliotheekcachot wordt de belangstellende bezoeker opgewacht door een ouden knorrigen Cerberus, die klaarblijkelijk door een kassiansysteem zijn cipiersbestaan nog blijft voortzetten.’¹⁶⁶ De Nieuwe Surinaamsche Courant schreef in 1903:

Wij geven het Bestuur der kolonie in gunstige overweging [...] om het zoogenaamde Logeergebouw heelemaal in te richten voor een Bibliotheek voor het algemeen, ten einde die schat van boeken, waaruit het [sic] Koloniale Bibliotheek bestaat, doch voor het Publiek onbekend in een krot begraven ligt, tot zijn recht kome.¹⁶⁷

‘Schat van boeken’ was niet teveel gezegd: de Catalogus van 1911 omvat 2183 nummers waaronder zowat alle landbeschrijvingen, reisverslagen en geschiedschrijvingen betreffende Suriname, alsook verschillende handschriften en journalen.¹⁶⁸ De oudste uitgave is de folio-uitgave van Nieuvve wereldt ofte Beschrijvinghe van West-Indien van Joannes de Laet uit 1625, maar ook Warren (1669), Van Berkel (1695), Herlein (1718), Pistorius (1763) en legio andere maakten deel uit van de boekerij. In afdeling G ‘Taal- en letterkunde, fraaie kunsten, onderwijs en opvoeding’ treft men een groot aantal, ook toen al uiterst zeldzame titels aan, De kruishistorie van den lijdenden Heiland van J.J. Mauricius uit 1714 bijvoorbeeld, het blijspel Hans-Michel, of de geschonde en herstelde eght, van de gewaande gouverneur, van Surinaamen uit 1753, de taalgids voor het ‘Neeger Engels’ van Pieter van Dyk van rond 1768 en uitgaven van de Surinaamsche Lettervrinden van het einde van de 18de eeuw. De Koloniale Bibliotheek beschikte ook over boeken en manuscripten uit de eerste tijd van de Zending der Evangelische Broedergemeente, o.m. Singi boekoes (Liedboeken) in alle stadia vanaf de eerste geschreven exemplaren.¹⁶⁹

Nadat Onze West de noodklok had geluid over de erbarmelijke behuizing, werd een commissie ingesteld die voorstellen voor verbetering van de toestand moest doen.¹⁷⁰ Het povere museumgedeelte werd in 1908 opgedoekt, zodat er meer ruimte vrijkwam voor de boekencollectie, en het museumbezit werd verdeeld over een aantal scholen.¹⁷¹ De bibliotheek verhuisde naar de Heerenstraat¹⁷² en werd later omgedoopt tot Koloniale Boekerij. De collectie bleef gestaag groeien. In 1918 werden er in Nickerie en Coronie dependances van de Koloniale Boekerij geopend - een eerste teken van decentraliserend denken binnen het bibliotheekwezen.

In 1923 werd de Boekerij ondergebracht in de bovenlokalen van de oude Van Sypesteynschool op het terrein van de Noorderstadskerk. Financieel was de situatie niet rooskleurig, maar de belangstelling nam toe, boeken konden op verzoek worden besteld en er waren ook kranten en

165 Bok Sark las er boeken in Javaanse schriftuur (Breunissen 2001: 17). Over Thomson: J.C.S., ‘J.R. Thomson †’, in BWR 400/6-5-1933.

166 Oudschans Dentz 1909: 214.

167 NSC 1118/29-3-1903. Verg. ook OW 21-9-1907, gecit. bij Oudschans Dentz 1909: 214.

168 Oudschans Dentz 1922/23 beschrijft die journalen. Zie voorts Koloniale Boekerij... 1917, 1917 en 1920.

169 S 2/7-1-1936.

170 Onze West gecit. Bij Oudschans Dentz 1909: 214. De commissie werd voorgezeten door H.D. Benjamins, leden: H. Buiskool, C.R. Frowein, W.L. Loth, E.B.J. Luitink en F. Oudschans Dentz (DS 86/24-10-1907).

171 Wekker 1993: 14.

172 In de benedenwoning van de dames Van Lierop, Heerenstraat La A No. 52 (SB 59/26-7-1911).

[p. 300]

tijdschriften aanwezig.¹⁷³ Niettemin is er tussen 1913 en 1949 geen Nederlandse roman meer aan de collectie toegevoegd.¹⁷⁴

In 1930 werd de Koloniale Boekerij omgedoopt tot 's Lands Boekerij.¹⁷⁵ In 1951 kreeg die een gemoderniseerde leeszaal in het Departement van Onderwijs.¹⁷⁶ Blijkbaaar vergrootte dat de aantrekkingskracht: in juli 1954 kwamen er 403 bezoekers en werden er 315 boeken uitgeleend.¹⁷⁷ Maar de instelling was toen al in haar nadagen. Ze beantwoordde niet langer aan de moderne eisen van een publieksbibliotheek en de fameuze collectie werd per 1 oktober 1957 geliquideerd. De verzameling raakte verspreid over een groot aantal collecties van instellingen en ministeries in Suriname en daarbuiten.¹⁷⁸ In de gevestigde bibliotheken werden de boeken goed beheerd, maar verder werd het een schaamteloos free for all: wie connecties had op de ministeries kon vrijelijk een greep doen in de stapels wormstekige boeken die ‘afgekeurd’ heetten te zijn.

De Koloniale Bibliotheek kon wedijveren met de beste Surinamica-collecties in Nederland. Dat bezit is door een aantal auteurs wel gebruikt, maar opmerkelijk is toch dat toonaangevende historische werken als Wij slaven van Suriname (1934) van De Kom en Samenleving in een grensgebied (1949) van Van Lier op grond van studie in Nederlandse bibliotheken tot stand zijn gekomen. In haar tijd is de Koloniale Bibliotheek niet voldoende op waarde geschat. Eerst later werd luid geklaagd dat zoveel belangwekkend materiaal zich in Nederland bevond, maar toen was het kalf al verdronken.

173 Gevestigd aan de Gravenstraat 73 (S 44/29-5-1923). S 18/3-3-1933.

174 Aldus meldde de Sticusa, die in 1949 een grote collectie boeken zond (DS 6551/28-5-1949). Mevrouw Dr S.C.J. Jessurun-Ten Dam Ham zette zich in 1938 aan het vervaardigen van een nieuwe catalogus. Zie de artikelenreeks in DS 4520/29-1-1938, DS 4527/23-2-1938, DS 4533/16-3-1938, DS 4551/18-5-1938 en DS 4668/1-7-1939.

175 Verslag van Bestuur en Staat van Suriname (1930: 11).

176 DS 6887/31-7-1951.

177 282 studieboeken, 33 reisbeschrijvingen en expedities (DS 7483/5-8-1954).

178 De bibliotheken van het nieuwe Surinaams Museum (non-fictie), het CCS (bellettrie), de ministeries van Justitie & Politie, Onderwijs en Landbouw, Veeteelt & Visserij, de KB in 's-Gravenhage, het KIT in Amsterdam, de Sticusa te Amsterdam en de Library of Congress in Washington (Wekker 1993: 14. HN 5253/26-8-1957, DWT 18/21-9-1957, DWT 24/28-9-1957, HN 5282/30-9-1957, DWT 34/10-10-1957).