Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Deel 3

De geschreven literatuur van 1596 tot 1923

[p. 265]

1. Inleiding

1.1 Algemeen

Het moderne leven van de tweede helft van de 19de eeuw ging niet aan de kolonie voorbij. In 1876 had Paramaribo straatverlichting gekregen, in 1889 telegraafaansluiting via het wereldnet, in 1897 elektrische verlichting. De goudwinning kreeg in de jaren '90 nieuwe impulsen, zowel door de uitspraak van de tsaar van Rusland dat het goudgebied tussen de Lawa en de Tapanahoni tot Suriname moest worden gerekend, als door de toepassing van machinale winningsmethoden.¹ In 1903 werd begonnen met de aanleg van een spoorbaan voor de goudtrein die in 1908 tot Kabel zou komen; in dat jaar bereikte de goudwinning met 1210 kilogram haar hoogste punt. In ‘De goutoeman’ in zijn Schetsen en typen uit Suriname tekende Jacq. Samuels een goudarbeider tijdens het kortstondige prinsenleventje dat deze leidde bij een bezoek aan de stad, rond 1904:

Stel U liever voor een bedelaar, die in eens millionair geworden is, en zich daarnaar kleedt! Is deze dezelfde man, die een paar dagen geleden uit de stoomboot stapte? Niet te gelooven maar toch waar! Beschouw hem nu! Aan de voeten heeft hij schoenen waarvan het achterdeel bestaat uit eene harige zelfstandigheid mogelijk het vel van een door hem geschoten dier. Het voorstuk is van gelakt leêr, terwijl de hakken een omgekeerden Eiffeltoren - in 't klein - voorstellen. [...]
Een jasje van wit flanel of dril, eene lichtroode of donkerblauwe das, een boord, die een Spaanschen Grande geen oneer zou aandoen, een Panama of vilten hoed met een pauweveertje en het costuum, is voltooid, als ge een paraplu met wit handvatsel in de hand, en eene sigaar in de mond er bij denkt.²

Het is over een heerschap als Samuels hier beschrijft dat een van de bekendste volksliedjes gaat, ‘16 april mi boto lai’ [Op 16 april is mijn boot geladen]: een gouddelver keert terug naar de Tapanahoni, samen met zijn mooie Rosalina die hij ringen aan de vingers heeft gestoken en gouden kettingen om de hals gehangen, maar als zij op een uur afstand van Paramaribo zijn, krijgt zij al heimwee naar het stadsleven.³

De goudwinning zou ook een deel van het historische decor bepalen van de roman Een Beschavingswerk (1923) van Ultimus, schrijversnaam van R.A.P.C. O'Ferrall. In de jaren '30 van de 20ste eeuw leverde de goudindustrie nog geregeld sinjeurs in de stad af zoals Samuels die schetste. Daarna zakte de sector in, om in de laatste vijftien jaar van de eeuw weer op te bloeien.

De plantagekolonie, die met 646 plantages in 1796 haar hoogtepunt had gekend, droeg in de eerste helft van de 19de eeuw nog stevig bij aan het nationaal product, maar die bijdrage zou gestaag afkalven. In 1910 waren er nog 5 suiker- en 75 koffie- en katoenplantages; in 1925 waren er al 10 minder. Het landbouwareaal dat vlak vóór de afschaffing van de slavernij nog 40.346 hectare bedroeg, was in 1910 tot iets meer dan een kwart gereduceerd: 11.994 hectare.⁴ De Panamaziekte teisterde de bacovenverbouw en de

1 Polak 1908. Degrouchy & Magee 1985 geven er een goed beeld van. Verg. ook het verslag van Pareau 1898: 53-88.

2 Samuels 1946: [28].

3 Het nummer werd bekend in de jaren '50 door een grammofoonplaat van Lex Vervuurt en de Sapakaraband. In Foetoe-boi van maart 1951 staat een interpretatie van dit lied.

4 Douglas 1928: 43.

[p. 266]

krullotenziekte de cacaoteelt.⁵ Het gistte onder de hindostaanse en javaanse contractarbeiders die moesten werken onder omstandigheden die de slaventijd nabijbrachten. In 1902 kwamen de arbeiders op de suikerplantage Mariënburg in opstand en vermoordden de directeur James Mavor - een episode die verbeeld zou worden in de romans Tweemaal Mariënburg (1997) en Herinneringen aan Mariënburg (1998) van Cynthia Mc Leod.⁶ Ook op andere plantages bleef de onrust jaren aanhouden. Joh. Marcus waarschuwde in zijn brochure Kan Suriname's lot worden verbeterd? in 1906:

Ons volk lijdt onmiskenbaar in zeer hooge mate aan gebrek aan energie en mist de zoo noodige begrippen van samenwerking, waardoor de plichten, welke het geroepen is te vervullen ten einde zich moreel en sociaal op te heffen en de plaats in te nemen, die elk beschaafd burger in de maatschappij toekomt, verwaarloosd woorden.⁷

Het was tegen deze achtergrond dat Frans Pavel Killinger, een politie-inspecteur van Hongaarse afkomst, in 1910 een aantal mensen onder wie een zekere Jathan probeerde aan te zetten tot een staatsgreep, om een ‘vrijstaat’ onder Nederlandse soevereiniteit te stichten. Het complot werd verraden door de bakker J.E. Schoonhoven, Killinger kreeg de doodstraf die werd omgezet in gevangenisstraf. Het complot was overigens meer dan een doldwaas plan van een psychopaat. De zwarte volksleider Th. Valois Smith schreef dat Killinger de ‘harten van een massa’ wegens haar ‘stillen haat’ tegen het Hollands bestuur al had gewonnen, terwijl de blanke predikant A.E. Boers in zijn brochure Over de beweging in deze dagen (1911) van een revolutionaire beweging sprak waar de bevolking niet antipathiek tegenover stond.⁸ De tekst van een bigi poku-nummer van die tijd luidde:

Swit', swit' pedaal
Killinger mek' kabaal
Jathan wan' kapitaal
Schoonhoven broko a kabaal
Ma toch a no kisi medaal

Heerlijk, lekker pedaal
Killinger veroorzaakt kabaal
Jathan wil kapitaal
Schoonhoven beeindigt het kabaal
Maar toch krijgt hij geen medaal⁹

De marxistische historicus Sandew Hira becommentarieerde: ‘Het ritme van de bigi poku, de kreoolse volksmuziek, was het ritme van de onderdrukte arbeider en boer. Zijn tekst en muziek vertegenwoordigde een andere wereld, een wereld van ellende, hoop en strijd.’

De opkomst van de balata bood enig soelaas voor de neergang van de plantagelandbouw. De industriële expansie rond de eeuwwisseling deed de vraag toenemen naar deze rubbersoort, die uitstekend voor drijfriemen kon worden gebruikt. De balatableeders (rubbertappers) betaalden echter wel een hoge prijs voor hun zware arbeid, zeker na de grote droogte van 1911-1912. Toneelschrijver Johan Marcus klaagde de wantoestanden aan en in De Surinamer verscheen in 1912 het vers ‘De stille taal van 't woud’, gesigneerd met ‘R.’ die protest aantekende tegen de exploitatie van de balatableeders:

5 Halfhide 1905 en 1906. Heilbron 1976. Bouwman-Tjon A Tham 1983.

6 De opstand is beschreven en geanalyseerd door Ferrier 1998 en door Hoefte 1998: 194-202. Zie voorts Ferrier 1986.

7 Marcus 1906: [3].

8 Citaat uit SB 42/28-5-1910. Over het Killinger-complot: Marcus 1910, Boers 1911, Blatz 1955, Van Lier 1977: 269-272, Findlay 1980 en Hira 1982: 243-261. Van Lier merkt op dat de samenzwering op 24 mei 1911 bekend werd; dit moet zijn: 24 mei 1910.

9 Medaal = medaille. Geciteerd door Hira 1982: 257.

[p. 267]

 

Geen leven zonder strijd - geen strijden zonder leven.

 

De dood mist levensrecht - 't is daarom dat hij zwijgt.

 

Er heerscht 'n stilte in het woud, maar tevens ook 'n streven

 

'n Strijden om het bestaan.¹⁰

Maar na de droogte ging de rubbertap harder dan ooit te voren door: in 1913 werd een exportpiek bereikt van 1186 ton. Daarna zakte de wereldmarkt echter langzaam in en aangezien ook andere sectoren niet bepaald floreerden, werd er bittere armoede geleden in Suriname. Anton de Kom, die van 1916 tot 1920 werkte als kantooremployé bij de Balata-Compagnie, laat in een gedicht een werkloze balatableeder zijn bazen aanklagen:

En gij,
Wel verzorgd Uw teere handen
Wel gedaan
Uw gelaat.
Glimmende laarzen,
Lakensch pak
Met gevulde zak.
's Avonds Bacchanale feesten.
Ach, hoeveel hooger zijn de beesten
Met hun nog lagere geesten.¹¹

Curieus was een boekje dat de redemptorist Willem Ahlbrinck schreef in het Sranan: Balataman, teki mi! [Rubbertappers, neem mij!] (1913). Er stonden praktische wenken in voor de arbeiders, maar de ondertitel geeft helder aan wat de bedoeling van de 68 pagina's tekst was: Wan woortoe gi den balataman foe den sa spare [Een woord voor de rubbertappers opdat ze zullen sparen]. De verkwistende levensstijl van de balatableeders die hun verlofdagen bij de dames van plezier in de stad doorbrachten, was de paters een doorn in het oog; sparen zou de werklui tot een geregeld huwelijk kunnen leiden.¹²

De landbouweconomische literatuur over Suriname is onafzienbaar, maar de landbouw heeft ook de bellettrie altijd genoeg stof tot verbeelding gegeven, nog tot in de eerste decennia van de 20ste eeuw. Daarbij deden zich merkwaardige ‘grensoverschrijdingen’ voor. Kwamina's Jetta (1869) was een voorbeeld van een fictioneel verhaal dat plots overging in een puur landbouwkundige beschouwing. Na 1900 zouden de teksten van G.G.T. Rustwijk een steeds directer engagement met de slachtoffers van de malaise in de landbouw vertonen en Ultimus schreef Een Beschavingswerk , een boek dat hij ‘een sociaal- en economisch-politieke studie in romanvorm’ noemde. E.J. Bartelink aarzelde niet om in zijn memoires Hoe de tijden veranderen (1916) strikt landbouwtechnische observaties in te lassen en hetzelfde geldt voor de Surinaamse herinneringen van boer Thomas (1965) van Thomas Waller, waarin hij over de beginjaren van de eeuw vertelde.

10 DS 104/22-12-1912.

11 Slotstrofe van het vers ‘De balatableeder’ uit Strijden ga ik (1969, p. 11-12). Herdrukt in Mutyama, 1 (1990), nr. 2, p. 24. Zekere ‘Volksman’ stuurde in 1919 een gedicht naar het dagblad Suriname om aandacht te vragen voor de povere positie van de kleine man (S 35/2-5-1919).

12 G.W.M. Ahlbrinck CssR, Balataman, teki mi! [S.l., 1913]. Een exemplaar ervan is aanwezig in het ASR.

[p. 268]

1.2 Demografie

Met de instroom van Aziatische immigranten werd Suriname steeds sterker een multicultureel land. Telde de bevolking in 1880 49.309 zielen, in 1938 was dat aantal verdrievoudigd tot 152.589. Over diezelfde periode bedroeg het aantal immigranten 61.895.¹³ De nieuwkomers uit Brits-Indië en Java werden tewerkgesteld op de plantages en zouden pas veel later het aanzien van de stadsbevolking mee gaan bepalen. Alleen de chinezen vestigden zich al vroeg als kleine neringdoenden in Paramaribo; een eerste concentratie van hindostaanse winkels vormde zich pas rond 1920 aan een stuk van de Waterkant.¹⁴

Langzaam werden de Aziatische bevolkingsgroepen na 1900 zichtbaar in Nederlandstalige teksten, uiteraard aanvankelijk alleen vanuit de observatie door andere bevolkingsgroepen. Jacq. Samuels beschreef hen rond 1904 in enkele prozaschetsen en de cabaretier Kruisland schreef in 1918 een gedicht over het javaanse immigrantenschip ‘De Sitoebondo’.¹⁵ Zekere Franc bracht drie jaar later in De Surinamer een Brits-Indiër in beeld die met zijn ezelkar ‘Khoolfaja’ (houtskool) verkoopt: ‘Ze waren niet anders gewoon, hij en de anderen dan door het gros der menschen te worden beschimpt en gescholden als schurken en erger nog.’ Hij wordt met een zware zak binnengeroepen op een erf, en kan afgesnauwd en vernederd door Miss Coné weer vertrekken omdat hij de prijs niet genoeg laat zakken. Een hindostaanse groenteverkoopster wordt op dezelfde manier afgebekt, weggejaagd en bedreigd met de hond, al heeft Miss Coné er spijt van de mooie, goedkope groenten niet gekocht te hebben: ‘Zulke nietswaardige koelies!’¹⁶ Een schets als deze verraadt veel over de animositeit tussen de etnische groepen in die jaren.

Het begin van de 20ste eeuw liet nog een andere immigratiemogelijkheid zien. Zuid-Afrika genoot de bijzondere belangstelling van Suriname: boekhandel Kersten & Co bood bijvoorbeeld oleografieën (kleurenreproducties in steendruk) uit de Zuid-Afrikaanse oorlog aan.¹⁷ De Surinaamsche Scherpschutters Vereeniging verleende geldelijke steun aan de Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Vereeniging ten behoeve van gesneuvelde Boeren¹⁸ en later kwam er ook een Afrikaansch Gemeenschappelijk Verbond. Het toneelgenootschap Thalia voerde op 5 juni 1900 Te laat of De wraak van een' Boer op, een Episode uit den Anglo-Transvaalschen oorlog 1899/1900, toneelspel in vier bedrijven dat later van de hand van de Surinamer Jacques Samuels bleek te zijn.¹⁹ Van het stuk is alleen een mottogewijze aanduiding van de bedrijven bewaard gebleven: 1ste bedrijf:

13 Hoefte 1998: 62. Bij deze tellingen werden de binnenlandbewoners niet meegeteld (verg. EvS 145). Van Panhuys 1921/22 gaf - verre van complete - schattingen van het aantal binnenlandbewoners, en vermeldde aan bosnegers: 850 matuari, 150 koffimaka, 700 aukaners aan de Sarakreek (geen cijfer voor de Marowijne), 6593 saramakaners; en voor de indianen: aan de Coppename en Saramacca: 468, 300 arowakken aan de Boven-Suriname en 240 aan de Beneden-Suriname.

14 De Bruijne 1976: 204-205.

15 Gepubliceerd in S 69/27-8-1918.

16 Franc, ‘Zulke koelies!!’, in DS 63/7-8-1921. Ook de schets ‘Een nacht in de stad’ van Gilly (in DS 69/28-8-1921) is veelzeggend voor de etnische verhoudingen.

17 Advertentie in NSC 845/16-8-1900. Zie over de banden met Afrika: Oudschans Dentz 1953-1958.

18 Er werd een cheque van ƒ2120 gezonden, later gevolgd door een van ƒ125 (NSC 819/17-5-1900). Verg. hierover Samson 1956/57:220.

19 NSC 826/10-6-1900. Het navolgende citaat uit de recensie komt hieruit. De aanduiding van de bedrijven uit NSC 819/17-5-1900. Zie ook het Profiel van Samuels in § 9.2.

[p. 269]

‘Alvader, bescherm ons geliefd Transvaal, geef kracht, gezondheid en wijsheid aan onz' dierbaren Oom Paul!’, 2de bedrijf: ‘Eerder geen vader dan een die eerloos is’, 3de bedrijf: ‘Te Laat!’ en 4de bedrijf: ‘Is dat uwe beschaving?’ In de waarderende bespreking die de Nieuwe Surinaamsche Courant aan het stuk wijdde, werd Samuels' motivatie aldus omschreven:

Een oogenblik den strijd om het bestaan, die thans waarlijk niet licht is, weggedacht, had hij, terwijl hij achter de toonbank van zijn winkel zat, zijn klanten bedienende, en medegesleept door de sympathie voor de Boeren, inspiratie gekregen het tooneelstuk te dichten, geheel naar zijne voorstelling, daartoe gesuggereerd door den wil. En zijn eerste werk, de omstandigheid in aanmerking genomen waar onder het werd verricht, kan geslaagd genoemd worden.

De sympathie voor Afrika lag in dit geval bij de Boeren, en Samuels betoonde zich daarmee een geestgenoot van het Algemeen Nederlandsch Verbond, die de Boerenoorlog zag als deel van de strijd voor de positie van het Nederlands in de wereld.

Die betrokkenheid was overigens ook ingegeven door het denkbeeld van een nieuwe kolonisatiepoging door ‘Hollandsche Afrikaanders’. De kolonisatie door Hollandse boeren was, zoals eerder beschreven, faliekant mislukt. De Aziatische immigranten daarentegen voldeden uitstekend als werkkrachten, maar zorgden soms voor grote moeilijkheden en bovenal: hun cultuur werd door de creolen als vreemd aan het land ervaren. J. Hendrik van Balen, auteur van twee romans over Suriname, had in de Nederlandse krant Het Vaderland van 21 augustus 1900 over de mogelijkheid van een Afrikaander kolonisatie van Suriname geschreven, woorden die door de Nieuwe Surinaamsche Courant werden aangehaald.²⁰

Nog in 1929 bepleitte H.L.C. Schütz invoering van het Afrikaans in Suriname; ‘Voorzichtig!’ riep De Surinamer met een voor de Surinaamse bovenlaag karakteristieke redenering: het Nederlands is voor het merendeel der Surinamers geen vreemde taal meer.²¹ Van een nieuwe kolonisatie-onderneming is het overigens nooit meer gekomen; wel van een voetbalclub met de naam ‘Transvaal’.

20 NSC 853/13-9-1900. In 1907 zou Van Balen de emigratiegids Naar Suriname! publiceren. Hij gaf er daarin blijk van dat hij er andere opvattingen over emigratie op nahield dan de overheden van vroeger eeuwen: ‘Vooral schipbreukelingen in de maatschappij, zoo licht geneigd het nog eens elders te beproeven, nemen geen passage naar Paramaribo.’ (p. 6-7). Vooral ten behoeve van landbouwers, veefokkers en ondernemers beschreef hij land en bevolking, hoe men er leeft en wat men er kan doen. Tot op de cent nauwkeurig rekende hij voor wat het kost om een hoenderpark op te zetten of de struisvogelteelt aan te vatten. Mannen én vrouwen beval hij het land aan ‘indien zij door te huwen in den kring van verwanten den achteruitgang van hun ras niet willen bewerken’. (p. 23) Over Van Balens romans: zie § 1.6.2.

21 DS 65/15-8-1929: Afrikaansch in Suriname? Voorzichtig!; DS 101/19-12-1929.

1.3. Culturele oriëntatie en organisatie

Het culturele leven in de kolonie werd in sterke mate beheerst door de bovenklasse van joden, lichtgekleurde creolen en Nederlandse immigranten (meest passanten die na ten hoogste vijf jaar weer repatrieerden). Het was bovendien zeer sterk een mannenwereld. Vrouwen doken een enkele maal op in de theaters als actrice, ballerina, muzikante of met een voordracht, maar nooit als regisseur, laat staan als toneelauteur. Het lezingencircuit, de schrijverij, het gehele boekwezen (met uitzondering natuurlijk van het leespubliek), de

[p. 270]

journalistiek: vrouwen maakten er geen deel van uit. Zij mochten als introducee van een man tegen gereduceerd tarief de activiteiten bijwonen van de verschillende verenigingen - mits zij maar hun hoeden wilden afzetten²² -, maar behalve bij onderwijsorganisaties en het Algemeen Nederlandsch Verbond, konden zij zelf geen lid worden. Veel verschil was er in dit opzicht niet met Nederland.

Met de instelling van de Koloniale Staten in 1866 was de betrokkenheid van de bevolking bij het bestuur aanzienlijk toegenomen. Steeds bredere lagen van de bevolking gingen participeren in het sociaal-culturele leven van het land, wat nog werd bevorderd door de toename van de onderwijsmogelijkheden. Suriname was een deel van het Koninkrijk der Nederlanden, en de stringente Nederlands-gerichte taalpolitiek van na 1876 resulteerde in een nog altijd sterke afhankelijkheid van de Nederlandse cultuur. Vooral voor de creolen betekenden de jaren 1890-1900 een overgangsfase van post-emancipatie naar nieuwe tijd, een fase waarin zij via het Nederlands steeds sterker betrokken raakten bij de landszaken. Vanaf de jaren '90 bloeide de journalistiek en het recensentendom. Het toneelleven liet initiatieven zien die nooit eerder vertoond waren, de leestrommels van negen leesverenigingen kletterden op bagagedragers door de straten en tal van bibliotheken voorzagen in de leeshonger van velen. Het verenigingsleven groeide exponentieel en de onderwijzers en studenten organiseerden zich. De Alliance Française werd opgericht in december 1891 met 25 leden; op 1 augustus 1896 was dat aantal gegroeid tot 85 leden.²³ En het Algemeen Nederlandsch Verbond kreeg een afdeling in Suriname die zou gaan zorgen voor stof waarmee menige krantenkolom gevuld werd.

Zoals altijd speelden in de culturele opleving enkele bijzonder actieve individuen een centrale rol, maar er kunnen ook factoren worden aangegeven die de opleving mogelijk hebben gemaakt.

De grotere vrijheid van meningsuiting, gecreëerd door het nieuwe Regeringsreglement van 1865, had de weg vrijgemaakt voor verschillende nieuwe dagbladen. Journalistiek betekende niet langer het afdrukken van overheidsnotificaties, maar was een serieus vak geworden dat aan het geestelijk klimaat in het Suriname van de laatste decennia aanzienlijk heeft bijgedragen. De concurrentiepositie van kranten heeft op de uitbouw van het krantenwezen stimulerend gewerkt.

Nieuwe ideeën drongen met enige vertraging tot Suriname door, schreef H.N. Rijk van Ommeren over de jaren rond de eeuwwisseling. Maar de middenstand van de Surinaamse samenleving leefde geestelijk intensief en getroostte zich de moeite kennis te nemen van nieuwe opvattingen van de West-Europese maatschappij:

Er moet een ware leeshonger hebben geheerst, welke in ieder geval tot een te bewonderen kennis heeft geleid. [...] Bij een nadere kennismaking verbaast men zich over de grote eruditie, waarvan leidende figuren uit die tijd blijk gaven, terwijl in het algemeen de vorming, welke zij van de school meekregen, niet meer was dan wat nu met mulo-niveau wordt aangeduid. Bovenaan heeft ongetwijfeld de belangstelling voor de belletrie gestaan.²⁴

Een andere factor was dat het aantal creolen dat zich verbonden voelde met het land en zich Surinamer wenste te noemen, na 1863/1873 steeds groter was geworden. Zgn. ‘zout-

22 Zoals verschillende A.N.V.-leden het bestuur verzochten voor een kunstavond (NSC 1611/6-2-1908).

23 Surinaamsche Almanak 1897: 126.

24 Rijk van Ommeren 1964: 152.

[p. 271]

waternegers’ - in Afrika geborenen - waren er nauwelijks meer en het grootste deel van de zwarte bevolking bevond zich inmiddels al geslachtenlang in het land. De behoefte om zich als Surinamer te manifesteren, werd ook steeds sterker gevoeld naarmate het aantal Aziatische immigranten toenam. Desalniettemin bleef het ijkpunt voor het culturele leven in Europa liggen. Al in 1903 werd in het Suriname-nummer van Neerlandia, het orgaan van het Algemeen Nederlandsch Verbond, geschreven dat Suriname ‘het meest Hollandsch was van alle Nederlandsche overzeesche bezittingen en koloniën’, en in 1923 bevestigde Fred. Oudschans Dentz, de secretaris van het Verbond, dat nogmaals: Suriname was ‘Nederlandsch in opvoeding, in karakter en in gewoonten.’²⁵ Dat was ook wat men in die kringen graag zag.

25 Neerlandia (uitspraak van H.W. van Sandick) 1903: 104. Oudschans Dentz 1923: 62.

Profiel: Het Algemeen Nederlandsch Verbond

De belangrijkste institutie die in de eerste helft van de 20ste eeuw de op Nederland en het Nederlands georiënteerde cultuurpolitiek schraagde, was de Groep Suriname van het Algemeen Nederlandsch Verbond, opgericht in 1902. Het Verbond wilde in ‘één Bond alle krachten vereenigen, welke de Nederlandsche stam over de wereld beschikbaar heeft voor den strijd tot handhaving van zijn zelfstandigheid en zijn taal,’ zoals de eerste secretaris en mede-oprichter B.H. Juda het formuleerde.²⁶ Met andere woorden: de leden van het ANV steunden de Groot-Nederlandse gedachte van de culturele eenheid van de Nederlandstalige volkeren. De Afrikaanse Boerenoorlog (1899-1902) werd daarin als het meest actuele strijdveld gezien.²⁷

Het lidmaatschap van het Verbond bedroeg vijf gulden per jaar. Daarvoor kregen de leden de beschikking over de bondslectuur en werd hun korting verleend op de entree tot culturele avonden. Dat waren natuurlijk in de eerste plaats lezingen over Nederlandse cultuur en literatuur. Zo sprak in 1907 pater A. Verheggen over Guido Gezelle, en die had met zijn voordracht zo'n succes ‘dat ieder in geestdrift raakte voor den meesterpriesterdichter’.²⁸ Later werden er avonden georganiseerd over onder meer Potgieter, Multatuli, Van Eeden, Perk en Kloos.²⁹ Deze geestdrift strookte blijkbaar niet helemaal met de publieke belangstelling. Toen A.Ph. Samson op 22 januari 1912 sprak over ‘De plant als materiaal voor de dichterlijke ontboezeming’ noteerde de verslaggever van De West dat de gouverneur en barones van Asbeck weliswaar de lezing bijwoonden, ‘maar de zaal was overigens bedroevend slecht bezet. Het groepbestuur moet o.i veel

26 NSC 641/25-8-1898: ‘Bericht van het Algemeen Nederlandsch Verbond.’ Juda was ook actief bij de leesvereniging Kennis Adelt. Het ANV moet niet verward worden met het politiek georiënteerde Algemeen Surinaamsch Verbond van rond 1911. Over de geschiedenis Van Berne 1995b en Gobardhan-Rambocus 2001: 114-116 en 215-216.

27 Van Berne 1995a: 1. De nrs. 307-309 van deze inventaris van het ANV-archief tot 1941 gaan over de Nederlandse kolonies 1911-1928, nr. 362 over Surinamefilms 1922-1928, nr. 428 bevat foto's, nr. 447 gedrukt materiaal, nrs 467 en 468 knipsels 1906-1926. Het archief bevindt zich in het Archief en Museum voor het Vlaams Cultuurleven te Antwerpen.

28 Op 24-9-1907 (NSC 1577/26-9-1907). De boekhandel Kersten zorgde dat zij de poëzie van Gezelle in huis had (NSC 1574/ 15-9-1907 e.v.). Uitvoerig verslag van ‘onzen bijzonderen verslaggever’ A.S[alomons] in DS 79/29-9-1907. In een ingezonden brief in hetzelfde nummer verdedigt hij zich tegen de aantijging dat de katholieken hem hebben aangespoord over Gezelle te schrijven. Plus nog een ingezonden, juichende brief over de avond door ‘Een vriend van kunstavonden’. A. Verheggen verdedigde in DS 81/6-10-1907 Gezelle als katholiek kunstenaar en nogmaals als reactie op Onze West van 9-10-1907 in DS 84/17-10-1907.

29 Resp. op 1 oktober 1908 (Potgieter) door J.J. Mackenzie (DS 77/20-9-1908 e.v.); 12 september 1911 (Multatuli) door R.D. Simons (verslag in S 79 [= 76]/15-9-1911); 28 november 1912 (Van Eeden) door R.D. Simons (verslagen in DS 98/1-12-1912 en S 98/3-12-1912); 23 september 1919 (Perk en Kloos) weer door Simons (in extenso afgedrukt in S 77/26-9-1919, S 78/30-9-1919, S 79/3-10-1919, S 80/7-10-1919).

[p. 272]

huiverig worden sprekers uit te nodigen en zo zoetjes aan zal aan dezen veel de lust ontgaan om na gezetten arbeid voor een handje vol mensen op te treden.’³⁰

De Groep startte ook een uitgavenreeks waarin de teksten van sommige lezingen verschenen, zoals Het bestaan van den Nederlandschen Stam als volk gedurende de laatste vier eeuwen (1906) van E.B.J. Luitink, Is 't in Suriname steeds een armoedige boel geweest? (1906) van J.R. Thomson en De toekomst van Curaçao als Nederlandsche wereldhaven in West-Indië (1908) van J.C. Loman. Voorts zorgde het ANV voor kunstavonden met zowel literaire voordracht als muziek. Voor toneel werd geregeld een beroep gedaan op het talent dat aanwezig was in het Fort of op de marine-eskaders die in de Surinamerivier het anker uitgooiden. Zo speelden enige onderofficieren en korporaals van het garnizoen op 13 mei 1907 in de loge Concordia de kluchtspelen Een lastige naam en Hercules.³¹ De studievereniging Minerva kreeg financiële steun van het ANV bij de uitzending van jongeren naar Nederland en aan veertig scholen werden Nederlandse liederenbundels toegezonden.³²

Het enthousiasme in ANV-kringen voor de nieuwe Surinaamse groep was zo groot dat in 1903 het september/oktober-nummer van het in Gent uitgegeven ANV-tijdschrift Neerlandia aan Suriname gewijd werd. Het nummer bevatte algemeen-informerende artikelen over een land waarmee Europeanen in het algemeen weinig bekend waren.³³ Als geheel was het nummer natuurlijk vooral een fel pleidooi voor de versterking van de positie van het Nederlands, waarover H.W. van Sandick in zijn inleiding schreef: ‘Gauw is men hier zenuwachtig en de taal die men hier in enkele organen te lezen krijgt is soms beter bedoeld dan goed Nederlands.’ (106) En over het verfoeide ‘Neger-Engelsch’ schreef H.J. van der Sluijs: ‘Wat de reden is, dat in den laatsten tijd eenigen van “Surinaamsche Taal” in plaats van negerengelsch spreken, zullen de leden van het A.N.V. wel kunnen bevroeden.’³⁴

De Groep Suriname had zijn bureau gevestigd in de loge Concordia aan de Gravenstraat. Daar konden de leden ook gebruik maken van de boekerij en de leestafel en zij konden er vlugschriften, plaatwerken en programma's voor de culturele avonden kopen.³⁵ In de eerste jaren van zijn bestaan werden bij het Verbond velen aangetroffen die cultureel actief waren in Suriname.³⁶

In 1911 telde de Groep 249 gewone en 63 buitengewone leden, maar het jaar daarop liep dat aantal dramatisch terug tot 197 gewone en 46 buitengewone leden. Er was weinig belangstelling voor de lezingen en de secretaris moest vaststellen dat de zaken er ‘allertreurigst en zeer ontmoedigend’ voor stonden.³⁷ In het jaar dat volgde werd er slechts één lezing georganiseerd en in 1913 stelde De Surinamer vast: ‘De Groep is dood als een pier.’³⁸ Er werd een voorstel tot ontbinding gedaan, maar het hoofdbestuur van het ANV accepteerde dat niet, want het constateerde overal een bloei van het Verbond, en het weet de problemen aan het bestuur.³⁹ Dat moet ook

30 DW 246/23-1-1912. De lezing was aangekondigd in DW 244/16-1-1912.

31 R.A.P.C. O'Ferrall zorgde voor voordrachten (NSC 1541/9-5-1907 en DS 38/12-5-1907).

32 Van Berne 1995a: 113.

33 J.R. Thomson schreef over de tram, C.F. Schoch over de veeltaligheid, H.J. van der Sluijs over het Nederlands in Suriname, C. Hoekstra over de boeroes, H. van Cappelle over het binnenland, Fred. Oudschans Dentz over het plantageleven, C.R. Frowein over Mariënburg enz.

34 P. 109. Korte tijd later wijdde Neerlandia nummers aan Curaçao (1905), Bonaire (1907) en Aruba (1911), herdrukt in Waltmans & Groothoff 1999: 69-96. Over het ANV op de Antillen: Rutgers 1994: 159-170 en 197-199.

35 Kantoorhouder was J.J. Monk (DS 41/19-5-1907). Of het A.N.V. eerder ook kantoor hield bij Concordia is niet bekend.

36 Zoals al bleek uit de namen van degenen die aan het Suriname-nummer van Neerlandia bijdroegen. Lid waren voorts o.m. H.D. Benjamins, R.A.P.C. O'Ferrall, A.Ph. Samson, A.A. Heckers, R.D. Simons, Th.J.F. Valois Smith.

37 Jaarverslag A.N.V. Groep Suriname 1912, geciteerd in S 19/5-3-1912 en DS 18/3-3-1912.

38 DS 97/30-11-1913.

39 DS 90/6-11-1913 (over ontbinding); Jaarverslag A.N.V., gecit. in S 42/29-5-1914.

[p. 273]

de mening geweest zijn van de dichter A.W. Marcus die in zijn Politieke- en levensherinneringen (1914) twee gedichten schreef, ‘Grafschrift op het A.N.V.’. In het tweede nam hij als acrostichon de namen op van twee ANV-bestuurders, Luitink en (Oudschans) Dentz:

Laat het koud cadaver zachtjes rusten,
Uit is 't met zijn twijfelvol bestaan.
Immers zijn er enklen, die hem lusten!
Tempelpriester, niet meer huilebalken,
Inderdaad gij hieldt niet trouw de wacht;
Nu ge ongemerkt u liet verschalken,
Krijgt gij, of gij 't nimmer hadt verwacht.

Drager zonder draagkracht, laffe strijder!
Eigenhandig teekent ge uw brevet.
Neerland ziet in u een zwakke leider,
Trots ge u tegen Dordrecht hebt verzet.
Zie maar, hoe gij neerlands bond weer redt!⁴⁰

Midden 1917 herrees de Groep Suriname en in de jaren '20 en '30 liet het ANV met regelmaat van zich horen. Op 21 juni 1920 werd de vestiging van de Nederlandse boerenkolonisten in Suriname herdacht; het jaar daarop verscheen er een brochure over.⁴¹ Opnieuw was de Groep actief met lezingen en voordrachten, daar kwamen films bij⁴² en natuurlijk was er met regelmaat een ‘Nederlandsche Kunstavond’.⁴³

Het vijfentwintigjarig bestaan van het ANV in 1923 werd met een grootse Kunstavond gevierd.⁴⁴ In 1929 organiseerde het Verbond een wedstrijd in voordrachten van Hollandse gedichten door leerlingen van de hoogste klas van de Mulo- en Ulo-scholen in Het Park.⁴⁵ Een topjaar was 1932 toen de toneelgroep De Dietse Spelers naar Suriname werd gehaald om zes voorstellingen te spelen in Theater Bellevue.

Het spreekt voor zich dat het ANV Oranjegezind was en graag bijdroeg aan festiviteiten als de verjaardagen van het Nederlandse koningshuis. Veel commotie ontstond er rond de opvoering van

40 A.W. Marcus, Politieke- en levensherinneringen (1914: 76), gecit. bij Gobardhan-Rambocus 2001: 116. De strofen zijn gedateerd 20, resp. 27 februari 1914. Over Oudschans Dentz: Wagenaar Hummelinck 1963.

41 De vestiging van de Nederlandsche kolonisten in Suriname herdacht 1845 - 21 juni - 1920 (1921). Een andere is Beck 1920.

42 Op 18-11-1919 bijvoorbeeld een film over de zegetocht van de Koningin door Zuid-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen (DS 91/13-11-1919 en S 91/14-11-1919) en op 24-11-1931 een film over de Philips Gloeilampenfabrieken te Eindhoven (DS 92/15-11-1931; BWR 249/17-11-1931 e.v.). In 1936 vertoonde het ANV verschillende rolprenten over het koningshuis (DW 3004/12-10-1936).

43 Zo was er op 20 maart 1922 in de Loge Concordia een avond die muzikaal omlijst werd door K. Fernandes, zang en de heer en mevr. J.A. Mac May, viool en piano. Abraham Philip Samson gaf een voordracht van ‘Trolhetta’ van Welter en ‘De trom’ van Visser. R.D. Simons vervolgde met drie voordrachten met pianobegeleiding van Dr. J.W. Wolff: zij brachten het 14de-eeuwse ‘Het daghet in den Oosten’, ‘Voor de liefste’ van Frederik van Eeden en tenslotte hét succesnummer van die jaren: de ‘Klokke Roeland’, van Albrecht Rodenbach. ‘Het applaus was zóó luide en hield zoo lang aan dat de voordrager zich genoodzaakt zag tot een toegift,’ schreef De Surinamer (24/23-3-1922). Het werd Vondels klinkdicht op het overlijden van P.C. Hooft.

44 Op 24 mei (S 37/8-5-1923, S 40/15-5-1923, DS 39/17-5-1923, DS 40/20-5-1923, DS 41/24-5-1923). Een terugblik op 25 jaar A.N.V. gaf F[red.] O[udschans] D[entz] in S 42/22-5-1923. Namens de Groep Suriname sprak in Dordrecht A.L. Waaldijk gelukwensen uit (DW 1437/19-6-1923).

45 Op 9 april (DS 27/4-4-1929).

[p. 274]

De Vader des Vaderlands, een stuk van de Nederlander Eduard Veterman om de vierhonderdste geboortedag van Willem van Oranje luister bij te zetten. De gouverneur had zich sterk gemaakt om het stuk ook in Suriname op de planken te krijgen, maar door stille censuur - het zou niet de goede tijd zijn om dit vrijheidsstuk op te voeren na de beroeringen rond Anton de Kom - ging dit aanvankelijk niet door.⁴⁶ Uiteindelijk haalde het ANV de schrijver toch naar Suriname om zijn stuk te regisseren en zo ging het heldendrama op 22 augustus 1933 met een galavoorstelling in Thalia in première. Er werd zelfs een extra veer ingezet om de bewoners van Commewijne naar het theater te halen, er was een indrukwekkende groep acteurs geformeerd onder aanvoering van Otto Groman, het militaire muziekkorps gaf muzikale ondersteuning en er waren gesofisticeerde decors ontworpen door H.L.C. Schütz die de mogelijkheid gaven tot simultaantonelen.⁴⁷ Blijkbaar was er nergens op beknibbeld, want na zeven uitverkochte voorstellingen was er toch een flink kastekort.⁴⁸ In het verslag van de huldiging van de medewerkenden roemde het nieuwsblad Suriname Vetermans stuk als een bijdrage tot het behoud van de band tussen het ‘Moederland’ en Suriname, dat

binnen zijne grenzen een bevolking herbergt, die tot dusverre de ongerepte eer geniet tot het meest Nederlandsche gebiedsdeel te behooren, heeft in U [Veterman] door deze Uwe daad een nieuwen vriend gevonden. In deze tijden van onrust [...] waarbij getornd wordt aan wat door de eeuwen heen rotsvast stond in Nationale eenheid en in de consolidatie van nationale gevoelens, is een werk als door U verricht van buitengewone beteekenis.⁴⁹

Met het naar Suriname halen van toneelmensen vervulde de Groep Suriname de functie die de Sticusa van 1948 tot 1975 zou gaan spelen. Later volgde nog zo'n activiteit: het ANV zond kisten met boeken voor Surinaamse bibliotheken.⁵⁰

Na 1933 ging het weer bergafwaarts met het ANV.⁵¹ In 1935 werd nog een culturele avond georganiseerd met de militaire mondharmonikavereniging ‘Apollo’ en de zingende brigadier M.A. Biallosterski die ‘Wij gaan niet naar Zwitserland’ bracht.⁵² Op 29 februari 1940 gaf J.D. Oppenheim een lezing over ‘Machtsverhoudingen in het Nabije Oosten’.⁵³ Drie maanden later hielden andere machtsverhoudingen het ANV in hun ban: samen met de vereniging Oost en West belegde het verbond een bijeenkomst waarop redes werden gehouden tegen de Duitse inval in Nederland.⁵⁴ Daarna werd althans in de kranten niets meer van het Verbond in Suriname vernomen. Het behield er tot 1964 nog wel een ‘steunpunt’, maar geen afdeling of boekerij.⁵⁵ De

46 Een lang gedicht ‘Oranje Censuur’ in het nieuwsblad Suriname klaagde de situatie aan (S 18/3-3-1933).

47 Zie S 18/3-3-1933 t/m S 98/8-12-1933. De cast bestond uit vooraanstaande A.N.V.-leden als Otto Groman die de rol van Willem van Oranje speelde, A.Ph. Samson als de Graaf van Hoorne, R.D. Simons als Kardinaal Granvelle, H.L. da Costa als Hendrik II en A. May als de Hertog van Alva. Een A.N.V.-groep onder leiding van Veterman kreeg een jaar later geen vergunning om op Curaçao te spelen (S 25/27-3-1934, S 32/20-4-1934).

48 S 98/8-12-1933: Netto-inkomsten ƒ6065,25, uitgaven ƒ6391,59, nadelig saldo ƒ335,34.

49 ‘Een welverdiende hulde’, in S 74/15-9-1933.

50 Een kist was bestemd voor de Stadszending (S 3/9-1-1934), 2 kisten voor de EBG (S 56/13-7-1934). In 1961 2 kisten voor kinderhuizen, wees- en ziekenhuisinrichtingen (Jaarverslag A.N.V. 1961: 4). Verg. Groothoff & Waltmans 1995: 147-150. Het zal ongetwijfeld geholpen hebben dat Fred. Oudschans Dentz, die van 1902 tot 1926 in Suriname verbleef, leider was geworden van de afdeling Boekenverspreiding van het ANV te 's-Gravenhage. Over Oudschans Dentz: Ploeger 1962.

51 Een door A.Ph. Samson op 16 januari 1934 aan het ANV-Den Haag verzonden ledenlijst, laat zien dat de hele maatschappelijke elite lid was van de Groep Suriname; Samson maakt er echter melding van ‘dat wy weer vele leden verloren hebben.’

52 Op 29 juli 1935 (S 59/23-7-1935, S 60/26-7-1935).

53 S 17/26-2-1940.

54 Op 26 mei in Bellevue met als sprekers dezelfde J.D. Oppenheim, J.W. del Prado, C.A. Paap, W. Bos Verschuur, A.Ph. Samson, A. Morpurgo en R.D. Simons. De vergadering verstuurde een telegram aan de Koningin. Verslag in S 43/27-5-1940.

55 Althans er zijn in het A.N.V.-archief stukken tot 1964 (cfr. Van Berne 1995a). In het Jaarverslag A.N.V. werd in 1964 nog de hoop uitgesproken dat het verbond ook in Suriname weer vaste voet aan de grond zou krijgen (p. 3); in het jaarverslag van het jaar daarop wordt Suriname in het geheel niet meer vermeld.

[p. 275]

Sticusa had de verbondsfuncties grotendeels overgenomen en met de luide stem van onder meer Wie Eegie Sanie was de Groot-Nederlandse gedachte in een kwade reuk komen staan.⁵⁶

Zonder twijfel heeft het ANV een belangrijke rol gespeeld in de culturele oriëntatie van vooral de hogere klassen van de Surinaamse maatschappij. Toen J.S.C. Kasteleyn, lid van het hoofdbestuur van het ANV, in 1928 op bezoek was in Suriname riep hij op ‘zooveel mogelijk Nederlandsch te spreken tegen vreemdelingen die hier komen om zaken te drijven enz. Zij moeten onze taal aanleeren, wij behoeven hen niet in de hunne toe te spreken.’⁵⁷ De West, die verslag deed van de voor het bezoek georganiseerde feestavond, gaf een fraai staaltje van hoe ver de Nederlandse invloed ging, door over het toneelspel op te merken: ‘De uitspraak van de W aan het begin van woorden was niet in orde. Deze letter werd te zwaar uitgesproken en klonk als oe.’

De activiteiten van het ANV bleven niet altijd zonder commentaar in de kranten, maar het ging zo goed als nooit om een principiële kritiek op die Nederlandse oriëntatie. Alleen naar aanleiding van de Potgieterherdenking in 1908, merkte de Nieuwe Surinaamsche Courant op dat ook het eigen land wel eens in de schijnwerpers mocht komen: ‘Goed zou het zijn zoo Bondsleden van hier ook een der onzen, ook oud Gouverneurs, zooals Sommelsdijk, Mauricius, Raders, Sypensteyn, enz., die in beter gewesten zijn, herdachten.’⁵⁸ Toen de Dietse Spelers optraden, kon De Surinamer de handen niet op elkaar krijgen voor de uit Nederland gekomen groep: ‘Een chimpansee op bottines manoeuvreerend over een gewreven parketvloer, slaat er nog een grootsch figuur bij.’ Het nieuwsblad Suriname was het met die kwalificatie niet eens en sprak van ‘het product van het voorstellingsvermogen van een die haar vijf zinnen niet bij elkaar heeft’.⁵⁹ Toneelkunst kon het blad niet Nederlands genoeg zijn. De Dietse Spelers hadden hun reeks voorstellingen geopend met een stuk van James M. Barrie en de leider van het gezelschap, Willem van der Veer, had bij die gelegenheid propaganda voor het ANV gemaakt. Suriname zag hierin blijkbaar een paternalistische houding van de Nederlander:

Ja! wordt lid van het Algemeen Nederlandsch Verbond. De heer Van der Veer ontpopte zich dus als een ijverige propagandist van dit verbond. Als wij hem een goede raad willen geven dan is het deze: geeft ons uwe kunst, hiervoor zijn wij zeer erkentelijk, doch hoedt u er voor de rol van propagandist van dit verbond in onze samenleving, want deze rol zal U hier niet goed afgaan en U weinig voldoening schenken.
A propos, zou het de propagandist van een vereeniging als het Algemeen Nederlandsch Verbond niet passen om ons voor te gaan. Wat toneelstukken van eigen bodem, in plaats van ons aan te bieden wat er van buiten geïmporteerd is, is toch geen kwaad idee, dunkt ons. Of is Holland zoo arm aan eigen voortbrengselen op dit gebied.⁶⁰

Interessant is dat bijna al degenen die binnen het ANV actief waren, zich intensief hebben beziggehouden met de geschiedenis en cultuur van Suriname en er op een meer dan behoorlijk niveau over gepubliceerd hebben. Natuurlijk waren zij overtuigd van het belang van het Nederlands voor Suriname, maar zij sloten zich bij het ANV aan omdat zij vanuit Nederland een norm

56 Sedney 1953: 3 sprak zich er expliciet tegen uit.

57 DW 2010/14-12-1928; in deze editie ook het verslag van de voor hem georganiseerde feestavond op 11 december.

58 NSC 1678/4-10-1908. Over de avond zelf was De Surinamer bijzonder kritisch. Het schreef over de voordracht van J.J. Mackenzie dat het toch al te dwaas zou zijn ‘te willen beweren dat men kenner en critikus van Potgieter wordt of in staat is eene studie te leveren over dezen reus in onze letterkunde omdat men in zijne vrije uren wat liefhebbert.’ (DS 80/4-10-1908). Onze West nam Mackenzie in verdediging door op te merken dat het niet de gewoonte is om dilettanten als beroepsartiesten te beoordelen, waarop De Surinamer zich verweerde: ‘Als de executanten niet wenschen beoordeeld te worden als artisten, dan bieden zij zich niet aan bij het Groepsbestuur om op zoogenaamde kunstavonden te verschijnen met onderwerpen die verre boven de kracht van gewone dilettanten gaan.’ (DS 82/11-10-1908). Een vergelijkbare kritiek uitte ‘Een dilettant’ in een ingezonden brief in Onze West op R.D. Simons toen deze over Multatuli sprak (OW 1270/20-9-1911).

59 S 63/5-8-1932 (waarin ook het citaat van De Surinamer).

60 S 60/26-7-1932. Afkortingen door mij aangevuld - MvK.

[p. 276]

voor een ‘algemeen’ cultureel peil verwachtten en omdat zij in de activiteiten van het verbond een van de schaarse middelen in het Koninkrijksdeel zagen om hun horizon te verbreden. Deze motivatie heeft mogelijk eerder nog een rol gespeeld, dan de diepe overtuiging dat Suriname en Nederland werkelijk tot dezelfde culturele stam behoorden.

Toch was het niet alles Nederland wat de klok sloeg, niet voor de volksklasse van werkende en verpauperde creolen en evenmin voor de binnenlandbewoners en de Aziatische immigranten die vooralsnog buiten het publieke leven bleven. Brits-Indiërs richtten in 1910 de Surinaamsche Immigranten Vereeniging op en de Javaanse immigranten acht jaar later hun eerste organisatie: Tjintoko Moeljo (Arm maar Respectvol), op de plantage Mariënburg.⁶¹ Beide verenigingen hielden zich eerst en vooral met arbeidskwesties bezig, maar zouden zich ook sociaal-cultureel actief betonen. Aanvankelijk waren de bijdragen van de Aziatische immigranten aan het kunstleven bescheiden, maar niettemin spectaculair: in 1898 en in 1914 mocht een Brits-Indiër zonder handen of voeten zijn kunsten vertonen, waaronder het opentrekken van een fles bier.⁶² In 1920 verscheen Videśī Bhāratvāsī [Indiërs in den vreemde], een maandblad in het Hindi dat zich op de Brits-Indische contractarbeiders richtte, waarvan zeven nummers verschenen. Sporen van javaans cultureel leven zijn schaars. In 1908 was er een tentoonstelling over het javaanse leven met een wajangvertoning⁶³ en in 1920 kregen enkele javanen bijrollen in stukken van Johan Fabricius die in Thalia werden opgevoerd.⁶⁴

In de laatste decennia van de 19de en de eerste van de 20ste eeuw eeuw werd intensief studie gemaakt van de verschillende indiaanse volkeren (zie § 1.2 van het deel over de orale literatuur van de inheemsen). Het was in die sfeer dat het dagblad Suriname het opnam voor de karaïben die door De Laveaux waren aangeworven om te worden tentoongesteld in de Jardin d'Acclimatisation te Parijs: ‘Het schouwspel is hartverscheurend, nauwelijks kunnen zij loopen; zij kunnen hoestende, spuwende en zuchtende, slechts een of tweemaal rondom hunne tenten gaan; zij gelijken nu op skeletten, geschikt om onze ethnographische verzamelingen en de anthropologische galerijen van het Museum van natuurlijke geschiedenis te verrijken.’⁶⁵ Het belang van Suriname en zijn inwoners lag niet langer automatisch in het verlengde van de Europese belangen.

Het overgrote deel van de stadsbevolking leek intussen de indianen nog altijd te zien als een zonderling volkje waarom hartelijk gelachen kon worden. Dat bleek nog maar eens in 1919 toen in het nieuwsblad Suriname een lang studentikoos gedicht verscheen over ‘Verboden liefde’. Een voetnoot meldde: ‘Het vorenstaande is een gedicht op een voorval, dat ongeveer 13 jaren geleden werkelijk onder onze Kalienjas (Mozaïken) plaats greep.’ Het vers verscheen nota bene in de rubriek ‘Land- en Volkenkunde’.⁶⁶

Onder de creolen zijn aan het einde van de 19de eeuw de eerste verschijnselen waar-

61 Suparlan 1976: 310-312. Hoefte 1987: 387, 406. Hoefte 1998: 179.

62 In 1898 in de Sociable Hall (DS 49/19-6-1898). In 1914 in Thalia (recensie in S 48/19-6-1914). In hetzelfde jaar trad de Brits-Indische goochelaar Prof. Shaw op in Bellevue (S 8/23-1-1914).

63 En een ‘Indische goochelaar’ (DS 38/10-5-1908).

64 Zekere Sariman in Dolle Hans en Meriwin in De rechte lijn.

65 S 41/17-5-1892. In 1992 werd onder meer dit gebeuren herdacht met een tentoonstelling in het Surinaams Museum te Paramaribo, met ontroerende getuigenissen van inheemsen (zie daarover: Essed-Fruin 1992a).

66 Het gedicht telde 18 strofen van elk 8 versregels (S 26/1-4-1919 Bijblad).

[p. 277]

neembaar van een niet-Europese oriëntatie die later in de 20ste eeuw sterker zou worden. Abbenhuis merkt op dat vóór 1900 ‘het Negervolk al roerig en eendrachtig optreedt voor gemeenschappelijk belang’.⁶⁷ Hij doelde daarmee op het incident rond de Para-negers in 1889 die gouverneur M.A. de Savornin Lohman trotseerden en weigerden hun belasting te betalen (zie Close-up in § 9.1). In het begin van de 20ste eeuw ondersteunden de predikanten A.R. Einaar, C.P. Rier en C.W. Blijd krachtig de sociale emancipatie van de negerbevolking.⁶⁸ Zij preekten ook in het ‘Neger-Engelsch’ in een tijdspanne dat die taal officieel verguisd werd. Rier sprak er zelfs van dat Ethiopië - de zwarte bevolking - geduldig de tijd verbeidde om aan de top van de maatschappij te komen, waarmee hij doelde op een tijd dat de Chamsvervloeking en Jafets heerschappij tot het verleden zouden behoren.⁶⁹ Hij meende dus dat het negerras voor zijn bevrijding niet zou hoeven te wachten op de Verlossing. Rier stond sterk onder invloed van Amerikaanse zwarte kerken, die via de stichting van een branche van de African Methodist Episcopal Church ook in Suriname voet aan de grond kregen (zie Profiel Rier § 9.3).⁷⁰ Hij vond op zijn weg een belangrijk medestander: Th.J. Valois Smith, uitgever van zowel het koloniaal nieuws- en advertentieblad De Surinaamsche Bode (1901-1917) als het weekblad Sranam Volksblad (vanaf 1911).

Het ideeëngoed van Booker T. Washington, die zich in Noord-Amerika had ingezet voor beter onderwijs en een betere positie van de zwarte bevolking, verkreeg door De Negerkwestie (1905) van M.S. Bromet bekendheid. Meier Salomon Bromet was de vroegere leermeester van Rier, maar weersprak overigens Riers bewering dat Ethiopië op een andere wijze dan door de Verlossing aan de Bijbelse profetie zou kunnen ontkomen.

De gebroeders Johan en Rudolf Rijts kwamen in 1918 met het weekblad De Nimrodbeweging , dat alleen voor volbloednegers bedoeld was. Later zouden ze nog een ander blad uitbrengen (zie Close-up: Sporen van Black Movement en Négritude in het volgende deel).

Rudolf van Lier stelde vast dat onder de leden van de generatie van omstreeks 1910 enkele ‘vrijdenkers’ geteld konden worden, op wie de invloed van Multatuli duidelijk merkbaar was.⁷¹ Die invloed is al wat vroeger te constateren, maar opmerkelijk genoeg niet direct na de verschijning van de Max Havelaar in 1860.

Het was Wolter Robert van Hoëvell die op 25 september 1860 in het Nederlandse parlement had opgemerkt dat er ‘de laatste tijd een zekere rilling door het land gegaan was, veroorzaakt door een boek’. Willem Frederik Hermans heeft de grote bijval die de Havelaar zou hebben gekregen, van nogal wat relativerend commentaar voorzien, maar voor J.J. Oversteegen in Nederlandse Literatuur, een geschiedenis blijft het boek een donderslag bij heldere hemel.⁷² Wat Multatuli buiten het literaire domein heeft betekend is inmiddels bekend.⁷³ Maar áls Multatuli de steen in het Nederlandse vijvertje is ge-

67 Abbenhuis 1964: 127.

68 Van Cornelis Winst Blijd drukte D.A.G. als eendruksvel een Emancipatie-Singi (z.j.), tezamen met enkele ‘Aria's’. Over hem: Comvalius 1921 en Waaldijk 1943. Over: Rier: zie § 9.3.

69 Abbenhuis 1964: 131. Over deze Chamsvervloeking zie men § 2 van het hoofdstuk over de Koloniale literatuur.

70 Jabini 2000: 135-136.

71 Van Lier 1977: 209.

72 Hermans 1976: 73-76. Oversteegen 1993: 484.

73 Zie Dolk 1993, Dolk 1994 en Fasseur 1995.

[p. 278]

weest, dan zijn de rimpelingen daarvan nauwelijks en pas zeer laat tot Suriname doorgedrongen.⁷⁴ Negentiende-eeuwse Surinaamse kranten als de Surinaamsche Courant, Guiana, Suriname, de Surinaamsche Telegraaf, de West-Indiër, het Algemeen Nieuws- en Advertentie blad, Goede tijding en Onze West waren bijna zonder uitzondering, zo ze zich al politiek profileerden, conservatief. Gezien het lezerspubliek dat tot de koloniale bovenlaag behoorde, wekt dat niet echt verwondering.

Aan Multatuli's reputatie van man die zich uit naam der onrechtvaardigheid verzette tegen het gezag, werd eerst in de jaren '90 met enige regelmaat gerefereerd. Zo verscheen er in 1890, toen de Koloniale Staten in conflict lagen met gouverneur De Savornin Lohman in De West-Indiër een gedicht van ‘Een man uit het volk’ waarin deze de spot drijft met de gouverneur. Het gedicht wordt voorafgegaan door het gedicht van Klaasje van der Gracht uit Multatuli's Idee 385, en gevolgd door een gefingeerde brief van een blijkbaar uit de doden opgestane Multatuli.⁷⁵

Op 3, 16 en 19 februari 1898 vonden ten bate van het Armenfonds der Nederlandsch Portugeesch Israëlitische Gemeente in het toneelgebouw Thalia opvoeringen plaats van Multatuli's toneelspel in vijf bedrijven De bruid daarboven . De voorstelling werd, aldus de Nieuwe Surinaamsche Courant, opgevoerd ‘voor een eivolle zaal toeschouwers, die in oorverdoovende applaudissementen aan hun bijval uiting geven, afgewisseld door het werpen van boquetten voor het voetlicht.’⁷⁶ Of het enthousiasme de acteerprestaties of het stuk zelf betrof, zegt het bericht er niet bij.

Een dag na de laatste voorstelling werd in dezelfde krant in een ingezonden brief minister Cremer, die blijkbaar had opgeroepen tot meer nauwkeurigheid en minder dubbelzinnigheid in officiële verslagen, heil toegeroepen als geestverwant van Multatuli, ‘den grooten strijder tegen officieele onwaarheden’.⁷⁷ Maar Nederlands-Indië was en bleef wel verschrikkelijk ver weg. Tussen de Wereldoorlogen trokken weliswaar verschillende geschoolde Surinamers - landmeters, onderwijzers - naar de Oost, maar zij knoopten zelden of nooit connecties met de Javanen aan. De belangstelling voor de gebieden waar de Surinaamse immigranten vandaan kwamen, bleef tot aan de Tweede Wereldoorlog bijzonder gering. Dat neemt niet weg dat auteurs als Albert Helman, Anton de Kom en Wim Bos Verschuur ontegenzeglijk in Multatuli's geest geschreven hebben.

De Nederlands-koloniale literatuur over de Oost heeft een hele reeks schrijvers van het eerste echelon voortgebracht of geïnspireerd, van Multatuli, P.A. Daum, Louis Couperus, Maria Dermoût, A. Alberts tot en met Hella Haasse en Adriaan van Dis. Of de vlag van de Nederlands-koloniale literatuur over West-Indië er anders bijgehangen zou hebben, wanneer Eduard Douwes Dekker de hem aangeboden post van Gouverneur-Generaal in de

74 Op de invloed van Multatuli in Suriname ben ik ingegaan in een opstel in De geest van Multatuli (Van Kempen 1998a). Een bespreking van Nederlandsch-Guyana van Kappler, gedateerd 6-2-1884 onder de titel ‘Multatuli en Suriname een halve eeuw geleden’, verscheen in BWR 577/2-2-1935.

75 WI 10/2-2-1890. Het gedicht verscheen eerder in GAB 14/30-1-1890 en bevat een acrostichon op de letters Jonkheer Meester De Savornin Lohman. Multatuli's vers in Multatuli 1951: 561-562. In WI 12/9-2-1890 drukt dezelfde opnieuw een naamgedicht af, dat van onder naar boven en van boven naar onder kan worden gelezen. In de Close-up over De Savornin Lohman in § 9.1 wordt hierop teruggekomen.

76 NSC 588/20-2-1898. Deze alinea is een bewerking van een fragment uit Van Kempen 1998a: 193-195, waar Multatuli in Suriname uitvoerig ter sprake komt.

77 NSC 589/24-2-1898.

[p. 279]

West had geaccepteerd⁷⁸, blijft gissen.

Albert Helman getuigde over het begin van de 20ste eeuw: ‘Ik heb er nooit iets van gemerkt dat Multatuli gelezen zou zijn door wat je de vrijdenkers in Suriname zou kunnen noemen. Ze hadden wel Wereldbibliotheek-uitgaven, maar dan Scharten-Anting, De Mérode.’⁷⁹ Het kan echter niet anders dan dat een aantal exemplaren van de Max Havelaar inmiddels in Suriname was beland. Alleen al de totale oplage van de goedkope Wereldbibliotheek-uitgave bedroeg in de jaren tussen Helmans geboorte en zijn vertrek uit Suriname (1921) zestigduizend.⁸⁰ Sterker nog: vanaf 23 mei 1916 adverteerde het Paramaribose handelshuis C. Kersten & Co in het dagblad De West regelmatig met Multatuli's Max Havelaar en ook met Vorstenschool . Of velen door de geest van Multatuli zijn bevangen, is de vraag, maar in ieder geval wél de man die zelf zei dat hij Multatuli in die tijd niet gelezen had: Albert Helman.⁸¹

De onmiskenbare hausse in het sociaal-culturele leven rond 1900, werd gevolgd door een in het koloniale leven bijna onvermijdelijke baisse. E.B.J. Luitink, de voorzitter van de huldigingscommissie die in 1917 de Nederlandse acteur Gerard Arbous in de bloemetjes zette, signaleerde in zijn huldigingsrede:

In onze afgezonderde samenleving, waarin de dagen elkander opvolgen in vaak beklemmende eenvormigheid, is het goed, dat er nu en dan wat reliëf wordt gebracht in het vlakke verloop van ons bestaan.
Met deze eenvormigheid is er echter in deze maatschappij wel bruising van geestelijk leven: er wordt veel gestudeerd, gelezen, gemusiceerd en er is veel verstandelijke dialoog. Deze maatschappij is wél onderwezen en er is drang naar veelzijdige ontwikkeling. Maar, waar zij in zoo veel - en dit geldt vooral het gebied der muziek - op het autodidactische is aangewezen, verzeilt zij licht op de klip der verstarring. Het dilettantisme mist hier het voorbeeld, de vergelijking; trots allen ijver blijft het een bewandelen van een eigen aangelegd, tenslotte plat getreden pad.⁸²

Dat het nog lang zou duren aleer dat pad verhard zou worden, en nog langer voor er een eerste highway lag, kon hij natuurlijk niet voorzien.

78 Hermans 1976: 66.

79 Van Kempen 1998a: 195. Helman kon zich natuurlijk niet herinneren dat R.D. Simons in 1911 over Multatuli had gesproken (verslag in S 79 [= 76]/15-9-1911), want Helman/Lichtveld was toen acht jaar oud. Er was overigens weinig belangstelling voor de lezing.

80 Ik ontleen dit gegeven aan het ‘Overzicht van de Havelaaruitgaven’ in Dubois 1962: 168-169.

81 Uitvoerig over Multatuli's invloed op Helman: Van Kempen 1998d: 41-50.

82 S 33/24-4-1917. S 26/30-3-1917 sprak al van ‘een oase in de dorheid van onze samenleving’.

1.4 Taalpolitiek en onderwijs

De sterk op Nederland gerichte onderwijspolitiek van H.D. Benjamins beleefde in het laatste decennium van de 19de en de eerste decennia van de 20ste eeuw haar glorietijd. Omdat de onderwijzerssalarissen bijzonder slecht waren, begon elke gediplomeerde onderwijzer die behoorlijk zijn brood wilde verdienen, een eigen schooltje. Om deze versnippering tegen te gaan ijverde Benjamins voor betere salariëring en grotere scholen.

[p. 280]

Niet iedereen evalueerde deze periode als een glorieuze tijd, zoals dit vers van A.W. Marcus laat zien:

't Onderwijs werd zoo verbeterd,
naar den Nederlandschen stijl,
't Domme volk werd opgeheven
tot een hoog beschavingspeil.
Wat een hoop geleerde zaken
werd het volkskind ingepompt,
Menigeen die 't niet kon vatten
werd de toekomst afgestompt.⁸³

In 1890 werden de zgn. koelie-scholen geopend voor het onderwijs aan kinderen van Brits-Indische contractanten met de bedoeling dat de leerlingen zich langs de weg van hun eigen cultuur spoediger als nieuwe kolonisten thuis zouden gaan voelen. In India werden boeken in het Hindi en Urdu besteld. Maar al in 1906 was het afgelopen met het experiment van het koelie-onderwijs, al bleven er tot 1929 nog wel ‘ongegradueerde onderwijzers in het Hindostansch’ die les gaven op de gewone lagere scholen in de districten.⁸⁴ Pogingen om onder de ndyuka onderwijs te brengen, liepen na enige pogingen stuk, onder meer omdat zij zich verzetten tegen de verbreiding van het christendom, dat er zonodig met de zweep werd ingeranseld.⁸⁵ Bij de saamaka had het onderwijs meer succes.

Ook in andere geledingen kreeg het onderwijs structuur. In 1892 werd de Christelijke Onderwijzers Vereeniging ‘Broederschap’ opgericht die vanaf 1920 haar eigen orgaan publiceerde: Onze Gids. Drie jaar later verrees het Surinaamsch Onderwijzers Genootschap, dat snel groeide: 78 leden meldden zich in 1895 aan en in 1900 telde het genootschap 150 leden, te weten 33 dames en 117 heren.⁸⁶ Het genootschap was een belangenorganisatie die ook voor bijscholing, lezingen en prijsvragen zorgde.⁸⁷ In 1906 begon het met de uitgave van een maandelijks orgaan, Het Onderwijs.⁸⁸ Het genootschap beschikte ook over een bibliotheek, een ‘Hollandsche collectie’ die volgens de onderwijzers in een grote behoefte voorzag. In 1906 werd de Vereeniging tot Bevordering van het Onderwijs opgericht, die zich ten doel stelde behoeftige scholieren van het nodige te voorzien, waartoe zij onder meer kunstavonden organiseerde. Er was voorts een Surinaams Wiskundig Genootschap dat het maandblad De Mathesis uitgaf.⁸⁹ De studenten organiseerden zich tegen het einde van de 19de eeuw in de Surinaamsche Studentenvereeniging Minerva.⁹⁰ Daar kwam

83 A.W. Marcus, De Politieke Bril (1925, pp. 44-45).

84 De Klerk 1953: 129-131. Gobardhan-Rambocus 2001: 135-149.

85 Aldus Pakosie 1999: 58. Zie ook de Close-up van J.G. Spalburg.

86 NSC 859/4-10-1900. Bij de heren heb ik 7 ereleden opgeteld. Oprichtingsdatum: 30 september 1895. Reiziger 1903: 18. Surinaamsche Almanak 1902: 110.

87 Zo werd in 1902 een lezing verzorgd door J.W. Zunder, tolk voor het ‘Neger-Engelsch’ in de Boven Para, over ‘De Genestet als leekedichter’ (OW 312/11-10-1902). In 1905 schreef het genootschap een prijsvraag uit voor een leer-leesboekje voor de hoogste klas van de volksschool. De bekroning viel toe aan T. Nawijn. De jury bestond uit Dr H.D. Benjamins, Dr. C.J.J. van Hall en C.R. Frowein (DS 99/10-12-1905).

88 Dat tot 1911 zou blijven bestaan en in 1915 herrees (Hartog 1944: 330-331).

89 In DS 28/6-4-1905 bericht van verschijning als Les Mathématiques (verg. Hartog 1944: 331).

90 Ze werd in 1907 zedelijk verklaard; zie Statuten... Minerva... (1907).

[p. 281]

wat later het Surinaamsch Studenten Corps bij, dat zijn lokaal had aan de Heerenstraat met een conversatie- en leeszaal.⁹¹ De chinese studenten kenden in 1921 twee verenigingen: Excelsior en Moe Poen Sah [Associatie voor kredietfacilitering].⁹² Eerst in 1941 kwam de algemene studentenkring Societas Fratrum erbij.⁹³

Aan het begin van de eeuw verschenen er verschillende uitgaven die voor een eerste heroriëntatie van het onderwijs op de eigen regio zorgden.⁹⁴ Ook binnen het leesonderwijs vond een belangrijke heroriëntatie plaats. Het proces van Surinamisering heeft zich zeer geleidelijk aan voltrokken, met veel kleine en weinig grote stappen voorwaarts. Een van die kleine stappen was de leesmethode van R.A.P.C. O'Ferrall.⁹⁵ De methode is geheel Nederlands van tekst (‘Om zes uur sta ik op. Jan staat nog vroe-ger op, want Jan is ou-der. [...] Karel, Kees, Koos en Ka gaan naar school’⁹⁶), maar de illustraties zijn hier en daar met een tentboot, een slavenboei en een palmpje Surinaams ingekleurd. Het gaat hier om een interessant geval van partiële Surinamisering. Toen de boekjes in 1903 door C. Kersten & Co, afdeeling boekhandel, herdrukt werden, memoreerde de Nieuwe Surinaamsche Courant dat O'Ferrall al twintig jaar eerder de noodzaak van zo'n methode onderkend had. De uitgave werd toegejuicht, want langs deze weg zou de onderwijzer met minder inspanning een beroep kunnen doen op het voorstellingsvermogen van de kinderen, en omdat ‘kinderen van Negerengelsch sprekende ouders, door hunne eigen taal’ [gemakkelijker] ‘geraken tot de kennis van de Nederlandsche.’ Er was echter ook kritiek op het prentenboek: het leien dak en de jeneverfles hadden door beter herkenbare Surinaamse attributen moeten worden vervangen.⁹⁷

De Nederlandse onderwijzer Herman J. Jacobs die drie jaar in Suriname werkzaam was⁹⁸, bracht samen met zijn Surinaamse collega Julius W. Lobato twee belangrijke series uit: het vierdelige leesboek voor Surinaamse scholen Uit onze omgeving (1917-1920) en het eveneens vierdelige Taaloefeningen voor Surinaamsche scholen (1920-1923). In een tweetal besprekingen van het leesboek werd aangegeven dat met deze Hollandse versjes en schetsen uit het plantageleven en de folklore (o.m. Anansitori's) een stap in de goede richting was gezet: ‘Dien kant moet het uit; leesstof aan eigen omgeving ontleend.’⁹⁹ Overigens werden in het openbaar onderwijs nog tot in de jaren '50 twee echt Hollandse leesmethodes gebruikt: Nog bij Moeder van J. Ligthart en H. Scheepstra, en Zonneschijn

91 S 16/25-2-1910.

92 DS 53/3-7-1921, DS 97/4-12-1921.

93 P. Ganesh sprak op de eerste bijeenkomst over de Veda's (S 6/22-1-1941).

94 Over deze Surinamisering: Gobardhan-Rambocus 2001: 150-151, 165-166 en over nieuwe leerboeken: 190-199.

95 Deze wordt vermeld in het KV 1882; ik heb die nergens aangetroffen, en weet niet of hij die al samen schreef met C.R. Frowein, met wie hij in 1890 een zevendelige methode Het aanvankelijk leesonderwijs aan de Surinaamsche jeugd, gevolgd door een Korte schets van de geschiedenis van het onderwijs in de kolonie Suriname uitbracht. Advertentie voor handleiding en schets in S 60/3-7-1891 (zie Nagelkerke 1972, nr. 1525). Het eerste deeltje van het exemplaar beschreven in CatUBA 2068 draagt als verschijningsjaar: ca. 1902 (moet zijn: 1903), mogelijk is dat dus de derde druk, of een derde editie. Ook aanwezig in UEBH sign. NB VII R3 14a en 14b.

96 Openingstekst van het vijfde leesboekje van de editie van 1903.

97 NSC 1126/26-4-1903. Uitgebreider bij Gobardhan-Rambocus 2001: 194-195.

98 Zijn aardrijkskundig leesboek Suriname (1916) was primair voor Nederlandse scholen bedoeld. Bespreking in DW 704/9-6-1916, overgenomen uit O&W. Ook in DW 715/18-7-1916.

99 Bespreking van het boek voor het vierde leerjaar in S 15/19-2-1918; ook bespreking in DW 1166/12-11-1920. In S 9/30-1-1917 bespreking van het boek voor het derde leerjaar. De kritiek luidde dat de taal soms te gemaniëreerd en te moralistisch was. Beide series richtten zich op het derde tot en met zesde leerjaar. (Verg. Gobardhan-Rambocus 2001: 300-301.

[p. 282]

van T. van Buul. Vanaf het derde jaar van de lagere school moesten de gedichtjes van Van Alphen in alle leerjaren uit het hoofd geleerd worden.¹⁰⁰

In de vroege 20ste eeuw kwam er een flink aantal schoolgebouwen bij. In 1901 waren er al 55 scholen met 7277 leerlingen.¹⁰¹ Er kwamen Mulo's bij en in 1908 werd er ook een Muziekschool opgericht.¹⁰² In dat jaar ook werd het curriculum van de Mulo tot acht jaar uitgebreid en gebracht op het niveau van de driejarige HBS. Het katholiek onderwijs groeide expansief. De leken in dienst van het bisdom organiseerden zich in 1921 in de Katholieke Onderwijzers Kring.¹⁰³ De uitbouw van het katholieke segment van de Surinaamse samenleving zou zorgen voor activiteit op velerlei gebied, een ontwikkeling die de Evangelische Broedergemeente knarsetandend aanzag.¹⁰⁴ De eerste Volksuniversiteit werd door de Vereeniging ‘Studiekring’ (vanaf 1922 Leergangen Algemeene Ontwikkeling genoemd) in 1919 opgericht op initiatief van P. Westra en W.F. van Lier. In het gebouw van de loge werden cursussen gegeven die de harmonische vorming van de persoonlijkheid beoogden door het aanbieden van kennis in geestelijke, kunstzinnige en maatschappelijke ontwikkelingen. Deze eerste Volksuniversiteit werd in 1923 stopgezet.

100 Gobardhan-Rambocus 2001: 197-199.

101 Cijfers ontleend aan ‘Wachtende uitdagingen’ in DWT 6-11-1999.

102 Oprichters: J.N. Helstone, J. Rodrigues, J.W. Bueno de Mesquita en P. Enuma (DS 50/18-6-1908). De school was geen lang leven beschoren, waarna Helstone in 1910 een nieuwe oprichtte.

103 Vernooij 1998: 101.

104 Een algemene schets van die tijd geven F. Baneke, Adr. Kuipers en G.S. van Tooren in het hoofdstuk ‘Missiegebied der Redemptoristen’ in Fijen en Hamelijnck 1927: 182-194. Over de schoolstrijd: Gobardhan-Rambocus: 276-278, 282, 287-300.

1.5 Kunst en vermaak

De culturele opleving aan het einde van de 19de eeuw toonde zich ook in het muziekleven. De kranten vermeldden met enige regelmaat concerten in de loge Concordia en er kon geen festijn gevierd worden of het Militaire Muziekkorps deed zich horen.¹⁰⁵

De eerste helft van de 20ste eeuw gaf een opmerkelijke bloei van de klassieke muziek te zien. J.N. Helstone (1853-1927), Theodor Neumann Cordua (1864-1911)¹⁰⁶, Dario Saavedra (ps. van Daan Samuels, 1876-1909), frater Anselmus Bonten (1881-1946), Cor Anijs (1891-1926), Atma Kenswil (1892-1985), Chris Alvares (1901-1994), Johan Victor Dahlberg (1915-1946) en Lodewijk Lichtveld (1903-1996; als schrijver bekend geworden onder de naam Albert Helman) gaven letterlijk klank aan die tijd.¹⁰⁷ In 1918 werd het oratorium in drie delen De Heilige Familie van frater Anselmus op tekst van G.W.M. Ahlbrinck opgevoerd. De tekst ervan werd opmerkelijk genoeg gedrukt door de EBG-uitgever H.B. Heyde.¹⁰⁸

105 Met de komst van Buiten Sociëteit Het Park in 1877 kreeg het korps een nieuwe impuls (Fontaine 1977: 8-17). Samuels 1946: 72.

106 Ultimus droeg een ode aan hem op (NSC 813/26-4-1900).

107 Ze worden allen besproken door Leefmans 2000. Over Dahlberg: Von Gleich & Verveen 1972. Bijzondere opvoeringen waren die van een Kerstoratorium van Henri-Alois Barth voor gemengd koor en soli op 16-12-1902 in de Grote Kerk van de Evangelische Broedergemeente, en die van het St. Alphonsus-Oratorium van Hubert Cuypers op 25-11-1913 in de zaal van het Patronaatsgebouw (bespreking door J.W. Bueno de Mesquita in DS 96/27-11-1913).

108 Het oratorium schetst de geboorte van Jezus, de vlucht van Egypte en enkele scènes uit Jezus' leven te Nazareth. Een exemplaar ervan is aanwezig in het ASR.

[p. 283]

In 1915 werd er een Comité voor de bevordering van de toonkunst in Suriname opgericht onder leiding van de in het theaterleven bijzonder actieve Joseph Willem Bueno de Mesquita (1863-1925).¹⁰⁹ Hij dirigeerde het orkest bij vele operettes en ‘gemengde avonden’. Er waren ook andere orkesten, als het militaire strijkorkest, het orkest van René Chalut (een Franse déporté die, naar men zei, enkele moorden op zijn geweten had, maar uit het Franse bagno had weten te ontsnappen) en het orkest Becker. In 1921 werd Euterpe opgericht, een jongerenvereniging waarvan het orkest geleid werd door Eddy Wessels, terwijl rond diezelfde tijd Cor Anijs de Surinaamsche Orkest Vereeniging dirigeerde en frater Anselmus ter begeleiding van Patronaatsavonden Amicitia waarin Chris Alvares en Lou Lichtveld speelden. En dan was er het in januari 1921 opgerichte Orpheus, dat ook een tournee naar Demerara maakte, en dat onder leiding stond van Lou Lichtveld.¹¹⁰ Van de genoemde componisten wordt Helstone als de belangrijkste beschouwd; hij schreef tekst en muziek van Surinames eerste opera: Het pand der goden. Het gegeven waarop deze gebaseerd is, maakt duidelijk hoe dicht de Surinaamse theaterwereld nog bij Europa stond.

109 ‘In memoriam J.W. Bueno de Mesquita’, in DS 58/19-7-1925; korte biografie in Tr 14 (1952-53), nr. 5, maart 1953. Niet te verwarren met koorleider J.A. Bueno de Mesquita (1873-1958), voor wie een ‘In memoriam’ in Tr 19 (1957-58), nr. 4, maart 1958.

110 DS 87/30-10-1921 meldt dat het orkest naar Demerara is geweest. De dirigent (wiens naam niet genoemd wordt) heeft aangename indrukken meegebracht. De geringe publieke belangstelling tijdens de twee concerten wordt toegeschreven aan de verkiezingshitte. De Britse Gouverneur woonde op 24-10 het concert bij ‘wat hij zelden of nooit doet, en dan alleen tot de pauze.’ Een foto in Van Verre 1980: 22.

Profiel: J.N. Helstone

Leven. Nicodemus Johannes Helstone, die zich Johannes Nicolaas noemde, werd geboren op de hernnhutterse zendingspost Berg en Dal op 11 januari 1853. Hij studeerde aanvankelijk voor onderwijzer, gaf les aan de Hendrikschool, maar legde zich meer en meer toe op de muziek. Hij kreeg de gelegenheid te studeren aan het conservatorium van Leipzig, waar hij in 1894 cum laude promoveerde, en ontplooide zich vervolgens als pianist, organist, dirigent en componist. Hij schreef zelf zowel libretto als muziek voor Het pand der goden, een opera in vijf bedrijven die in mei 1906 vier voorstellingen in Paramaribo beleefde. Daarna vertaalde hij de tekst in het Duits, waarna de opera meermalen in Berlijn schijnt te zijn opgevoerd.¹¹¹ Helstone overleed op 24 april 1927 te Paramaribo. In 1948 werd een monument voor hem opgericht op het Kerkplein in hartje Paramaribo.

Werk. Het pand der goden speelt zich af in IJadad, oudtijds een rijk in het verre Oosten, bewoond door Reuzenhelden. Door hun tempeldienst onderhouden zij nauwe betrekkingen met de goden. De opperheld is Marghanold die hoopt vader te worden: is het een zoon dan zal het een blijk van gunst zijn, is het een dochter dan zal de toorn van de goden het land treffen. Als het een dochter blijkt te zijn, wil Marghanold het verwisselen met een jongetje dat op dezelfde dag geboren is. Maar zijn vrouw weet hem daarvan te weerhouden. De alwetende goden straffen hem voor zijn

111 Van Hinte-Rustwijk & Van Steenderen-Rustwijk 1996b: 139-140. Een biografische schets geeft Leeuwin 1948 en 1964 die uitvoerig op Het pand der goden ingaat; hij spreekt overigens ten onrechte van ‘operette’, want het gaat noch om een kort of komisch stuk, noch om een stuk in de zin van operette die eind 19de eeuw in zwang kwam: een stuk dat dichterbij het volkstoneel en het blijspel staat. Men zie voorts Alvares 1948 en ‘Het zoeklicht op Suriname's grootste musicus: J.N. Helstone’ in Bank Notes, mei/juni 1976, pp. 52-55. Belangwekkende documentatie geeft voorts Musicus Helstone Comité 1998. Daarin (pp. 70-73) is ook het stuk van Chr. Alvares herdrukt.

[p. 284]

weifelmoedigheid door het meisje verblindend mooi te maken en op een dag te doen verdwijnen. Dan wordt alsnog een zoon geboren, Olindo, die later van een grijsaard te horen krijgt dat hij een zuster, Heloinka, heeft. Hij doet een poging haar te vinden, lijdt schipbreuk en kan haar pas omhelzen wanneer hij boete heeft gedaan.¹¹²

Dat het om een mythisch gegeven gaat, is voor iemand die in het Duitsland van Richard Wagner zijn muzikale vorming kreeg, misschien niet opzienbarend. De tekst typeert Engelbertus Rijnaars als ‘toneeltaal’ maar niet bombastisch; de Duitse tekst lijkt hem beter geslaagd dan de Nederlandse.¹¹³ Het koor van de Nimfen van Oppergod Halid zingt in het vierde bedrijf:

Wij zijn het, die landen en velden doorkruisen,
En meten d'onpeilbare diepten der zee!
Wij zijn het, die winden en golven doen ruisen,
En brengen toch veilig de schepen ter ree!

Wij stijgen en zweven, vaak boven de wolken,
En dalen weer diep in de afgronden neer.
Wij zijn het, die Halids bevelen vertolken,
En brengen de braven naar 't hemelsche heir!

Wij banen de weg nu op Halids bevel,
Door sterf'lijke wezens toch nimmer te zien.¹¹⁴

Ook de muziek schijnt niets gemeen gehad te hebben met de doorgecomponeerde en vaak pathetische muziek van Wagner¹¹⁵, maar werd gekarakteriseerd als ongekunsteld en onmodern. Helstone's drama had een overweldigend succes. De componist werd na de voorstellingen toegesproken, gelauwerd en met schutterijmuziek en fakkels naar de Buiten-Sociëteit gebracht om door honderden gehuldigd te worden.¹¹⁶

Helstone schreef verder - naast een spraakkunst van het Sranantongo (zie § 9.3) - een grote compositie op tekst van de Surinaamse zendeling F. Stella bij het tweede eeuwfeest van de Evangelische Broedergemeente in 1922 en hij componeerde de muziek bij liedteksten van o.m. H.H. Schomaker en A.W. Marcus. Het maandblad Foetoe-boi zei dat hij ‘no bin de wan daniërie moesiekie, ma wan man die ben kiesie moesiekie lekie wan Gado gi’ [geen dienaar van de muziek, maar iemand die de muziek als een Godsgeschenk gegeven was].¹¹⁷

In de jaren '90 van de 19de eeuw werden nog met regelmaat vertoningen met de Skiopticon gegeven, een soort toverlantaarn die werkte op benzinelicht.¹¹⁸ Tegen het einde van de eeuw bereikte ook de film Suriname. Op dinsdag 10 januari 1899 gaf C.G. Heilbron

112 De ingezonden synopsis - ongetwijfeld van Helstone zelf - is afgedrukt in NSC 1431/5-4-1906. Ook in Monument Helstone Comité 1998: 75, samen met veel andere documenten. Leeuwin 1964: 104-105 geeft alleen maar de aanloop van het verhaal.

113 Rijnaars 1948: 142. Zijn artikel herdrukt in Musicus Helstone Comité 1998: 74-77.

114 Musicus Helstone Comité 1998: 81.

115 Wagner was geen onbekende in Suriname: in het weekblad De Periskoop besprak Z. uitvoerig de Götterdämmerung (DP 55/14-11-1925, 56/21-11-1925, 57/28-11-1925, 59/12-12-1925).

116 Zie de recensies en verslagen in NSC 1439/3-5-1906, OW 686/5-5-1906, OW 688/12-5-1906, NSC 1442/13-5-1906, NSC 1443/17-5-1906 en NSC 1444/20-5-1906.

117 F, jrg. 2, nr. 10, januari 1948, p. 2.

118 Bijv. in 1890 in de lokalen van O'Ferralls Ambachtsschool. Om 6 ½ voor kinderen (De geschiedenis van Roodkapje), om 7 ½ uur voor grote kinderen (o.m. Het Alpengloeien, ook: Een viaduct bij maanlicht met voorbijrijdende spoortrein) (WI 92/ 12-11-1890 e.v.).

[p. 285]

de eerste vertoning met ‘The Edison's Projecting Kinetoscope’ in de Sociable Hall. De eerste projecties waren onduidelijk, omdat de eigenaar niet goed wist hoe hij het toestel moest bedienen, maar de volgende vertoningen kwamen beter tot hun recht, al stoorden sommigen zich eraan dat de hoogst onzedelijke Coochi Coochi-dans te zien was geweest.¹¹⁹ De Coochi Coochi verdween van het programma, maar echode blijkbaar toch nog na, want het publiek wilde het nieuwe medium graag meebeleven. De bioscoop won snel aan populariteit en deed de toneelwereld grote concurrentie aan.¹²⁰ Toen was het definitief afgelopen met rondtrekkende toverlantaarn-artiesten zoals de Ierland Brother's Amusement Company die in 1905 beelden vertoonde van onder meer de Japans-Russische oorlog en ‘Uncle Tom Cabin’.¹²¹ Of het laatste beeld nog bijzondere reacties heeft opgeroepen in de voormalige slavenkolonie, is onbekend.

Opmerkelijk is voorts de opbloei geweest van de fotografie in Suriname. Het was vooral Julius E. Muller die zich als amateur-fotograaf naam verwierf. In januari 1895 werd er een tentoonstelling van maar liefst 300 van zijn foto's gehouden. De opnamen van allerlei facetten van het leven in Suriname werden later ondergebracht in het Koloniaal Museum in Haarlem.¹²² Rond de eeuwwiseeling fungeerde het atelier van G.G.T. Rustwijk aan de Waterkant als expositie- en ontmoetingsruimte voor het Paramaribose publiek (zie Profiel Rustwijk). Hij had zijn kostbare camera overgenomen van mej. C. Heilbron, de eerste die - in 1889 - een commerciële fotostudio in Suriname had geopend. Het atelier van de dames Curiël was de belangrijkste fotostudio van de eerste decennia van de 20ste eeuw. Van hun stadsgezichten en ‘typen’ lieten zij prentbriefkaarten drukken.¹²³

Van Rustwijk is bekend dat hij olieverfschilderijen maakte die veel publiek trokken, zekere Cramer gaf in 1915 tekenlessen en de Franse schilders Coignard, Grimmer en Bernard, alledrie afkomstig uit het bagno van Frans-Guyana, werkten in Suriname¹²⁴, maar van andere manifestaties van beeldende kunst is in dit tijdvak nauwelijks sprake geweest. Op initiatief van Joh. C. Marcus werd door de Vereeniging van Nationale Feesten in 1911 bij gelegenheid van de verjaardag van de koningin een Tentoonstelling voor Binnenlandsche Huisvlijt, Kunst en Nijverheid georganiseerd. J.W. Bueno de Mesquita en G.G.T. Rustwijk werden ervoor als decorateurs aangetrokken.¹²⁵

119 DS 4/12-1-1899. Ook op 18-3-1899, aldus kondigt de NSC 698/16-2-1899 aan. Samson 1949a: 317 en Gobardhan-Rambocus 2001: 113 melden dus ten onrechte dat de eerste filmvoorstellingen op 10, 11 en 12 juni 1899 plaatsvonden. Later verhuisde Heilbron naar het toneelgebouw Thalia, dat in die tijd nog per voorstelling werd afgehuurd (NSC 722/8-6-1899, NSC 724/15-6-1899; NSC 792/11-2-1900 meldt: door De Freitas en Heilbron; om redenen van kostenbesparing daarna weer in de Sociable Hall, aldus NSC 795/22-2-1900.) Eerst na 1900 werden er contracten voor een hele periode afgesloten met H.J. de Vries voor wiens rekening het theater van gaslicht werd voorzien.

120 In 1911 vestigde zich de Kinematograph Maatschappij Electrobiograph in Thalia, in 1913 de NV Witte Bioscoop ‘De Lelie’. Scheurlen, Bellevue, Cinema Eliza kwamen erbij.

121 Vertoning op 21-2-1904. Bonboekjes voor 12 gereserveerde plaatsen kostten ƒ20,- (NSC 1314/19-2-1905, NSC 1315/23-2-1905).

122 Vink 1997: 28-29.

123 Groeneveld 1991: 35-36.

124 EvS 357, resp. 52.

125 DW 11-7-1911.

[p. 286]

1.6 Enkele Nederlandse teksten over Suriname

1.6.1 Inleiding

Zoals beschreven in de voorgaande paragrafen bestond het beschikbare leesmateriaal in Suriname voor een zeer belangrijk deel uit Nederlandse boeken. Welk spiegelbeeld kregen de Surinaamse lezers voorgeschoteld in deze boeken, en hoe vertekend was dat beeld? Een korte blik op enkele Nederlandse prozaboeken - teksten die uiteraard op zich niet tot de Surinaamse literatuur behoren - kan dat mogelijk verhelderen.

1.6.2 Fictionele teksten

De roman De commandant van de negerjagers (1890) van Johan Hendrik van Balen (1851-1921) - een in Suriname niet geheel onbekend auteur zoals al bleek in § 1.2 - verscheen als derde deel van de tweede serie van zijn De Nederlanders in Oost en West, te Water en te Land .¹²⁶ De ondertitel van het boek geeft exacter dan de titel aan waar de intrige op is gebaseerd: historisch verhaal van de krijgstochten tegen de boschnegers in Suriname, 1772-1778. De lezer wordt verplaatst naar de tijd van het korps Negerjagers onder leiding van de Zwitserse kolonel Fourgeoud in het Surinaamse binnenland. De verteller steekt zijn morele verontwaardiging over het slavernijsysteem niet onder stoelen of banken. Uit verschillende passages - de slaaf opgehangen aan een haak, de vangst van een slang en het wegzakken in moerassen - blijkt maar weer eens hoezeer Stedman beslissend is geweest voor de negentiende-eeuwse beeldvorming over de slavernij. De toon waarop Van Balen spreekt over de marronleiders Baron, Joli-Coeur en Bonni is bepaald niet denigrerend. Over de laatste:

Gevreesd om zijn despotisme, geëerbiedigd om zijne mannelijke kloekmoedigheid en bemind om zijne onomkoopbare rechtvaardigheid, werd er zelden een opperhoofd gevonden, dat een zoo krachtigen invloed op zijne manschappen uitoefende. [p. 69]

Ongeacht de bewondering voor de marronleiders en de verontwaardiging om de mishandeling van de slaven: de roman blijft wél een boek vanuit Nederlands perspectief. Van Balen maakt de gewone soldaat Driessen - het bekende type van de edelmoedige blanke in de tropen - tot hoofdfiguur van zijn verhaal, en niet kolonel Fourgeoud, een Zwitser en daarom naar negentiende-eeuws concept niet de ideale hoofdpersoon voor een Nederlandse roman. Van Balen schreef immers aan een boekenserie die de Nederlandse koloniale geschiedenis voor een groot publiek toegankelijk wilde maken, een vorm van nationale geschiedschrijving in fictioneel proza. De rolverdeling kan overigens ook te maken hebben met het realistische discours dat nog steeds de toon aangeeft. Soldaat Driessen en onderofficier Mijland lijken model te hebben gestaan voor de realistische held zoals W. van den Berg die beschrijft: ‘een on-heroïsche held als hoofdpersoon, eerder een sociaal

126 De totale serie telt 28 delen, maar dit deel is het enige uit de reeks dat zich afspeelt in Suriname; het beleefde slechts één druk. Uitgebreider over het boek: Van Kempen 1999f. Van Balen had overigens al eerder over Suriname geschreven. In 1879 was onder de naam Kapitein Hendrik Verveen uitgekomen Adda: de lotgevallen van een slaaf. Het tweede deel van dat boek speelt zich af in Suriname waar de titelfiguur Adda is terechtgekomen op de plantage ‘Natuurschoon’ aan de Surinamerivier. Alleen de UBA bezit een exemplaar onder signatuur P 66-1915. Het wordt gemicroficeerd onder nummer 145699. Over Van Balen: Frederiks & Van den Branden [1891]: 34.

[p. 287]

type dan een uitgewerkt karakter, die in een concrete maatschappelijke situatie wordt geplaatst, waardoor de auteur in staat is de complexe relaties tussen individu en maatschappij te thematiseren’.¹²⁷

Historisch heeft Van Balen zich goed gedocumenteerd, al is de prijs voor alle historische informatie dat het boek op vele bladzijden van een historisch-fictioneel relaas een puur geschiedverhaal is geworden. Dat is enigszins jammer, want Van Balen blijkt een voortreffelijk verteller te zijn, wanneer hij een nacht in de plensbuien beschrijft of de vangst van een jonge tijger. Dit neemt niet weg dat het boek juist op realistisch niveau tekortschiet. De weinig natuurgetrouwe beschrijving van een negerdans, van een ommetje in het oerwoud en van de paradijselijke staat van het bos, maakt de vraag overbodig of Van Balen wel ooit in de kolonie is geweest.

Een boek dat op geheel afwijkende wijze een beeld gaf van de slaventijd, was De levende afgod of De geschiedenis van een kankantrieboom van J. de Liefde, verschenen als afzonderlijke boekuitgave bij Höveker & Zoon te Amsterdam in 1891 en aanwezig in de Koloniale Bibliotheek te Paramaribo.¹²⁸ Jan de Liefde (1814-1869) noemt zijn tekst ‘een verhaal’, maar op grond van het aantal pagina's - drieënvijftig - zouden we tegenwoordig spreken van een novelle. Gezien het handelingsverloop en de anderhalve eeuw omvattende vertelde tijd, kan ook van ‘kleine roman’ gesproken worden. Het is mogelijk dat het eerste deel van de titel pas door de auteur is toegevoegd nadat hij zich de christelijke bol had gekrabd: de omslagprent die in het convoluut is afgedrukt, geeft alleen de titel De geschiedenis van een kankantrieboom .

Die omslagprent geeft een afbeelding te zien van een grote boom waaronder een neger met een houwer klaarblijkelijk een andere neger heeft neergemaaid, terwijl een plantersfiguur en andere zwarten opgewonden naar de plek des onheils komen. Het frontispice laat daarenboven een scène zien waarin een blanke, staande op een soort verhoging, met een bijl de boom te lijf gaat. Het onheil dat de titel van het boek voor de christenlezer oproept, zal dus ongetwijfeld geschieden.

Daarmee is al aangegeven dat het boek binnen de conventies blijft van het christelijk-ideologische gedachtegoed waaraan geen enkele negentiende-eeuwse roman over de West lijkt te zijn ontsnapt. Maar het is hier wel een vrijzinnig-protestants gedachtegoed, want een nadere verklaring voor de heidense staat van de negerslaven zoals in dit citaat blijft in de regel in verhalend proza afwezig:

Wel is de levende God dezelfde zoowel in Afrika als hier; maar deze kenden zij niet. En hoe zouden zij Hem ook kennen, daar zij niets van Hem gehoord hadden? En hoe zouden zij van Hem hooren, daar er toen nog geen zendeling tot Afrika was doorgedrongen, om door liefde gedrongen, Hem, die liefde is, aan de Afrikanen te prediken. [13]

Dit geïsoleerde citaat lijkt te suggereren dat De geschiedenis van een kankantrieboom een bekeringsgeschiedenis is. En dat is het óók. Maar het is tegelijkertijd in veel opzichten

127 Van den Berg 1986b: 84.

128 Het boek werd in 1900 heruitgegeven door NV Boekhandel voorheen Höveker & Wormser in een convoluut, en bevatte twee andere teksten van de auteur: een verhaal uit de tijd van de hervorming en een over de Franse revolutie. Het is deze editie die ik geraadpleegd heb. Zie Catalogus... 1911: 100. De navolgende passage is uitgebreider terug te vinden in mijn opstel ‘De fondantlaag van de romantiek’ (Van Kempen 2002a).

[p. 288]

een verfrissend authentiek en goed gedocumenteerd verhaal over de slaventijd. Ik probeer dat duidelijk te maken aan de hand van een becommentarieerde weergave van de plot van het verhaal.

Het eerste hoofdstuk verplaatst de lezer naar het einde van het jaar 1699. Op een Surinaamse plantage komen nieuwe slaven uit Afrika aan en zij worden onderricht door hun nieuwe meester. Opmerkelijk is dat de nieuw aangekomenen onderscheiden worden naar hun afkomst - Sokko, Mandingo, Demakuku, Loango - en dat van elk der groepen iets gezegd wordt over hun uiterlijk en aard. In de negentiende-eeuwse bellettrie over de West-Indische slavernij is dit zeer uitzonderlijk: in andere boeken worden de slaven alleen als Afrikaanse negers of zoutwaternegers aangeduid. Het effect van De Liefde's serieuze aandacht voor de slaven als individuen en niet als leden van een amorfe collectiviteit is dat zijn verhaal meer diepgang krijgt. We krijgen een scherper zicht op de menselijkheid van de slaven, die in andere boeken zo vaak als brave Hendriken of onstuimige wilden door het romandecor schuiven, terwijl de blanke protagonisten wèl meerdimensionaal worden afgeschilderd. In veel passages zoekt De Liefde de psychologische nuance en zijn observaties verhogen de dramatische kwaliteit van het vertelde.

Het tweede hoofdstuk van De geschiedenis van een kankantrieboom geeft het relaas van de overtocht. Van de reis van de West-Afrikaanse kust naar het Caraïbisch gebied bestaan vele versies, maar de onderhavige is - opnieuw - in vele opzichten uitzonderlijk. Na een introducerende alinea die het vertellersheden bevestigt, wordt het woord gegeven aan Codjo, ‘een jonge krachtige Mandingo-neger, die in zijn vaderland een kleinen handel gedreven had, doch in schulden geraakt en door een onbarmhartigen Muzelman met zijn vrouw en een klein kind als slaaf verkocht was geworden’ (9). Zijn relaas is dus een slave narrative, in Noord-Amerika een veelvoorkomend en beroemd genre (als vluchtverhaal), maar in de Nederlandstalige Caraïbische literatuur zo niet een unicum, dan toch een uiterst zeldzame vertelvorm. Lezers van verhalen over de middle passage zullen zich ongetwijfeld hebben afgevraagd waarom de gevangengenomen slaven niet massaal in opstand kwamen. De Afrikaanse verteller geeft hier het antwoord: dat gebeurde ook; in hun wanhoop en vanuit het besef dat ze toch niets te verliezen hebben, storten ze zich massaal op de scheepsbemanning, maar deze blijkt beter voorbereid dan werd verondersteld en de opstand eindigt in een bloedbad.

De roman is achronologisch opgebouwd door een vanuit het vertelheden verhalende romanfiguur. In de regel wordt het verleden van de verhaalpersonages kort door de verteller weergegeven. Een vertelling die als afzonderlijk verhaal uit de context te lichten is, is een zeldzaamheid in de slavernijliteratuur.

De volgende hoofdstukken zijn gewijd aan de levenswijze en rituelen van de slaven. De rituele wassing van een haan, een winti-dans en het raadplegen van een orakel worden tot in details beschreven. De auteur blijkt zich goed gedocumenteerd te hebben, in aanmerking genomen de geslotenheid van de afro-cultuur die in die dagen nog veel groter was dan een eeuw later, en het feit dat de auteur vanuit een koloniaal-christelijk perspectief schrijft.

Met hoofdstuk V verplaatst het verhaal zich naar de tijd rond 1750, wanneer Codjo na een moordpartij wordt geradbraakt. Hoofdstuk VIII speelt weer vijftig jaar later. De prediking is in Suriname al ‘een reuk de slavens ten leven’ geworden - zoals dat in de taal van de Statenvertaling heet -, maar vooralsnog aan de plantage van de kankantrieboom voorbijgegaan. De eigenaar wil op de plaats van de boom een nieuwe voorraadschuur

[p. 289]

bouwen en vraagt zijn slaven toestemming de boom om te hakken. De slaven stemmen toe en krijgen drie dagen vrij om op grootse rituele wijze afscheid van de boom te nemen. Maar amper is de eerste bijlslag gezwaaid, of een van de houthakkers wordt door een uitzinnige negerpriester gedood. De boom blijft staan.

Deze passage gaat in tegen de teneur van de negentiende-eeuwse roman over de slavernij. Dat een eigenaar zijn slaven om toestemming zou vragen, past niet in het beeld van de totale onderwerping van de negerslaven, zoals die zo graag en dan vooral natuurlijk in abolitionistische romans, geschetst werd. Dat de slaven toestemming verlenen de boom om te hakken, past weer niet in het beeld van de ‘primitieve negers’ die te vuur en te zwaard alles wat met hun ‘bijgeloof’ te maken heeft verdedigen. Dat de ‘bovennatuurlijke tekenen’ (de bezetenheid van de priester) vervolgens een reden zouden kunnen zijn voor de slaveneigenaar om van zijn voornemen af te zien, is ongetwijfeld in overeenstemming met de historische werkelijkheid dat realistisch denkende eigenaars de gevoeligheden van hun kostbare slavenmacht wilden ontzien terwille van de plantageproductie. Maar ook dit past weer niet in een geschematiseerde planter-slaaf-uitbeelding.

De laatste fase van de geschiedenis speelt zich af rond 1850-1860 wanneer het christendom door de pragmatisch denkende planter is toegelaten: ‘Hij had gelegenheid gehad, op Christelijke plantages iets van de kracht des Evangelies op te merken; hij had gezien dat de negers daardoor geheel andere menschen waren geworden, daar hun hart veranderd was, en wederspannigheid voor gehoorzaamheid en een ruw wild leven voor Christelijke mildheid en zachtmoedigheid had plaats gemaakt, en dit was hem bevallen.’ (45) Allen worden gedoopt, de opperpriester en de wintimama's (afgodendienaressen) het laatst. Onder aanvoering van een leriman (zendeling) gaat definitief de bijl in de boom.

Daarmee is een einde gekomen aan een geschiedenis die ruim honderdvijftig jaar omspande. Slechts 53 pagina's heeft de auteur nodig gehad om de hele slavernijgeschiedenis te vertellen (alleen de afschaffing blijft buiten zicht), door een zorgvuldige keuze van scènes rond een centrale plaats van handeling: de omgeving van de kankantrieboom. Maken we hier de overgang mee naar een meer realistische variant van het slavernijverhaal? De literatuurgeschiedenis toont anders. Overigens zou Eline Verkade in 1961 opnieuw de kankantri tot inzet van dezelfde tegenstelling tussen moderniteit en traditie maken met haar toneelstuk De kankantrie.

1.6.3 Missioneringsliteratuur

Dominee Kals had al in de 18de eeuw afgerekend met de idee dat de Voorzienigheid de slavernij zou sanctioneren. Het was dan ook niet verwonderlijk dat het lang duurde aleer missionarissen en zendelingen toegang verkregen tot het slavenvolk op de plantages. Op de betekenis van zending en missie voor de Surinaamse letteren zal nog met regelmaat worden teruggekomen. Feit is dat die zending en missie vanuit Nederland en Duitsland altijd zijn ondersteund met een grote hoeveelheid geschriften die nog tot ver in de 20ste eeuw zouden blijven verschijnen.

De meeste bellettrie met een expliciete zendingsmoraal is geschreven door auteurs van protestants-christelijke huize. Een karakteristiek voorbeeld daarvan is de roman Mozes de Indiaan; een verhaal uit Suriname van Johannes Keuning (1881-1957) uit 1898, een boek dat het niet aan populariteit heeft ontbroken, want er zijn zes verschillende drukken van

[p. 290]

bekend.¹²⁹ Mozes is een indiaans jongetje dat door zijn moeder is verlaten en door een zendeling wordt grootgebracht. De kleine Mozes ontpopt zich als de beste heraut van den Heere. De boze lukuman (medicijnman) ontvoert hem, maar hij ontsnapt en gaat op zoek naar zijn moeder. Hij stuit op een bijna geheel uitgemoorde nederzetting van ‘Roodhuiden, die arme heidenen die zoveel van het zwervende jagersbestaan hielden’; op het zien van al die doden, barst Mozes in snikken uit, niet omdat de Roodhuiden dood zijn, maar omdat zij in hun ‘zondigen hartstocht den eenigen Heiland’ niet hebben leren kennen. Hij ontdekt zijn vader, beiden ontsnappen aan de verscheurende tanden van bosvarkens door ingrijpen van den Zaligmaker die een bliksemstraal uit de hemel laat vallen. Vader en zoon gaan op weg naar het fort waar Codjo met zijn mannen moeder verborgen houdt. ‘En o, als hij het eens mocht beleven, dat die moeder haar knieën leerde buigen voor den Heiland.’ (Het spreekt vanzelf dat negers en indianen als heidenen onderling een dodelijke rivaliteit kennen.) De babbelachtige negers geven geen echt grote problemen. Er volgt nog een woeste worsteling met Codjo, die daarbij zoveel krachttermen tegen de Heere hanteert, dat Mozes er ‘recht treurig’ van wordt. Om kort te gaan: moeder wordt bevrijd en allen gaan op in de moederschoot der evangelische kerk.

Katholieke auteurs waren in de regel missionarissen die reisverhalen schreven en publiceerden in missieblaadjes om het thuisfront tot ondersteuning van het missiewerk op te wekken. Soms werden die relazen ook in boekvorm gepubliceerd, zoals dat gebeurde met de ‘reisherinneringen uit ons missiegebied’ Door Suriname (1897) van de redemptorist J. Kronenburg. Fictioneel proza van katholieke signatuur is schaars. De katholieke geestelijke Joseph Witlox schreef Vóór honderd jaren in Suriname: benevens andere novellen en schetsen (1893), dat een jaar later bij een andere uitgever opnieuw verscheen met de gewijzigde ondertitel Tafereelen uit het plantersleven .¹³⁰ De laatste ondertitel suggereert dat het om memoires gaat, maar dat is niet het geval. Het boek bevat een novelle die zich afspeelt in Suriname en zes verhalen die met de kolonie niets van doen hebben. Het titelverhaal brengt de lezer naar de uitgestrekte plantages aan de Corantijn van de heer Van der Straten in de tweede helft van de 18de eeuw. Op bezoek komt zijn doortastende neef Heinrich uit Duitsland. Deze krijgt al gauw onenigheid met de opzichter Nicolaas, wanneer deze de negers afranselt. Heinrich ontdekt dat de negerslaven in het geheim het evangelie lezen. De plantage wordt bedreigd door bosnegers, de christelijke negers verdedigen de plantage, maar door verraad van Nicolaas gaan veel gebouwen in vlammen op en legt neef Heinrich bijna het loodje. De leider van de aanvallers herkent echter de negervriend Heinrich en alles komt toch nog terecht, wat wordt toegeschreven aan de ‘vinger Gods’. De novelle eindigt volgens de conventies van de christelijke lectuur:

Ook aan geene zijde van den Oceaan hadden de zaken een geheel anderen keer genomen. De reeds Christen zijnde negers maakten op hunne beurt bekeerlingen, en eenige jaren later schitterde het licht van het H. Evangelie in vollen luister dáár, waar eenmaal het heidendom alles in de dikste duisternissen der afgoderij hulde. [p. 89]

129 De eerste druk (238 pagina's) is die van Groningen: Jan Haan, 1898 (aanwezig bij de Caraf). Latere drukken zijn niet gedateerd. Een druk van 225 pagina's verscheen te Baarn; er is er één verschenen te Sneek van 272 pagina's en een andere, eveneens van 272 pagina's, verscheen te Leiden bij J.J. Groen & Zoon NV rond 1941 (naar deze editie wordt hier geciteerd). Bij deze uitgever kwam in 1949 nog een uitgave uit van 236 pagina's. De laatste herdruk is: Veenendaal: Kool, 1976 (236 pagina's).

130 Gezien het Imprimatur was Witlox een katholiek priester: pater of wereldheer. De eerste druk verscheen bij Mosmans in 's-Hertogenbosch, de tweede bij F.H.J. Bekker te Amsterdam, zonder dat vermeld werd dat het om een herdruk ging.

[p. 291]

Naar alle waarschijnlijkheid is Witlox nooit in Suriname geweest. In de tijd waarin het verhaal zich afspeelt lagen er geen plantages aan de Corantijn; de Nickeriaanse planters waren Engelsen en geen Duitsers; specerijen en tabak werden in die streek niet verbouwd.¹³¹ Historisch onjuist is voorts dat de auteur de stoommachine laat introduceren al lang vóór dat in werkelijkheid gebeurde (los van het anachronistisch karakter, gaat het hier overigens om een interessante passage over een zelden verhaalde episode, pp. 29-32). De auteur fantaseert een berglandschap waarin de marrons zich verbergen dat met Suriname niets van doen heeft en van de wijze waarop de plantersbehuizingen werden ingericht moet Witlox maar een vaag idee hebben gehad. Ook de wijze waarop hij de negers laat converseren, maakt het onwaarschijnlijk dat hij ooit één Surinaamse neger heeft horen praten. Dat de christelijke negers hun toch bepaald niet zachtzinnige meester verdedigen tegen de heidense marrons, getuigt van een iedeologie die de historische werkelijkheid geweld aandoet.

Tenslotte kan nog gesignaleerd worden dat het missiegebied ook stof heeft gegeven aan verschillende Duitse schrijvers van stichtelijk proza, onder wie Friedrich Anton Richter met zijn Vater Richter (1918), H. Rüffer met Lichtbilder aus Wanica (1928) en Herbert Kretschmer met Der Gaddo-tikki (De afgodspaal, 1952).

131 Vergelijk wat Van der Aa 1993: 24-25 daarover zegt en het kaartmateriaal bij Koeman e.a. 1973.

1.6.4 Conclusie

Nederlandse auteurs die tegen het einde van de 19de eeuw historische verhalen schreven over de West, konden zich maar moeilijk ontdoen van de stereotypen die hun voorgangers hadden aangereikt. Desondanks is het beeld van de slaventijd bij een schrijver als J.H. van Balen duidelijk geëvolueerd en J. de Liefde wist met zijn opmerkelijke korte roman De geschiedenis van een kankantrieboom uit 1891 zelfs een voor die tijd en binnen de christelijke optiek, zorgvuldig portret te geven waarin slaven evengoed een meerdimensionaal karakter kregen als niet-slaven. De zendings- en missioneringsliteratuur heeft aan die nuances geen boodschap gehad. De evangelische auteur Johannes Keuning trok weer de muffe voorraadkist met clichés over heidenvolkeren open, terwijl de katholiek Joseph Witlox een boek schreef dat op tal van plaatsen duidelijk maakt dat hij slecht geïnformeerd was.

Dat Nederlandse slavernijverhalen aan de beeldvorming over zwarte en gekleurde Surinamers veel hebben bijgedragen, lijkt wel zeker. Sterker nog: zij hebben ongetwijfeld ook de zelfperceptie van negers in Suriname zélf mee bepaald. In Een licht in het duister, een in 1926 verschenen brochure van De Neger Vereeniging in Suriname schrijft de creool J. Vriese in alle ernst:

De neger wordt over 't algemeen door de Wetenschap beschreven en beschouwd als: onkundig, leugenachtig, onbetrouwbaar, wantrouwend, zinnelijk, onvereenigbaar, d.w.z. voor vereenigingsleven niet vatbaar; ongekunsteld, naïef en kinderachtig, enz. enz.
Welnu, hoe vaak hebt gij zelf misschien uw eigen die vraag niet gedaan zeggende: waaraan is het toch toe te schrijven dat negers zulke lage en onbetrouwbare individuen

[p. 292]

zijn?¹³²

Maar deze wetenschappelijke feiten, moeten de negers niet doen wanhopen, aldus Vriese, in tegendeel, zij zijn het uitverkoren volk:

Hij immers is gekomen tot de zijnen en de zijnen hebben Hem niet aangenomen, zoodat Hij zich tot de Heidenen - Chams geslacht - keeren moest, die Hem met open armen hebben aangenomen en erkend als de Koning der eere. Dit bewijst ons zoo duidelijk de geschiedenis van de Wijzen uit het Oosten (Afrika).
[...]
Menschenkinderen, Ethiopiërs, negers van Suriname en negers van overal waar gij zijt, haat niemand omdat gij lijdt! Want, in Uw lijden ligt verblijden, niet alleen voor U, maar voor de heele Wereld. God de Heere wil uit U en door U Zijn vrederijk op aarde stichten. [pp. 6-7]

De twintigste eeuw is wat sceptischer geworden over dit soort Wetenschappelijke kennis, maar schrijvers lijken dol te zijn en te blijven op de fondantlaag die het historische verhaal over de slavernijgeschiedenis kan leggen.

132 Vriese 1926: 7.