Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Deel 3

De geschreven literatuur van 1596 tot 1923

[p. 121]

10. Conclusie

Met de Verlichting was de slavernij een belangwekkend thema binnen de Nederlandstalige literatuur geworden, voor het eerst ook in de letteren die in de kolonie zelf geschreven werden. De laatste decennia van de 18de eeuw brachten het historische traject van de geschreven literatuur over Suriname op een belangrijke splitsing. De culturele opleving die de kolonie doormaakte, bracht een aantal belangrijke instituties voort: de eerste drukkerijen en boekhandels, kranten en periodieken, loges en genootschappen. Ook de eerste aanzetten tot een autochtoon Surinaamse literatuur kunnen in die tijd worden waargenomen, al blijft Nederland nog lang een belangrijk referentiepunt voor de verbeelding en het culturele leven. Er worden belangwekkende linguïstische resultaten geboekt op het gebied van de inheemse en creooltalen, maar afgezien van een curieuze tekst van Hendrik Schouten in het ‘Neger-Engelsch’ (Sranan), zijn al die teksten vastgelegd met het oog op zending en missie.

In het laatste kwart van de eeuw is Suriname als wingewest zijn hoogtijdagen voorbij. Dat er dan toch sprake was van een culturele opbloei, kan verklaard worden uit verschillende factoren: het ontstaan van een permanente landsbevolking, de toenemende interraciale contacten, de sterkere beheersing van de plantage-economie vanuit Paramaribo, en de sterke oriëntatie op Europa waar de Verlichting stuwende impulsen gaf aan de interesse voor het intellectuele leven. Vooral dit laatste trok zijn sporen door de kolonie, waar het met name de joden waren die aan het culturele leven bijdroegen; zij zetten hun eigen organisaties op, maar maakten opmerkelijk genoeg ook deel uit van alle niet-joodse dichtgenootschappen. Van de joden speelde David Nassy de belangrijkste rol.

Uit advertenties voor boekenveilingen kan worden opgemaakt dat velen die tot de bovenste klassen behoorden, over uitgebreide boekencollecties beschikten. De mogelijkheden tot onderwijs groeiden, zij het nog niet spectaculair. W.J. Beeldsnyder Matroos begon de eerste drukkerij in 1772 en begon twee jaar later met de uitgave van de eerste krant, de Weekelyksche Woensdaagsche Surinaamse Courant. Deze zou gevolgd worden door verschillende andere, waarvan De Surinaamsche Nieuwsvertelder (1785-1793) opviel door zijn scherpe, satirische stukken. De Surinaamsche Courant, die voor het eerst verscheen in 1790, zou in allerlei edities tot 1883 blijven bestaan. Echte boekhandels waren er nog niet, maar in 1783 kwam er wel een eerste openbare bibliotheek. De vroegste berichten over toneelvoorstellingen dateren van het begin van de jaren '70 van de 18de eeuw. Christenen en joden speelden overwegend dezelfde Europese drama's en kluchten, maar hadden ieder hun eigen schouwburg en toneelgroep, met als meest illuster gezelschap het joodse De Verreezene Phoenix. Het genootschapsleven bloeide als nooit te voren: vrijmetselaarsloges schoten als paddestoelen uit de grond, er werden wetenschappelijke ‘collegies’ en verschillende literaire genootschappen opgericht, onder meer De Surinaamsche Lettervrinden die vier bundels Letterkundige Uitspanningen uitbracht. In kringen van dit laatste genootschap vinden we de drie markantste persoonlijkheden: de arts Jacob Voegen van Engelen die ook het tijdschrift De Surinaamsche Artz uitbracht, klerk en boekhouder Hendrik Schouten die een klein aantal satirische verzen schreef, en de man met het grootste oeuvre: de planter Paul François Roos. Vrouwen werden in deze mannenwereld niet aangetroffen.

De literatuurgeschiedschrijving - met aan het einde van de 19de eeuw S. Kalff voorop - heeft voor het werk van de Surinaamsche lettervrinden waardering op kunnen brengen,

[p. 122]

omdat zij tenminste in het grauw van de planterskolonie de geest trachtten te verheffen. Voor de wijze waarop zij dat deden had Kalff echter weinig goede woorden over; volgens hem beschikten zij over ‘een stomp taalkundig instrument’. Twee eeuwen later pakt de literaire waardering anders uit: minstens een deel van de teksten van de drie genoemden is nog altijd goed leesbaar, hetzij om hun satirieke kracht (Voegen van Engelen, Schouten), hetzij om hun levendige beschrijfkunst (Roos). Qua geestesgoed waren zij alledrie nog representanten van een koloniale maatschappij waarvan de vruchten naar hun geboorteland, Nederland, gingen. Maar alledrie ook vertoonden zij een bijzondere verknochtheid aan hun nieuwe land, de eerste twee kritischer dan de laatste, wiens Roos-kleurige beelden althans zeker de slavenwerkelijkheid sterk vertekenden. Alledrie opteerden zij ervoor om niet weg te trekken en zij overleden in Suriname. In belangrijke mate hebben zij ertoe bijgedragen dat voor het eerst in de Surinaamse geschiedenis gesproken kon worden van een levendig literair leven en het ontstaan van een heus literair circuit. Niet-blanken bleven daar vooralsnog geheel buiten. Of toch niet helemaal: de slaaf Jauw kon in 1789 letterzetten, drukken, lezen en schrijven.