De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 271]

Het buitenechtelijk kind van Nederland
(over Frits Wols, De vicieuze cirkel)

Klinkt dit u niet wat ouderwets in de oren: een Surinamer berstensvol hoopvolle verwachtingen neemt de boot naar Nederland en raakt daar in de versukkeling? Het zou een gegeven kunnen zijn van een roman uit de jaren zestig. De grote oversteek en zijn gevolgen ìs ook geregeld stof geweest voor literaire verbeelding en nu, anno 1992, is hij opnieuw de basis voor een stuk proza, voor de roman Verbroken cirkel van Frits Wols, die op de markt is gebracht door vaco.

Het is zonneklaar dat Verbroken cirkel voor een flink deel de levensgeschiedenis van zijn schepper is, van Frits Wols dus, of van Eugène Wilfried Wong Loi Sing zoals Wols in het burgerleven heet. Dat autobiografische element - waarmee het bij creatieve schrijversgeesten altijd oppassen is, voor je 't weet verzinnen ze er vijf mooie vrouwen bij die ze nooit in de hangmat hebben weten te krijgen - lijkt mij het duidelijkst aanwezig in het eerste deel van het boek, te zamen 16 hoofdstukken lang. Het tweede deel - waar 't bergafwaarts gaat met de hoofdpersoon Rolf - moet voor het grootste deel ontsproten zijn aan de fantasie van de auteur, of althans aan voorvallen die de auteur gekend heeft. Misschien is om die reden dat tweede deel met zijn 5 hoofdstukken ook zoveel korter. Opvallend in dit verband is ook dat de overtocht van de hoofdpersoon, zijn aankomst in Rotterdam en de manier waarop hij in die vreemde omgeving zijn weg probeert te vinden, tot in details is uitgetekend, terwijl de ommekeer van braaf onderwijzertje naar zwaar verslaafde junk in slechts enkele bladzijden plaatsvindt. (Voor schrijvers moeten probleemgevallen interessanter zijn dan maatschappelijk geslaagden, want van de vele hoge posten die Surinamers in Neder-

[p. 272]

land bekleden, vind je nauwelijks een spoor in de bellettrie. Wie weet wijdt Wols nog eens en boek aan zijn tijd als secretaris-generaal van de Nationale unesco Commissie Suriname.)

Rolf komt uit het district, net als de uit Groningen, Saramacca, afkomstige Wols. Op zijn elfde is hij naar Paramaribo gegaan (Wols deed dat op zijn tiende) om er de middelbare school te volgen en de onderwijzersakte te behalen (idem Wols). Het is de tijd van Pengel, Rolf gaat naar Holland, komt in Rotterdam terecht en zoekt er een baantje in het onderwijs (Wols in 1963). Rolf is van degelijk katholieken huize (weer net als Wols), heeft een kruisbeeld op zijn bureau staan en vraagt zich af of de ontwikkelingshulp niet liever naar de missie kan gaan dan naar onbetrouwbare regeringen. De observaties van Rolf geven aan het boek een soort burgermansperspectief: ‘We leven toch in een moeilijke wereld’, denkt hij diepzinnig. Sexartikelen mogen niet in het openbaar worden verkocht in Suriname. Citaat: En dat was maar goed ook, dacht hij.

Het nieuwe land is in veel opzichten vreemd voor hem: de mensen gorgelen niet na het tanden poetsen, leerlingen zijn hondsbrutaal, Surinamers beloeren elkaar en geven zich niet bloot, bang dat verkeerde informatie naar Suriname wordt overgebriefd enz. enz. En opeens is de Surinamer Rolf niet een onopvallende landgenoot, maar iemand die er anders uitziet dan anderen, iemand die voor Curaçaoënaar wordt aangezien, een van die mensen waar taxichauffeurs een hele racistische rel om kunnen schoppen. Het ‘exotische’ is echter in die jaren zestig soms ook een aantrekkelijk handelsmerk: de vrouwen vallen als rijpe appelen in des Surinamers schoot, de waarschijnlijkheid komt zelfs zwaar in het geding als je in hoofdstuk 8 ziet hoe een jongedame als door een buitenboordmotortje aangedreven op Surinamer Max afstuift. Er ontspint zich een romance tussen Rolf en zijn eenzame hospita (een stereotype romanfiguur die zo langzamerhand wel eens bij het grof vuil gezet mag worden; waarom, zo vraag ik me af, bood mijn eigen hospita,

[p. 273]

mevrouw Van Beek zaliger nagedachtenis, me indertijd alleen maar kommetjes groentesoep aan en kregen al mijn vrienden ook nooit meer dan kommetjes soep?)

Rolf maakt 't redelijk goed in Nederland, moet zelfs oppassen dat zijn vrienden hem niet teveel als bakra gaan zien. Hij houdt maar niet op hard te roepen hoeveel hij van zijn vaderland houdt, het is een stijlfiguur die misschien kenmerkend is voor de vaderlandslievende schrijver Frits Wols, maar die gedateerd aandoet en niet bijster overtuigt: waarom moet je zo hard je vaderlandsliefde uitroepen, spreekt dat dan niet voor zich? Blijkbaar niet, en zeker niet onder de altijd zoekende immigranten. Er wordt dan ook, zoals dat onder immigranten altijd het geval is, wat afgezeverd over het moederland, met name het tweede hoofdstuk uit Deel II geeft weer een voorbeeld van de typische caféconversaties zoals je die in boeken van veel ‘Derde Wereld’-auteurs tegenkomt: Arion, Doelwijt, Marechera, Marlee, Métellus, Mwangi, Walcott, noem maar op. Rolfs vrienden zijn wat minder content met hun immigrantenstatus, en zoeken het in vertier met vrouwen, wat tot problemen met moeder de vrouw leidt. Max, met wiens studie 't niet zo wil vlotten, noemt tegenover zijn echtgenote een bezoek aan zijn vriend Hendrik als excuus voor een avontuurtje, wat een leuke scène oplevert wanneer deze brave Hendrik, van niets wetend, op datzelfde moment komt binnenstappen.

Na een bezoek aan zijn vaderland vanwege het overlijden van zijn vader, gaat 't slechter met Rolf. Hij begint te piekeren over wat hij in dat vreemde Holland doet: hij begint François Fanon te lezen (waarschijnlijk het minder bekende neefje van Frantz Fanon) en beseft steeds scherper dat zijn status die van tweederangs burger is: ‘Je wilde je altijd aanpassen. In feite was het geen aanpassen wat je deed, neen, je was gewoon bezig zoveel mogelijk overboord te gooien van hetgeen je in je land hebt meegekregen.’ Surinamers ‘waren beste mensen, men had eigenlijk niks tegen ze maar ze wa-

[p. 274]

ren het buitenechtelijk kind van Nederland.’ Tegen die tijd gaat 't al bijzonder beroerd met Rolf, maar het boek eindigt toch optimistisch met enig zelfinzicht van de hoofdpersoon.

Na zijn artistiek niet geheel gelukte, niettemin veelgelezen novelle Buitenvrouw uit 1977, zag 't er lange tijd niet naar uit dat in Wols een produktief auteur school. In een paar jaar tijd zorgde hij voor een correctie van die indruk. Drie jeugdromans zagen het licht, Het groene labyrint in 1988, De leeuwen in gevaar in 1991 en De bom van Saramacca in 1992. En nu is daar dan bijgekomen de roman Verbroken cirkel, waarmee Wols de produktiefste prozaschrijver van Suriname is geworden. Het is een uiterst vlot geschreven boek dat zeker weet te boeien. Die vlotheid heeft misschien gemaakt dat Wols soms naar wel erg voor de hand liggende woorden en uitdrukkingen grijpt. De taal zit vrij goed in elkaar, maar een tekstredacteur had er toch nog heel wat onkruid uit weggeharkt. Jammer is ook dat op zowat elke bladzijde van het verder verzorgd uitgegeven boek een zetfout staat. (Ook in dat opzicht doet het boek traditioneel Surinaams aan...)

Maar het belangrijkste is toch dat Wols als prozaschrijver, vijftien jaar na Buitenvrouw weer helemaal in the picture is met een in grote trekken geslaagde roman. Veel van wat de Surinamers in Nederland bezielt, wordt in rake scènes neergezet. Het is niet allemaal even nieuw natuurlijk, Verbroken cirkel is in wezen een boek van vóór 1980 en ik doel dan natuurlijk niet op het verhaalgegeven, maar op de wijze van behandeling. Het is niet zo dat de ontwikkelingen van latere jaren het perspectief op de jaren zestig hebben veranderd. Maar afgezien van de genoemde onevenwichtigheden hier en daar, dwingt de opbouw van de roman en de karaktertekening van de personages, met name van Rolf, respect af.

Verbroken cirkel komt over als het eerste deel uit een romanreeks die ook de jaren zeventig en tachtig nog eens tot verbeelding zal brengen. Dat staat nergens in het boek, maar het is wel te hopen

[p. 275]

dat Wols een vervolg geeft aan zijn weergave van deze historische episode uit de existentie van de Surinamers. Op de voorzijde van het Verbroken cirkel staat een prachtige negerkop, getekend door Robert Wong Loi Sing. Het lijkt wel een jongere versie van Frits Wols, niet zonder zorgenrimpels, en zó op het voorplat gezet alsof de tekening is weggerukt: de immigrant in Holland. Op de achterflap kijkt de èchte Frits Wols langs de camera heen. Hij is ouder dan zijn kompaan op de voorzijde, gezetter en draagt een bril. Van die man, Rolfs oudere alter ego, willen we te zijner tijd ook graag het wel en wee lezen.