Het lied in de middeleeuwen

[p. 52]

I. Balladen en romancen.

Het is geen toeval noch willekeur, dat juist deze liederen hier de eerste plaats innemen; in zekeren zin hebben zij er recht op als eerstgeborenen.

Evenals in de letterkunde der meeste beschaafde volken, is ook bij ons de epische poëzie de oudste, al bestond ze hier voornamelijk uit vertalingen. De verhalende liederen nu, die men tot de episch-lyrische poëzie kan brengen, sluiten zich nauw aan bij de epische poëzie en vormen als het ware een overgang tusschen de twee dichtsoorten epos en lyriek. Hij, die eenigszins bekend is met onze epische ridderpoëzie, zal zich dan ook spoedig thuis gevoelen in de wereld, waarheen balladen en romancen hem lokken.

Want hier als daar ziet hij de edelvrouwen, die ‘op hogher salen ligghen’ en den geliefde verwachten of ten tinnen naar hem uitzien, de jonkvrouwen, die den minnaar verbeiden in den ‘bogaert’ en met sneeuwwitte handen kransen vlechten bij de fontein; die met zonsopgang de nachtelijke rustplaats onder de groene linde verlaten en met den beminde verder rijden door het geurige bosch, waar de vogels ontwaken, de dauw nog op bloemen en kruiden ligt en het zonlicht in de bladeren begint te spelen. Ook hier woont men op hooge kasteelen, kleedt men zich in zijden gewaden, vlecht men parelsnoeren door de blonde haren en drinkt den koelen wijn uit gouden schalen. Maar daarnevens ziet hij de ruwe zeden, roof en moord, vrouwen die geschaakt en ver-

[p. 53]

kracht worden, roofridders die tol eischen of de weerloozen in donkere kerkers gevangen houden, arme melaatschen, die van elk geschuwd, in eenzaamheid hun ellendig leven leiden, graven en hertogen, die hunne vrouwen en dochters met vuistslagen ter aarde werpen en adellijke jonkvrouwen, die hunne minnesmart achter de kloostermuren trachten te vergeten of met het wichtige ridderzwaard een graf graven voor den geliefde, dien zij ‘versmoort in syn bloet’ onder de groene linde gevonden hebben.

En te midden van deze bonte en schitterende ridderwereld herkent hij roemrijke schimmen uit vroegere eeuwen: hij ziet den trouwen Hildebrand huiswaarts rijdende en in gevecht met zijnen hem onbekenden zoon, in ‘Mi Adel’ meent hij de schoone Gudrun te herkennen, eene reuzin draagt den Jager uit Grieken over hemelhooge bergen en heer Halewijn zingt zijn tooverlied, dat allen die het hooren dwingt te volgen.

Is zoo het verleden nog in het heden zichtbaar, ook ‘wat worden zal’ is reeds te bespeuren. Want een boer bedriegt de edelvrouwe, die zich uit hebzucht aan hem heeft prijs gegeven, een ridder verbergt zich in een meelzak om de schoone molenaarsdochter te kunnen genaken en adellijke vrouwen boeleeren met schrijvers en knechten; niet ver meer zijn de mannen en vrouwen van den derden stand, die weldra de plaatsen van ridders en jonkvrouwen zullen innemen. Wil men een eenigszins geregeld overzicht van onzen balladen- en romancenschat verkrijgen, dan moet men zich m.i. het eerst wijden aan eene beschouwing van diegene, welke nog herinneringen bevatten aan den voorchristelijken tijd, aan heidendom en oudgermaansche mythen of sagen om daarna tot de eigenlijke ridderromancen over te gaan. Wel zijn die liederen soms met toevoegsels van lateren tijd vermengd, in een enkel geval tot onkenbaar wordens toe, maar inhoud en vorm beide leveren toch bij de meeste overvloedige bewijzen om hunne afkomst te staven.

Een onzer oudste liederen is zeker het lied van Halewijn¹⁾.

1) Hor. Belg. II, n^o. 9. Ook bij Willems n^o. 49, de Coussemaeker n^o. 45, Böhme n^o. 15, Uhland n^o. 74 D. en elders.

[p. 54]

De held van dit verhaal is een toovenaar, die door de onweerstaanbare macht van zijn gezang de maagden dwingt hem te volgen en hen dan vermoordt. Eindelijk echter slaat ook zijne ure, want zijn laatste slachtoffer houwt hem het hoofd af. Het nederlandsche lied verplaatst ons reeds dadelijk bij den aanvang ‘in medias res’ en is daarin echt episch, gelijk het in den snellen, soms springenden verhaaltrant geheel het karakter der ballade vertoont.

Heer Halewyn sanc een liedekyn;
Al wie dat hoorde, wou by hem zyn.

Aldus vangt het lied aan, dat in veertig dergelijke strofen het verhaal bevat. Een schoon koningskind hoort de verleidelijke tonen. Zij smeekt achtereenvolgens vader, moeder en zuster om tot den zanger te mogen gaan, maar allen weigeren en waarschuwen haar: ‘die derwaert gaen en keeren niet.’ Van haren broeder verkrijgt zij eindelijk het gewenschte ‘oorlof.’ Nu tooit zij zich met hare schoonste gewaden en vertrekt. Er is iets onbeschrijfelijk bekoorlijks in de schildering van die schoone koningsdochter: de kroon van goud op het blonde haar, in de met paarlen bezette keerle (opperkleed), die het met gouden banden gesnoerde keursje en het roode met gouden knoopjes versierde onderkleed zichtbaar laat, schrijlings op haar paard gezeten, zoo rijdt zij zingend door het bosch en den zanger te gemoet. Spoedig is hij gevonden en rijden zij naast elkander voort. En niet lang hebben zij gereden of.

Zy kwamen al aen een galgenveld,
Daer hing zoo menig vrouwenbeeld.

Hij deelt haar mede, dat zij sterven moet; zij zelf moge beslissen op welke wijze en als zij het zwaard gekozen heeft, spreekt zij tot hem:

Maer trekt eerst uit uw opperst kleed,
Want maegdenbloed dat spreidt zoo breed.

Haar besluit is genomen. Terwijl hij zijn kleed en dus ook zijn zwaard uit de hand legt, houwt zij hem met snellen slag het hoofd af.

[p. 55]

Zingend is zij gekomen en zingend rijdt zij weer huiswaarts met het afgehouwen hoofd bij zich.

Zy nam het hoofd al by het haer
En waschte 't in een bronne klaer.

Zy zette haer schrylings op het ros
Al zingend en klingend reed zy door 't bosch.

Triomfeerend rijdt zij Halewijns moeder voorbij, steekt den horen, die aan de poort van het vaderlijk kasteel hangt en wordt met gejuich ontvangen.

Daer werd gehouden een banket,
Het hoofd werd op de tafel gezet.

Ziedaar den inhoud in het kort wedergegeven. Het nederlandsche lied is zeker zeer oud. Allereerst duidt de stof dat aan, ook trekken van ruwheid, zooals b.v. dat het jonge meisje het afgehouwen hoofd bij het haar neemt, in eene bron wascht en mede naar huis neemt, waar het onder een feestmaal op tafel prijkt. Ook de melodie schijnt op ouderdom te wijzen¹⁾ evenals de zuivere vorm van het lied²⁾, de vele assoneerende rijmen³⁾ en de echt epische herhalingen der zelfde strofen. Ik zou het in de 14^e eeuw misschien in de 15^e willen plaatsen, maar beken gaarne in dezen geene zekerheid te kunnen geven. Over het algemeen is het uiterst moeilijk den juisten tijd te bepalen, waarin deze verhalende liederen zijn vervaardigd; slechts enkele leveren daartoe voldoende gegevens en dit lied, werd eerst in onzen tijd door Willems afgeschreven van losse en voor het volk gedrukte blaadjes. De naam: Halewijn was zeer bekend, vooral in de liederpoëzie. Zoo treffen wij een koning Alewijn aan in het lied van Mooi Aaltje, dat ook zeer oud is en eveneens in een later te bespreken lied, waarin melding wordt gemaakt van een ‘hir Alewyn’. De Coussemaeker haalt een plaats aan uit de ‘Histoire de Flandre’ van Kervyn de Lettenhove, waarin gesproken wordt over ‘un

1) Vgl. Willems n^o. 49 en de Coussemaekér bl. 148.

2) Daarover uitvoeriger in het hoofdstuk over: Vorm en samenstelling.

3) als: gaet, bewaert; lyve, zyde; rok, knop; galge, zalve.

[p. 56]

brigand redoutable’, wien de naam Allowin (qui prend tout) gegeven zou zijn en die naderhand den naam Bavo had aangenomen. Op voorbeeld van den heer K. d. L. brengt hij de geschiedenis van Halewijn in verband met het leven van dien roover. Ik acht het veiliger dit in het midden te laten, vooral daar wij later dikwijls zullen opmerken, hoe weinig het volk zich bekreunt om namen en slechts de feiten onthoudt om die aan een of anderen bekenden naam vast te knoopen. Over de geschiedenis van dezen toovenaar met zijn verleidelijk lied kan men uit Böhme's uitnemend werk allerlei wetenwaardigs vernemen. Wij lezen daar o.a. ‘De tooverkoning Halewijn, die door de macht van zijn lied de harten zóó wist te verstrikken, dat allen die het hoorden bij hem wilden zijn, die argelooze maagden lokte om ze dan te dooden, totdat eene koningsdochter hem overwon, is niemand anders dan Wodan, die zich als speelman van wonderbare kunstvaardigheid in het gebied van sprookjes en volkssagen heeft teruggetrokken.........................................

Als zanger met onweerstaanbare toovermacht gelijkt Halewijn op den zweedschen watergod ‘Strömkarl’, van wiens lokkende, betooverende melodiëen de sage vertelt: dat slechts tien van de elf mochten gespeeld worden; bij de elfde die aan den Geest der nacht en zijne schare toekomt, zouden tafels en banken, kannen en bekers, grijsaards en bestjes, zelfs kinderen in de wieg dansen. Wie van hem onderricht heeft ontvangen, is meester in de kunst en kan spelen, dat de boomen dansen en het water in zijn loop stil staat. Ook de zanger Horand uit de Gudrun-sage heeft mythische trekken: in hem is onder een anderen naam de ontzagwekkende gestalte van den oppergod Wodan verborgen, die voor den uitvinder en beoefenaar der dichtkunst wordt gehouden.’

Ik heb deze uitgebreide toelichting overgenomen, omdat zij den met deze zaken onbekenden lezer op de hoogte brengt van veel, dat hij noodig heeft om dergelijke liederen te begrijpen en de veranderingen te kunnen nagaan, waaraan zij in den loop der tijden zijn blootgesteld. Dat onder den persoon van Halewijn

[p. 57]

de oppergod Wodan schuilt, neem ik op gezag van Grimm gaarne aan. Dat hij buitendien ook gelijkenis vertoont met den zweedschen ‘Strömkarl’ dus met een nikker¹⁾ kan ik ook zelf aantoonen uit een verwant noorsch lied²⁾. Het is getiteld ‘Nykkjen’ (d.i. de nikker) en behoort blijkbaar tot een veel ouder tijdperk dan het onze. Merkwaardig genoeg heeft het oude noorsche lied geheel denzelfden vorm als het nederlandsche (tweeregelige strofen en in elken regel vier heffingen). Hier is het echter de watergeest, die door het gezang wordt aangelokt:

Heiemor kva dae saang i lund
dae höyrde nykkjen den heiïnghund.

Want de watergeesten zijn hartstochtelijke minnaars van zang en dans³⁾. De nikker voert het meisje met zich en wordt door haar doodgestoken.

Ho stakk te nykkjen i holamot
odden sette ho i hjarterot.

Oorspronkelijk is dat zeker niet zoo geweest. Zeer waarschijnlijk zal in vroegere lezingen de stervelinge niet de zege hebben behaald op den nikker, maar omgekeerd. Terecht zegt Bugge dan ook, dat dit slot wel ontleend zal zijn aan een ander lied, waarin de schaker een mensch was⁴⁾.

De oorspronkelijke inhoud der sage, die ook in het nederlandsche lied bezongen is, was naar mijne meening eene liefdebetrekking tusschen een watergeest en een sterveling, eene betrekking, die haren oorsprong wel te danken zal hebben aan het innerlijk wel-

1) ‘Nicker’ of ‘necker’ was de gewone naam voor watergeesten hier te lande. Zie v.d. Bergh. Ned. Myth. bl. 180.

2) In de ‘Gamle Norske Folkeviser udgivne af Sophus Bugge bl. 66.

3) ‘Die Liebe der Elben zu Spiel, Gesang und Tanz zeigt sich nirgends mächtiger als bei ihnen’ zegt Simrock op bl. 448 zijner ‘Mythologie’ van de watergeesten sprekende.

4) t.a.p. Slutningen (nl. van een ander deensch lied) er mer aegte end den i Optegnelserne fra Telemarken (de bovenaangehaalde) hvor Jomfruen draeber Nökken med sin kniv, hvilket Traek vistnok er laant fra en anden Vise, hvor Forföreren var et Menneske.’

[p. 58]

behagen, dat de natuurmensch ondervond, als zijne van de jacht vermoeide ledematen op het fijne rivierzand rustten en de koele golfjes om hem heen kabbelden. Of wie heeft ooit onder ruischende populieren, eenzaam, half gekleed op het frissche oevergras gelegen en straks daarna half zittend, half liggend in het koele, doorzichtige rivierwater geluisterd naar het gemurmel der golfjes om hem heen en Goethe's ‘Fischer’ er niet beter door begrepen?

Keeren wij tot Halewijn terug.

In lateren tijd moet de watergeest in een mensch veranderd zijn en uit dat tijdperk is ons lied afkomstig. Is er dan geen nederlandsch lied uit vroegeren tijd geweest, waarin de waterman voorkwam? Wie zal het zeggen? Vreemd zou het zeker niet zijn, want ik herinner mij zeer goed als knaap van Overijselsche boeren allerlei verhalen te hebben gehoord over den ‘watersnaak.’ Dit was een monster, dat volgens hen in een vijver op zeker buitengoed huisde en ieder die het water te na kwam, er in sleurde. Indien dan het geloof aan watergeesten zelfs nu nog niet geheel verdwenen is, dan moet het eens diep hebben geworteld in de gemoederen des volks.

Hetgeen in ons lied Halewijn als bovennatuurlijk wezen kenmerkt, is slechts zijn gezang en hoe weinig licht zou die eene eerste strofe geven, indien wij geene andere aanwijzingen hadden dan deze. Oorspronkelijk bestond dat gezang uit de tooverrunen, waarmede elfen en dwergen zelfs de vogels deden zwijgen en het water stilstaan. Zoo lezen wij in het lied van de ‘Dvergens Datter.’¹⁾.

Saa slog hun de Runeslag.
At Harpen saa vel maatte klinge
Den vilde Fugl paa Qviste sad
Forglemte sin sang at synge.

en op de bekende plaats in de ‘Gudrun’²⁾ lezen wij van den zanger Horant:

1) Udvalgte Danske Viser (v. Nyeryp. e.a.) I, 282.

2) Uitgave van Martin str. 379.

[p. 59]

 

Dô sich diu naht verendet und ez begunde tagen,

 

Hôrant begunde singen, das dâ bî in den hagen

 

geswigen alle vogele von sinem süezen sange

In eene verwante engelsche ballade¹⁾ is het evenzoo gegaan. Ook hier is de nikker tot een ridder geworden, een ‘outlandish knight,’ die het meisje meelokt. Hier is de tooverzang verdwenen, maar daarentegen is de dood in het water gebleven. De inkleeding van het verhaal is vrij wel dezelfde als in het nederlandsche lied. Het is echter opmerkelijk, hoezeer de bijzonderheden in al deze liederen verschillen. Zoo worden in het nederlandsche lied zes strofen gewijd aan de kleeding der koningsdochter (str. 11-16); in het boven aangehaalde noorsche lied is het juist de kleeding van den nikker, die zoo uitvoerig wordt beschreven (str. 7-11.)

Ook in het engelsche lied neemt het meisje eene list te baat om haren beul te verschalken, maar zij ontleent die aan het vrouwelijk schaamtegevoel; daarom zegt zij:

If I must pull off my bonny silk plaid,
O turn thy back to me
And gaze on the sun, which has just begun
To peer owre the salt salt sea

Nauwelijks heeft hij zich omgewend of:

She graspt him tight with her arms so bright
And plunged him in the streme.

En triomfantelijk laat zij er op volgen:

Lie there, lie there, thou false hearted knight,
Lie there instead of me,
Six damsels fayr thou hast drownèd there
But the seventh has drownèd thee.

Er bestaat nog een nederlandsch lied, dat tot de Halewijn-sage in betrekking staat²⁾. Ook daarin treffen wij al aanstonds

1) vgl. Minstrelsy of the English border by Frederick Sheldon bl. 194. ‘The Outlandish knight.’

2) Opgenomen in de Hor. Belg. II, n^o. 29. H. v. F. nam het over uit een 18e eeuwsch volksliedboekje: ‘de vrolyke Oost-indiesvaarder,’ vgl. Hor. Belg. t.a.p. Ik trof het echter ook aan in: Scheltema's verzameling bl. 924 en de twee eerste regels van het lied ontleen ik aan den daar voorkomenden tekst, die mij ouder en beter toeschijnt.

[p. 60]

de macht van den tooverzang aan. Het lied begint nl. aldus:

1.
Daar reed er een ridder al door het riet
En hy hief op en sanck er een lied
En hy sanck er met heldere stemme,
Dat het tusschen twee bergen klemde.

2.
En dat verhoorde een jonkvrouw fijn
Zy lag er op hare slaapkamer allein
En zy vlegtte haar haartje met zyde,
Met den landsknecht woude zy ryden.

Hij voert haar met zich en op hare weigering hem te huwen, slaat hij haar het hoofd af. De tekst is geheel bedorven, zoodat het dikwijls moeilijk valt den gang van zaken te onderscheiden. Maar dit is toch duidelijk, dat het meisje wordt meegelokt door het onweerstaanbare lied en door den zanger vermoord wordt. Ook herinnert de negende strofe vrij duidelijk aan het lied van Halewijn. Wanneer de schaker zijn slachtoffer het hoofd heeft afgeslagen, gaat het lied aldus voort:

Hy nam het hoofdje by het haar
Hy wierp het in een fontein, was klaar
Een fontein, was diep van gronde.

Eene strofe, die doet denken aan de 33^ste van het Halewijnslied, waar wij lezen:

Zy nam het hoofd al by het haer
En waschte 't in een bronne klaer.

al is de verhouding daar omgekeerd.

Eene vergelijking met de drie verwante duitsche liederen van Ulinger, Adelger en Gert Olbert¹⁾ toont ons, dat de aavangsstrofen der twee eerste liederen vrij wel overeenkomen met die van het tweede nederlandsche lied. Ik lees b.v. in B.

1) Uhland's Alte Hoch. u. Niederd. volksl. n^o. 73 A, B. & C.

[p. 61]

 

Es ritt gut reuter durch das ried,

 

er sang ein schönes Tagelied.

 

er sang von heller Stimme

 

das in der bürg erklinget.

Ook deze liederen behooren tot de sage ‘vom Mädchenräuber’ of de Blauwbaardsage, zooals Böhme zich uitdrukt en die laatste benaming doet ons de liederen weer van een ander standpunt beschouwen. Hooren wij eerst wat de duitsche onderzoekingen ons leeren. ‘De sage van den maagdenroover’ zegt Böhme¹⁾ ‘is zeer verbreid en heeft aanleiding gegeven tot een aanmerkelijk aantal duitsche, nederlandsche en zweedsche volksliederen ... De roover heet Ulrich, Holdrich, ridder Ulinger of zooals in het nederlandsch Halewijn. De stof schijnt uit Noord-Frankrijk oorspronkelijk en spoedig van daar naar Duitschland te zijn overgebracht ...................

Maar er bestaat toch meer grond om aan te nemen, dat onze liederen van den Maagdenroover ontstaan zijn uit verhalen over melaatsche roovers, die hunne vrouwen of geroofde maagden en kinderen achtereenvolgens doodden om zich met het bloed der vermoorden te wasschen.’

In de twee eerste duitsche liederen is het ook weer de ridder, die die door zijn lied eene jonkvrouw medelokt en haar dan wil vermoorden; in die poging wordt hij verhinderd door den broeder van het meisje. Ieder weet, dat men dezen toestand eveneens in het sprookje van Blauwbaard aantreft. In het derde, het nederduitsche lied van Gert Olbert is van den tooverzang geen sprake; daarentegen vertoont het vele trekken van overeenkomst met het eerste nederlandsche Halewijnlied. Ook hier wordt haar de keus gegeven, hoe zij wil sterven:

6.
Wust du di keisen den dannigenbom?
oder wust du di keisen den waterstrom?
oder wust du di keisen dat blanke schwert?

1) t.a.p. bl. 62. Hier als elders lever ik eene zoo getrouw mogelijke vertaling. Overal aan den voet der bladzijde tevens den origineelen tekst te geven ware zeker niet kwaad. Het was mij echter ondoenlijk wegens den omvang, dien het toch reeds omvangrijke boek dan zou hebben verkregen. Waar het echter noodig is, citeer ik bovendien.

[p. 62]

Als in het nederlandsche lied kiest zij het laatste. Ook hier wendt het meisje de list aan om den roover zijn opperkleed te doen uittrekken:

Treck ut, treck ut din sidene kled
junckfraulick blot springt wit un bret

27.
Maer trekt eerst uit uw opperst, kleed,
want maegdenbloed dat spreid zoo breed.

En die list wordt met denzelfden uitslag bekroond; ook hier ontmoet het meisje op haren terugweg des moordenaars moeder, die naar heur zoon vraagt.

De door het meisje gebruikte list komt alleen voor in het nederlandsche en in het platduitsche lied. In de twee hoogduitsche liederen is het juist de roover, die zijn slachtoffer haar kostbaar opperkleed wil ontnemen alvorens haar op te hangen, (vgl. A. 17 en 18 en B. 14 en 15.) Zoo zegt ook ‘the outlandish knight:’

But first pull off thy kirtle fine
And deliver it unto me
Thy kirtle green is too rich, I ween,
To rot in the salt, salt sea.

Ik heb de verschillende bewerkingen dezer liederen medegedeeld en punten van verschil en overeenkomst aangewezen om den lezer als van zelf te brengen tot de gevolgtrekking, dat men in onze Halewijn-liederen velerlei invloed kan waarnemen. De betooverende macht van het ‘liedekyn’ komt voor in al de behandelde liederen behalve in het engelsche en het platduitsche, dat overigens echter het dichtst bij het eerste en voornaamste nederlandsche lied staat. Dat tooverlied is een mythisch element, dat wij als van zelf verbinden met den watergeest van de noorsche bewerking; hij moge er dan door aangelokt worden of er anderen mede verleid hebben. Later is de nikker in een ridder veranderd, maar hoezeer hij nog altijd naar zijn element, het water blijft haken, blijkt uit het engelsche verhaal, waar de ‘Outlandish Knight’ zijn slachtoffer in de zee wil werpen, uit den ‘waterstrom’ waarin Gert Olbert de ‘sköne Helena’ wil verdrinken, misschien ook

[p. 63]

uit de ‘klare bron’ en de ‘diepe fontein’ der nederlandsche liederen en uit de bron ‘der war mit blut umbrunnen’ van een der hoogduitsche liederen (A. 9.)

De macht van den tooverzang echter is hem, ook na zijn overgang tot ridder bijgebleven en de vele jonkvrouwen, die hij verlokt, maken hem tot een Blauwbaard en stellen hem in het oog der middeleeuwsche dichters en zangers op eene lijn met de melaatsche ridders of roovers, die kuische jonkvrouwen moorden om in hun bloed genezing te vinden.

Op die wijze heeft men, naar ik mij voorstel, het oorspronkelijke, mythische element met latere middeleeuwsche sagen verbonden. Ik kan deze beschouwing niet verder uitstrekken, maar wijs er alleen nog op, dat het nederlandsche lied ook voorkomt onder de in onzen tijd te Brugge verzamelde liederen¹⁾. Het draagt daar den titel: Roland en vangt dan ook aan:

Er was een stoute Roland
Hy beminde een dochter uit Engeland.

Dit lied telt 63 strofen en is verwaterd en gerekt; overal is de naam van Roland voor dien van Halewijn in de plaats gekomen en van het tooverlied is hier geene sprake. In een later te bespreken lied voorkomende in de verzameling van de Coussemaker²⁾ is koning Halewijn in de plaats getreden van den Heer van Brunswijk, die in den ouden, oorspronkelijken tekst van dat lied voorkomt. Verder zijn er twee strofen in het voornaamste nederlandsche lied, welke tot dusver niet besproken werden. Als de koningsdochter Halewijn heeft gedood, spreekt zijn afgehouwen hoofd nog deze woorden:

Gaet ginder in het koren
En blaest daer op mijnen horen.

Maar het meisje weet zich te wachten; zij is op hare hoede en weigert. En op nieuw klinkt het:

1) In de ‘Chants populaires Flamands’ der Hh. Lootens en Feys.

2) n^o. 46. ‘Halewyn en het kleine kind.’

[p. 64]

 

Gaet ginder onder de galge

 

En haelt daer een pot met zalve,

En het antwoord luidt:

Al onder de galge gaen ik niet,
Uw rooden hals en stryk ik niet.

Blijkbaar zouden die twee maatregelen den toovenaar het leven hebben teruggeschonken. In het nederduitsche lied vind ik de eerste strofe terug:

Do sprak to er dat falske hert
wol achter min perd do hangt en ho'n
do mot Helena in blosen don

Altemaal nieuwe bewijzen voor het bovennatuurlijke element in ons lied. Maar van waar komen die hoorn en die zalfpot? Ook de verhouding der verschillende liederen en hunne onderlinge betrekking tot elkander moet nog verklaard worden. Het zijn vraagstukken, die ik gaarne zou willen oplossen, zoo ik er kans toe zag. Daarin zou echter alleen door eene afzonderlijke, uitvoerige behandeling der geheele sage kunnen voorzien worden.

Danielken¹⁾.

Bracht Halewijns tooverzang ons in aanraking met de germaansche godenwereld, ook het lied ‘van heer Danielken’ hoort daar te huis, al schijnt ‘vrou Venus’ met wier naam de zijne onafscheidelijk verbonden is dat tegen te spreken.

Zeven jaren heeft heer Daniel in den Venusberg doorgebracht, als hij eindelijk berouw gevoelt over zijn zondig leven en Vrouw Venus aankondigt, dat hij boete wil gaan doen in de eeuwige stad. Te vergeefs tracht zij hem te weerhouden, haar roode mond heeft zijne macht over hem verloren, hij neemt den staf ter hand en komt bij den paus vergiffenis en opbeuring zoeken. Maar hoe wordt de vermoeide pelgrim teleurgesteld! Na het aanhooren der biecht zegt de heilige vader:

Hebdi seuen jaer inden berch gheweest
Met vrou Venus die duyvelinne,
So sult ghi bernen eewelyc
Al in die helsce pyne.

1) A.L. n^o. 160. Willems n^o. 51. Hor. Belg. II. n^o. 4.

[p. 65]

En om den boetvaardigen zondaar nog duidelijker te toonen, dat voor hem geene hoop op genade bestaat, steekt hij een dorren stok in de aarde en spreekt:

Wanneer desen stock rosen draecht
Dan zyn u sonden vergheven.

Troosteloos keert Daniel weder in den Venusberg terug en nu baat het niet meer, dat na drie dagen werkelijk rozen aan den stok bloeien, noch dat de paus ‘bode ende wederbode’ zendt om den verstootene die blijde boodschap te verkondigen.

Zooals velen reeds weten en anderen misschien na deze korte inhoudsopgave zullen opmerken, schuilt hier onder een nederlandschen naam de bekende minnezanger Tannhäuser. Dat desniettegenstaande dit lied tot het germaansche heidendom in betrekking staat, zal spoedig duidelijk worden na deze woorden van Grimm¹⁾: ‘De sage van Tannhäuser in den Venusberg is eene der aantrekkelijkste van de middeneeuwen; daarin worden het verlangen naar het vroegere heidendom en de hardheid der christelijke geestelijken op roerende wijze geschilderd. De berouwvolle, ridderlijke zanger Tannhäuser wil boete doen voor een in wellust doorgebracht leven; omdat hem echter absolutie zijner zonden wordt geweigerd, keert hij tot den dienst der wellust (de hel) terug...

Zeer zeker zijn in de Tannhäusersage germaansch-mythische elementen verbonden met christelijke denkbeelden. In Venus herkent men de duitsche godin Holda (vrouw Holle), die ten gevolge eener verwensching op eene eenzame plaats in holle bergen woont en daar evenals eene koningin der dwergen hare luimen botviert en luisterrijk hof houdt. Daar klinkt verleidelijke muziek, wordt gezang en dans gehoord en leeft men slechts voor de liefde. Enkele menschen begeven zich tot haar en leiden daar een zalig leven; soms vindt men haar onder de ‘wilde jacht.’ De grijsaard, van wien Tannhäuser afscheid moet nemen is de trouwe Eckart; misschien is hij een heidensch priester; een van de hovelingen der godin, haar heraut en begeleider. Hij zit bij den

1) Aangehaald bij Böhme, t.a.p. bl. 84.

[p. 66]

Venusberg en waarschuwt de menschen, evenals hij ze waarschuwt tegen de wilde jacht.’ (In het nederlandsche lied vinden wij hem in str. 7:

Daniel, wilt ghi orlof ontfaen
Nemt orlof aen die (1. den) grisen.)

‘Het volk heeft den Venusberg gelijk gesteld met de hel, zooals sage en liederen aantoonen. Met deze mythe nu werd een historisch persoon verbonden: de ridderlijke zanger Tannhäuser, wiens losbandig, zwervend leven zeer goed bij de oude sage past. Waarom in een verwant oudnederlandsch lied de held den naam Daniel draagt, is niet uitgemaakt.’ De geleerde Grässe is het in dezen niet geheel met Grimm eens¹⁾.

Hij gelooft niet aan ‘Frau Holda,’ maar meent (en op goeden grond, dunkt mij) dat de sage oorspronkelijk betrekking zal hebben gehad op eene ‘Wasserfrau.’ Verder zegt hij nog: ‘In elk geval heeft de sage drie tijdperken van ontwikkeling doorleefd: eerst was zij zuiver heidensch d.w.z. eene elfengeschiedenis van het verkeer tusschen een sterveling en eene elf, daarop werd zij “gekerstend” (christelijk gemaakt) en eindelijk bracht men haar over op den dichter Tannhäuser.’ Het staat niet aan mij te beslissen, wie der twee geleerden gelijk heeft, al deelde ik reeds mede, dat Grässe's voorstelling mij aannemelijker voorkwam. Beiden zijn het er echter over eens, dat evenals in de Halewijnsage, ook hier een oorspronkelijk mythisch element verbonden is geworden met latere middeneeuwsche verhalen.

Keeren wij na deze lange doch noodzakelijke uitweiding tot het nederlandsche lied terug. Dat het geene zelfstandige bewerking der sage is, blijkt al spoedig, wanneer wij het vergelijken met eenige der talrijke duitsche liederen, welke deze stof behandelen²⁾.

Beschouwen wij b.v. de eerste strofe:

1) Vgl. ‘Der Tannhäuser und der ewige Jude von Dr. J.G. Th. Grässe’ Dresden. 1861. 2e aufl. bl. 18 en 19.

2) Eene opgave daarvan bij Böhme bl 82-87. Ik heb de drie bij Uhland voorkomende teksten n^o. 297 A.B. en C. als grondslag der vergelijking genomen.

[p. 67]

 

Wildy hooren een goet nieu liet

 

En dat sal ic ons singhen,

 

Wat heer Danielken is gesciet

 

Al met vrou Venus minne.

Duidelijk is die laatste regel niet. Zoo hij al iets beteekent, dan is dat zeer onbeholpen uitgedrukt. (Wat hem door de liefde van vrouw Venus gebeurd is?)

Wanneer wij echter bij Uhland in de eerste strofe van een der liederen (n^o. 297 A.) lezen:

Nun will ich aber heben an
Von dem Danhäuser singen
und was er wunders hat getan
mit Venus der edlen Minne.

dan wordt het m.i. duidelijk, dat de bewerker van het nederlandsche lied deze strofe heeft willen vertalen, maar haar niet heeft begrepen. Hij heeft het duitsche: Minne opgevat als een gemeen zelfst. naamwoord, terwijl het hier eene personificatie der liefde, de persoon van Venus voorstelt, gelijk zoo dikwijls in het middelhoogduitsch¹⁾.

Door het geheele lied vind ik telkens strofen of alleenstaande regels, die teruggevonden worden dàn eens alleen in A., dàn eens in B., dan eens in C., in A en B. enz.

Men vergelijke b.v.

Str. 2. vs. 3-4.	A. 16, 3-4.
Ic wil gaen trecken te Romen	Ich will gen Rom wol in die statt
Al om des paus geleiden	auf eines bapstes trewen.

Begreep de bewerker ook hier het duitsch wel goed?

Str. 3. vs. 3-4.	Str. 11, 3-4.
Laet ons in die camer gaen	So gen wir in ain kemerlein
Die hoochste minne pleghen.	und spilen der edlen minne.
Str. 4 v. 3-4.	A. 12.
U oghen bernen al waert een vier	Frau Venus edle fraw so zart
mi dunct ghi zyt een duvelinne.	ir seind ain teufelinne.

1) Zoo b.v. bij Walther von der Vogelweide:

Frouwe Minne, ich klage iu mêre.
rihtet mir und rihtet über mich.

[p. 68]

	B. 13.
	ick se it an juwen ogen wol
	gi sint ein düvelinne.
	C. 4.
	Die jüngste tochter, die wil ich uit
	Sie treit den teufel in ire
	ich gses an ire brun augen an
	wie er in ire tut brinnen.

Strofe 5 komt in alle lezingen voor, hoewel in eenigszins verschillende vormen. Str. 6-13 komen in hoofdzaak in A. en B. voor, voornamelijk echter in B. 16-23, al is de overeenkomst niet altijd letterlijk. Men vergelijke:

	B.
7. Daniel wilt ghi oorlof ontfaen	16. ‘Danhüser, gi wilt orlof haen
Neemt oorlof aen die grisen,	nemet orlof van dem grisen!
Werwaert dat ghi henen keert	wor gi in den landen varen
Onsen lof sult ghi altyt prisen	unse loff dat schölle gi prisen.’
8. Hi nam een staf al in syn hant	18. Nu wil ick hen to Rome gaen
Ende hi streec te Romen binnen:	got möte disse reise wolden!
‘Nu biddic Maria, die moeder Gods,	tom geistliken vader pawest Urban
‘Dat ic den paus mach vinden.	de mine sele mach beholden.
9. Doen hi quam voor den paus ghegaen	19. Ach pawest, geistlike vader min!
Voor onsen eertschen vader:	ick klage juw all min sünde
‘Here, ic soude mi biechten gaern	der ick min dage hebbe vel gedan
‘Ende roepe op god ghenade.	so ick juw wil vorkünden.
10. Ic soude mi bichten seer bevreest	20. Ick bin gewest ein hel ganz jar
Met alle minen sinne,	in sünden mit Venus der frouwen
Ic heb seven jaer in den berch gheweest	dat bichte ick nu hir apenbar
Met vrou Venus die duivelinne.	went all sünd mi ser rüwen.
11. Hebdi seven jaer in den berch gheweest.
Met vrou Venus die duivelinne
So sult ghi bernen ewelyc
Al in die helsce pine.

[p. 69]

12. Die paus nam enen droghen stoc	21. De pawest hadd einen drögen staff,
Ende stac hem in die aerde beneven:	den stötte he an der erden:
‘Wanneer desen stoc rosen dracht	so de staff nu grönen wert.
Dan syn uw sonden vergheven.’	‘Schöllen din sünde vorgeven werden.’
Str. 13.	B.
Vermaledyt moeten die pausen syn,	Str. 23. Verflöket sin de leidigen papen
Die ons ter hellen driven!	de mi tor helle schriven!
Si hebben gode so menighe siele ghenomen	se willen gade eine sele beroven
Die wel behouden mochte bliven.	de wol möchte beholden bliven.

Ook str. 15-18, die ik hier niet zal uitschrijven vindt men in het nederduitsch terug (B. str. 27, 28, 24, 26 en 26).

Nog een bewijs dat de bewerking waarschijnlijk niet zelfstandig is, meen ik te vinden in de zevende strofe van het nederlandsche lied, die ik hier te voren aanhaalde. Wij lezen daar in den tweeden regel: ‘Neemt oorlof aen die grysen’ dat onbegrijpelijk is. In de duitsche liederen staat: ‘nemet orlof van dem grisen’ (B. 16.) en ‘nemet urlob von dem greisen’ (A. 15.) Het is duidelijk, dat daar de ‘treue Eckart’ bedoeld wordt, die als wachter bij den berg zit. Maar hoe zou de nederlandsche bewerker er ooit toe hebben kunnen komen om van ‘die grisen’ te spreken, indien hij daarvan bewust ware geweest? Of moet hier aan corruptie van den tekst worden gedacht? Ik geloof het niet, want ik herinner mij niet dergelijke corrupties meer te hebben aangetroffen.

Wanneer men dus ziet, dat de meeste strofen van het nederlandsche lied in hoofdzaak teruggevonden worden in de duitsche liederen, dat die overeenkomst zich dikwijls uitstrekt tot dezelfde woorden en uitdrukkingen en dat sommige plaatsen in het nederlandsche lied alleen verklaard kunnen worden door vergelijking met het duitsch, dan zal men wel mogen aannemen, dat de bewerker van het nederlandsche lied de duitsche liederen gekend en gevolgd heeft. Dat de volgorde der strofen in onze bewerking niet overeenkomt met die van een der duitsche liederen is reeds gebleken. Daar de volgorde der strofen aldaar volstrekt niet met

[p. 70]

die van het nederlandsche lied overeenkomt, is het waarschijnlijk, dat de duitsche liederen den bewerker slechts door mondelinge overdracht bekend zijn geworden. Dat dan dezelfde gedachtengang niet in acht werd genomen, is licht verklaarbaar.

Tot dusver werd nog niet aangeroerd, waarom de held van van het nederlandsche lied Daniel heet. De eenige, die eene poging doet tot verklaring hiervan, is Willems. Hij zegt nl.¹⁾ ‘Waerom de held in het vlaemsche lied den naem van heer Daniel draegt en zijn zusters kinderen gezegd worden te Ronse (Renaix) te woonen, verklaere ik niet te weten. Misschien vindt men in de omstreken dier stad een Venusberg. Onder de romanhelden in het gezelschap van koning Artus treft men ook een' her Daniel aen en men kent verschillende Venusbergen, anders gezegd bergen waer vrouw Holda in woonde (die eerst laet in de middeleeuwen den naem van Venus verkreeg) by voorbeeld in den nederlandschen roman van Margaretha van Limburg.’ Dat een heer Daniel genoemd wordt onder de leden der ronde tafel, is zoo, maar het brengt ons niet veel verder. Ik heb de door W. bedoelde plaats vergeleken²⁾ en bevond toen, dat in die opsomming van ridders, welke deel uitmaakten ‘von der edlen taffelruude’ alleen Daniel's naam zonder meer vermeld wordt. Wij lezen daar:

Lantzeleid, Weigamur, Tristant und Iwein
Wygoleis oder her Daniel

enz.

Men zou daaruit opmaken, dat Wygoleis en her Daniel dezelfde persoon zijn. Echter heb ik bij eene lezing van het volksboek van Wigoleis³⁾ niets kunnen vinden, dat mij aan ons lied herinnerde. Mogelijk echter dat Wirnt von Gravenberg's Wigoleis zoo iets bevat. En verder herinner ik er aan, dat men reeds in een lied van de Casteleyn (c. 1488-1550) leest: ‘O schoonste ut vrau Venus berch.’⁴⁾.

1) Zie Oude Vlaemsche Liederen bl. 129.

2) v.d. Hagen's Literarischer Grundriss bl. 188.

3) In Simrock's Deutsche Volksbücher II, 1.

4) Diversche Liedekens III, 4.

[p. 71]

Laat ons nu eens nagaan, waar in het lied zelf over dien ‘heer Daniel’ gesproken wordt. Ten eerste zien wij, dat in de aanvangsstrofe zijn naam voor dien van Tannhäuser in de plaats is gesteld; verder in strofe 14, 18, 19 en 20 en eindelijk overal, waar in de duitsche liederen Tannhäuser's naam genoemd is. Geene der vier zoo even genoemde strofen komt in de duitsche liederen voor. In str. 14 lezen wij:

Hi tooch te Ronsen opt hooge huys
Om drie synder suster kinder,
Die nam hi al metter hant
Ende leydese bi Venus zynder vriendinne.

In str. 18-20:

Si sette hem eenen stoel
Daerin so ghinck hi sitten
Si haelden hem enen vergulden nap
Ende wilde Danielken schincken.

Hi en wilde eten noch drincken,
Si wilde eenen raet versieren
Hoe si in die camer sonde comen
Met seuen camerieren.

Mer doen si uter camer quam
Al lachende ende al spelende
Al had si eewelyck ghespeelt
Heer Daniel die hadde ghesweghen.

Zooals ik reeds zeide, vindt men deze strofen niet in de duitsche liederen terug; nergens wordt van Tannhäuser's kinderen gesproken. Is het dan niet waarschijnlijk, dat deze vier strofen behooren tot een afzonderlijk lied, waarvan, werkelijk een heer Daniel de held was en dat door den bewerker met het Tannhäuser-lied is samengesmolten?

Dat dit laatste meer dan eens gebeurde, zal ik in het vervolg van dit boek duidelijk kunnen aantoonen. In de merkwaardige voorbeelden, die ik daarvan kan aanwijzen, zijn echter steeds twee gelijksoortige liederen tot een versmolten; dat ligt dan ook in den aard der zaak en zal ook hier wel het geval zijn. De

[p. 72]

vraag is dan slechts dat lied van heer Daniel te ontdekken, indien dat ten minste mogelijk is en het niet den weg is gegaan van zoovele andere liederen, welke geheel verloren zijn of waarvan wij slechts den titel of den aanvangsregel kennen. Blijkbaar zijn echter ook de vier bedoelde strofen oud. Dat blijkt b.v. uit de assoneerende rijmen (kinder: vriendinne; sitten: schincken; spelende: ghesweghen); uit het aanbieden van wijn door de gastvrouw zelve, dat als een teeken van hooge eer werd beschouwd¹⁾; uit de ‘seven camerieren’ - zeven is, zooals men weet, het vaste getal in de oude epische gedichten en de vorm: cameriere is ouder dan de tegenwoordige: kamenier. De uitdrukking: ‘al lachende ende al spelende’ lees ik ook in het oude lied van Brunenborch, dat minstens uit de 15^e eeuw dagteekent, maar zeker wel ouder is. Wij vinden daar:²⁾

myn oghens en selen niet meer spelen gaen
myn mont en sel niet meer lachen.

Met deze opmerking is de zaak zeker nog verre van opgelost, maar is mijne voorstelling juist, dan hebben wij toch iets gewonnen, al was het slechts in het stellen der vraag. Die samensmelting der twee liederen zal dan waarschijnlijk geschied zijn door hem, die zich in de toegevoegde slotstrofe (welke niet in het duitsch voorkomt) aanduidt met deze woorden:

Mer die dit liedeken eerstwerf sanck,
Syn herte lach hem in dolen,
Hi was liever in Venus bedwanck
Dan in helsche scholen.

1) Wij zien dat b.v. in het duitsche Hildebrandslied (Uhl. n^o. 132, 20.) Hadubrand heeft juist aan zijne moeder medegedeeld, dat de gewaande gevangene haar echtgenoot is en hij vervolgt dan:

Ach mutter, liebe mutter
Nun beut im zucht und er

En zij voldoet aan zijn wensch:

Do hub sie auf und schenket
und trag ims selber her.

Ook in den roman der Heemskinderen tracht Ver Aye de onheuschheid van haren gemaal goed te maken door den afgevaardigden zelf den welkomstwijn in eene gouden schaal aan te bieden. Zie ‘Renout van Montalbaen door Dr. J.C. Matthes vs. 105-120

2) Hor. Belg. II, n^o. 6, 17.

[p. 73]

Daar het lied reeds in het A.L. dus reeds in 1544, voorkomt, stel ik deze bewerking minstens in de eerste jaren der 16^e eeuw, maar houd het voor waarschijnlijk, dat zij reeds in de laatste helft der 15^e eeuw vervaardigd is.

De twee Koningsdochterkens¹⁾.

Grässe zegt van de Tanhäuser-sage, dat zij ‘christianisirt’ - gekerstend - werd. En niet alleen die sage onderging dergelijke veranderingen. Elk weet, hoe de eerste verkondigers van het Christendom dikwijls tot allerlei kunstgrepen hunne toevlucht moesten nemen om het heidendom uit de harten des volks te verdrijven, hoe zij aan heidensche godheden en gebruiken een christelijke tint wisten te geven, die de oorspronkelijke kleur welhaast aan het oog zou onttrekken, al bleef ze hier en daar doorschemeren. Ook in de poëzie trok men tegen het heidendom ten strijde. Zoo moesten de Heliand en Otfrid's Krist de duitsche ‘Recken’ uit het heldentijdperk van het tooneel dringen en ook later is die strooming in de letterkunde steeds zichtbaar. ‘Want gelijk de wereldlijke kunst in Karel en Arthur het middenpunt had van eenen geheelen sagenkring, zoo had de gewijde poëzie in Christus haren held en om hem schaarde zich weldra een breede rij van heiligen en martelaren, wier eigenaardige geestelijke heldendaden met evenveel geestdrift gevierd, werden als die van Roeland of Walewijn.’²⁾

Ook in de liederpoëzie is datzelfde streven merkbaar. In de 15^e eeuw zijn tal van wereldlijke liederen omgewerkt tot geestelijke en ik meen dat iets dergelijks geschied is met het lied, dat ik nu zal behandelen. Eerst in onzen tijd werd het door de Coussemaeker uit den mond des volks opgeschreven, maar het is ontwijfelbaar uit veel vroegeren tijd afkomstig. Reeds een kort overzicht kan dat duidelijk maken. Men oordeele zelf; het lied vangt aan:

Een Koning die hadde twee dochterkens
Zy waren alle beyde zoo schoone!
Toch de jongste spande de Kroone.

1) De Coussemaeker. n^o. 49.

2) Jonckbloet. Gesch. der Mul. Dichtkunst II, 251.

[p. 74]

 

De jongste die zey: ‘Vader 'k ga naer de kerk.’

 

De tweede die sprak: ‘Alleen kunt gy er gaen.’

 

En ze is dan op haer slaepkamerken gegaen,

 

Een kroone van goud op haer hoofd gedaen,

 

Dansen en springen moest daer voren - ja daer voren

 

Dansen en springen moest daer voren gaen.

 

 

 

Zy stierven alle twee in eenen nacht

 

D'eerste die stierf als de zon rees ten hemel

 

De tweede die stierf in 't midden van den nacht.

De vader brengt zijne gestorvene dochters in twee wagentjes naar ‘de hemelsche poorte;’ het jongste maagdeken wordt binnengelaten, maar de oudste ter helle verwezen.

De helsche poorte wierd opengedaen
En ze is daer henen, daer henen gegaen.

Hare ontvangst in de hel wordt aldus beschreven;

Ten eersten ze bragten haer daer een stoel;
Ten tweeden een kussen zoo hard en zoo koel
Ten derden, men maekte ze daer eenen drank
Van solfer en pek; niets had vuylderen stank.

Zy zette - zy zette dien drank aen heur mond,
Zy dronk en ze dronk, maer en zag er geen grond:
En zy zonk daerna in de helle - in de helle
Zy zonk daerna in der hellen grond.

De heer Ronse, die het lied aan de C. zond, schreef er bij: ‘Le texte de cette saga ne nous est pas parvenu fidèlement; on peut néanmoins reconnaître, que le fond en est fort ancien’ en de C. acht dit eene ‘remarque judicieuse.’ Waarom is mij niet duidelijk. En toch zal ieder, dunkt mij, na de lezing van het lied erkennen, dat hier genoeg viel aan te wijzen, dat aan oude tijden herinnert. Ten eerste, de aanhef die op dien van een sprookje gelijkt: - Een koning die hadde twee dochterkens. - Dan de tegenstelling der goede en der booze dochter, welke zoo dikwijls onder allerlei vormen in de sprookjeswereld terugkeert; de prinses, die met een gouden kroontje op het hoofd ten dans gaat, het sterven in één nacht en de daarbij aangegeven tijden: zonsopgang

[p. 75]

en middernacht. Ook het laatste gedeelte - de vermelding van het aanbrengen van een stoel en een kussen en het aanbieden van een dronk, komt reeds in de oudste liederen voor¹⁾.

En dan de drank van sulfer en pek, de ‘vuyle stank’ die in de middeleeuwsche helleschilderingen zulk een belangrijk element is, de grondelooze beker, waaruit het meisje drinkt - mij dunkt, er waren bewijzen genoeg om die ‘remarque judicieuse’ te staven. Ik kan dan ook niet anders denken, of wij hebben hier te doen met een zeer oud lied, met een sprookje, waaraan in lateren tijd (waarschijnlijk door een geestelijke) eene christelijk-stichtelijke strekking is gegeven. Talloos toch zijn in de sprookjesliteratuur die verhalen van broeders of zusters, die bij gelegenheid van de eene of andere moeilijke onderneming, een grijsaard, dwerg of vermomde toovergodin ontmoeten en geloond worden, elk naar de wijze, waarop hij of zij zich gedraagt²⁾. Als voorbeeld wijs ik op het bekende verhaal van ‘Frau Holle.’³⁾ Daar wordt verhaald van eene weduwe, die twee dochters had. De eene - hare stiefdochter - was schoon en arbeidzaam, de andere - hare eigene dochter - was leelijk en lui. Terwijl het schoone meisje eens bij eene bron zit te spinnen, valt de spoel in het water. In hare radeloosheid springt zij die na en als zij weer tot zich zelf komt, is zij in de liefelijke beemden, waar vrouw Holle woont. Zij verricht ook hier weer met de gewone vlijt allerlei diensten en geniet daarvoor een gelukkig leven. Maar als het heimwee haar bevangt, kan zij niet langer blijven. Op hare

1) Zoo in A.L. No. 34 (een oudt liedeken’)

Die moeder sette haer enen stoel
Die dochter worp daer een cussen toe

En in het lied ‘van heer Danielken’ str. 18

Si sette hem enen stoel
Daer in so ghinc hi sitten
Si haelden hem enen vergulden nap

2) Ik wijs o.a. op het verhaal uit de Duizend-en-eene nacht: ‘De drie prinsen en de wondervogel’ op Grimm's Kinder und Hausmärchen n^o. 57 ‘Der goldene Vogel,’ en n^o. 13 ‘Die drei Männlein im Walde.

3) t.a.p. n^o. 24.

[p. 76]

bede wordt zij door vrouw Holle voor eene groote poort geleid, de deuren ontsluiten zich en juist als zij er door wil gaan, valt een gouden regen op haar en al het goud blijft aan hare kleeren hangen tot loon voor zooveel trouwe diensten. Nu zendt de stiefmoeder ook hare eigene dochter naar de bron. Ook deze komt tot vrouw Holle, maar verloochent haren aard niet. Al spoedig wordt de dienst haar opgezegd en ook zij voor de groote poort gebracht. Als zij er echter door wil gaan, wordt een groote ketel pik over haar uitgestort en al het pik blijft aan haar hangen, haar leven lang.

Ik geef dit verhaal niet uit voor de bron van ons lied, maar slechts als een voorbeeld van gelijksoortige sprookjes. Houdt men dat in het oog, dan zal men wel eenige overeenkomst bespeuren, misschien tot in de poort bij vrouw Holle en de helsche en hemelsche poorten van het lied.

Ook in het duitsch werd eene dergelijke stof in liederen bezongen. Zoo teekende Simrock uit den mond des volks een lied op, dat hij ‘Höllenstrafe’ noemt¹⁾ en Von Erlach deelt een dergelijk lied mede onder onder den titel ‘Die drei Königstöchter’²⁾. Het eerste lied vangt aan:

Es flogen drei Sterne wohl über den Rhein
Einer Wittwe starben drei Töchterlein.

Dat van Von Erlach luidt aldus:

Es fielen drei Sterne vom Himmel herab,
Sie fielen wohl auf des Königes Grab
Dem Könige starben drei Töchterlein ab.

Die eine die starb, als der Morgen anbrach,
Die andre die starb, als der Mittag anbrach
Die dritte die starb, als der Abend anbrach

Die erste die ward mit Rosen geschmückt,
Die andre die ward mit Nelken bestickt,
Die dritte die ward mit Nadeln gespickt.

1) Die deutschen Volkslieder n^o. 68.

2) Die Volkslieder der Deutschen III, 65. Ook het lied van Simrock heeft hij opgenomen in II, 573 schoon met varianten.

[p. 77]

Zij gaan allen op weg naar de hemelpoort. Sint Peter laat de twee oudsten binnen, maar de jongste moet ter helle; ‘want’ zegt de heilige:

Wenn du in die Kirch solltst gehn
So bliebst du vor dem Spiegel stehn
Dein Haupt bekrönt, dein Haar geschmiert
Und dich hoffärtig ausgeziert: (von Erlach II, 573.)

De duivel neemt haar tot zich; zij wordt op een gloeienden stoel gezet en een gloeiende beker wordt haar in de hand gegeven:

‘Das ihr das Blut aus Händen und Füssen sprang.’

Ik wijs nog op de afwisseling van strofen van drie of meer regels, die zoowel in het nederlandsche als in het eene bij Von Erlach opgeteekende lied voorkomen. Ook hier op, dat Simrock het lied vond in de omstreken van Bonn, terwijl de tekst van von E. een volkslied is van het eiland Rügen; blijkbaar was het verhaal dus zeer bekend en verbreid. De duitsche liederen zullen wel op dezelfde wijs ontstaan zijn als het nederlandsche. De rozen en leliën, waarmede de twee oudste zusters gesierd worden, de naalden, waarmede men de jongste zuster beprikt, behooren dan ook thuis in de sprookjeswereld.

En hiermede nemen wij voorloopig afscheid van goden en watergeesten, van toovenaars en feeën en richten het oog naar historischen bodem, waar Hildebrand en Wolfdietrich ons wenken.

Hildebrand¹⁾.

Leefde de machtige koning der Oost-Goten ‘Von Berne Dieterich’ nog lang in de harten van het duitsche volk voort, zijn trouwe dienaar Hildebrand werd evenmin vergeten en reeds in de 8^e eeuw werd hij de hoofdpersoon van een op zichzelf staand gedicht in nedersaksischen tongval geschreven.

Maar ook in de volgende eeuwen bleef zijne nagedachtenis bewaard en steeds weer zong men van den terugkeer des helds naar Verona, van de vijandelijke ontmoeting met zijnen hem onbe-

1) A.L. n^o. 83 ‘Van den Ouden Hillebrant.’

[p. 78]

kenden zoon op den weg derwaarts, van hunne herkenning en hunnen gezamenlijken terugkeer naar vrouw Goedele. Dat is dan ook de inhoud van het lied, dat ten minste in de eerste helft der 16^e eeuw ten onzent in druk bekend werd en bewerkt is naar duitsche voorbeelden.

Tot beter verstand van hetgeen volgen zal, breng ik nog even de stof, waarvan in ons lied sprake is, in herinnering: Diederik van Berne (zooals de koning der Oost-Goten Theodorik ten onzent heette) is met zijn trouwen dienaar Hildebrand naar het hof van Attila gevlucht om zijnen vijand Odoacer te ontgaan. Na dertig jaren komt de oude Hildebrand naar Bern (Verona) terug en ontmoet onderweg zijn zoon Hadubrand, dien hij als een kind verlaten heeft. Zij geraken in strijd, de vader overwint den zoon en dwingt hem zijnen naam te noemen, waarna de herkenning volgt. Samen trekken zij nu naar vrouw Goedele, die haren echtgenoot niet dadelijk herkent, maar door haren zoon van het gebeurde wordt onderricht.

Dat het nederlandsche lied in den vorm, waarin wij het kennen, uit het duitsch is vertaald, daarover kan geen twijfel zijn voor elk, die het slechts vluchtig vergelijkt met de duitsche liederen. Willen wij echter trachten iets vast te stellen omtrent wijze en tijd der vertaling, dan moeten wij natuurlijk in de eerste plaats weten, welk lied als voorbeeld heeft gediend. Hooren wij eerst Hofemann van Fallersleben: ‘Das niederländische Lied ist ganz nachgebildet dem deutschen, wie es sich in fliegenden Blättern seit dem Anfang des 16. Jahrh. erhalten hat, S. Uhland n^o. 132 und die Nachweisungen S. 1013. Die 17^e Strophe findet sich im deutschen nicht und die Schlussstrophe ist von der deutschen 'ganz verschieden.’ Hij haalt daarop eenige voorbeelden aan van duitsche woorden als: merke en tsoheime, die geheel en al duitsch zijn en eenige woorden en uitdrukkingen, die door den vertaler ‘ganz missverstanden sind.’

H. v. F. heeft bij deze uitspraak echter geene rekening gehouden (en kon dat misschien ook niet) met de nederduitsche bewerking van het Hildebrandslied. Wel is deze, zooals de uit-

[p. 79]

gever Karl Bartsch zegt¹⁾ ‘im wesentlichen nur umschreibung aus dem hochdeutschen Dialekte,’ maar zij heeft toch ook veel, dat men niet in het hoogduitsch vindt. En wanneer wij nu zien, dat al die volgens H. v. F. ‘ganz missverstandene’ uitdrukkingen vertalingen zijn uit het nederduitsch en dat het nederlandsche lied bovendien meer trekken van gelijkheid vertoont met het nederduitsche dan met het hoogduitsche, dan zal men wel mogen aannemen - wat men trouwens ook reeds zou verwachten - dat de bewerker zich bij zijne vertaling van het nederduitsche lied bediend heeft.

Om die punten van overeenkomst te duidelijker te doen opmerken, zal ik de voornaamste plaatsen der drie bewerkingen naast elkander rangschikken. Al dadelijk wordt onze aandacht getrokken door het verschil van namen en daarover wil ik vooraf even spreken.

Het hd. lied (bij Uhland) noemt Hildebrand's echtgenoote ‘fraw Ute’ en dien naam draagt zij ook in de heldensage. In de nederlandsche bewerking vinden wij daarvoor ‘vrou Goedele.’ Deze overgang, die anders niet licht verklaarbaar zou zijn, wordt duidelijk, als wij in de nederduitsche bewerking ‘frow Gûde’ lezen. Nu was toch de overgang gemakkelijker, want (zooals wij ook later zullen zien) de liederdichters willen ook in de namen der personen nationaal blijven en Goedele is de nederlandsche naam, die het meest op Gûde gelijkt²⁾. Zoo heet Hildebrands zoon in het hd. Alebrant, eene verbastering van Hadubrand. In de nederlandsche bewerking heet hij eenvoudig: de jonghe Hillebrant en ook dat vinden wij terug in het nederduitsch, waar gesproken wordt van ‘din sön de Hillebrant’ en ‘den jungen Hillebrant.’

De verdere plaatsen zijn:

1) Germania, 7, 284.

2) Echter kwam de vorm: Gût ook reeds in het hoogd. voor, maar toch niet in den door H. v. F. als voorbeeld aangegeven tekst. Böhme vermeldt eene ‘erweiterte Fassung in 29 Strophen,’ die voor 1472 vervaardigd is en daar leest men ‘fraw Gut ich nie empflag.’ Hoe is men daartoe gekomen?

[p. 80]

Hoogduitsch.	Nederduitsch.	Nederlandsch.
3. Ja rennet er mich ane	vs. 16. Scholde he mî sô anrennen	3. Soude hi mi daer aenranden
in seinem übermut.	in einem avermôt.	Met enen evelen moet.
4. Das solt du nicht entune	vs. 25. Dat schaltu jô nicht dône	4. Dat en suldi niet doene.
Sprach sich (von Bern) herr Dieterich	Sprack junker Dîderick;	Sprac joncheer Diederic,
wann der jung herr Alebrant	ick hebben den jungen Hillebrant	Ic heb den jonghen Hillebrant.
ist mir von herzen lieb;	Von ganzem herzen lêf.	Met goeder herten lief.
du solt im freuntlich zusprechen	du schalt en mî sêr grôten	Ghi sult hem sere groeten
wol durch den willen mein.	al umme den willlen mîn	Al door den wille mijn.
5. nun sag an du vil alter,	39-40. wat deistu, olde grîse	5. Wat doet desen ouden grise
was suchst in meins vaters land?	in mînes vaders lant?	Hier in mijns vaders lant?
6. du soltest dahaime bleiben	vs. 45. du scholdest to heime bliven	6. Ghi soudt tsoheime bliven
und haben gut hausgemach	und hebben ein gut gemack.’	Ende houden uw ghemac’
ob ainer haissen glute.’	mit einem snellen lude	Met enen hupschen gheluide
der alte lacht und sprach.	de olde lachede und sprack.	Die oude loech ende sprac.
7. Solt ich dahaime bleiben	49-56. Schold ick to heime bliven	7. Soude ick tsoheime bliven
und haben gut hausgemach?	und hebben ein gut gemack,	Ende houden myn ghemac?
mir ist bei all mein tagen	van strîde und van vechten	Van striden ende van vechten
zu raisen aufgesatzt,	dar is mî af ghesacht;	Daer is mi af ghesacht,
zu raisen und zu fechten	van strîden und van vechten	Van striden ende van vechten
bis auf mein hinefart,	up mîne henevart	Al op myn henenvaert,
das sag ich dir viel jungen	datt segg ick dî, vel junger helt	Dat segghic u wel jonghen helt,
drumb grawet mir mein bart.’	dar af grâwet mî mîn bart.’	Daer wert af grys myn baert.’

[p. 81]

8. Dein bart will ich dir ausraufen	57. Den bart wil ick dî ûtrôpen	8. Den baert sal ic u afrucken
Sag ich dir vil alten man	und dartô sêre slân,	Ende daertoe sere slaen
dass dir dein rosenfarbes blut	sô dat dî jô dat rôde swêt	So dat u dat rode bloet
über die wange muss abgan	aver dîne wangen schal gân.	Over uw wanghen sal gaen.
10 Ich waiss nicht wie der junge	73 De junge brachte dem olden	10 Die jonghe brocht den ouden
dem alten gab ain schlag	sô einen swâren slag	Een also swaren slach.
13 Wer sich an alte kessel reibt	vs. 97 De sick an olde ketel rîvet	13 So wie hem selven aen den ketel wrijft,
der empfahet gerne ram,	de entfengt gerne rôk;	Hi heeft gaerne van den roet
also geschicht dir jungen	Sô hefstu gedân, vel junger helt,	So hebt ghi ghedaen, ghi jonghe helt
wol von mir alten man;	hîr jegen dînen spot.	Hier teghen uwen wederspoet^1).

Na dit overzicht is het, dunkt mij, meer dan waarschijnlijk, dat het nederduitsche lied tot voorbeeld diende. Maar daarmee is nog niet alles gezegd, want op verschillende plaatsen wijkt de nederlandsche bewerking van haar vermoedelijk voorbeeld af. Van waar komen die afwijkingen en wat leeren zij ons omtrent onze bewerking?

Om die vraag zoo goed mogelijk te beantwoorden, zullen wij die plaatsen eerst weer dienen na te gaan.

Reeds dadelijk in den eersten regel bespeuren wij verschil. In het nederlandsche lied: ‘Ic wil te lande riden,’ in het nederduitsch: ‘Ick wil to lande ût rîden,’ en in het hoogduitsch: ‘Ich will zu land ausreiten.’ Nu is ‘te lande riden’ de oude mnl. uitdrukking voor: naar zijn eigen land terugrijden of terugkeeren²⁾. De duitsche lezingen geven natuurlijk ook een goeden zin;³⁾ echter vindt men in een H.S. der 15^e eeuw ‘Ich solt zu

1) l. teghen uwen spoet?

2) Vgl. b.v. Stoke V, 851 en de opmerking daarover. Ook VII, 179 en Lorreinen I, 1398. In het Oud Amsterdamsch eu Haerlemsch Oud Liedboek echter ‘te lant uut riden.’

3) Böhme t.a.p. bl. 5.

[p. 82]

lande ritten.’ De duur van Hildebrands afwezigheid is in het nederlandsche lied: ‘drie en dertich jaren,’ in 't hoog- en nederduitsch twee en dertig, in de H.D. lezing bij Böhme: ‘dertig’ Ik geloof, dat dit verschil weinig te beteekenen heeft, maar in str. 3 is de afwijking van meer belang:

nederl.	nederd.
3. Ic doorhouwe hem sinen scilt	ich dorchhowde em sînen brûnen schilt,
Ten doet hem nemmermeer goet	dat dede em nummer got;
Ic doorslae hem sinen scilt	ich tohowde em sîn brunne
Met enen schermenslach.	mit einem schermeslage.

Wat een ‘bruin schild’ was, begreep de vertaler blijkbaar niet meer en dat wij eertijds een woord ‘bronie’ hadden, schijnt hem onbekend te zijn geweest.

Str. 5. Al metten selven worden	vs. 33-39 Do he den rôsengarden ùprêt
Hi di groene gaerde op ran	Wol in des Berners mark,
Tot in des merken pleine	dâr quam he in grôt arbeit
Hillebrant die oude man	van einem helde stark,
Tot in des merken pleine	van einem helde jungen
Daer hi den jonghen vant	wart he an gerant.

De vertaler begreep hier van het duitsch niet veel. Dat hij voor den ‘rosengarden’ de ‘groene gaerde’ in de plaats zette, laat zich begrijpen. Het mag betwijfeld worden of dit ook den nederduitschen bewerker wel duidelijk was; in het hoogduitsch toch leest men: ‘Do er zum rosengarten ausreit.’ Ook het woord ‘arbeit’ in dezen zin begreep hij niet meer; vroeger kenden wij het echter wel. De geheele strofe heeft dan ook bij de overbrenging veel geleden en ziet er verwaterd uit.

Str. 6. Ghi maecter myn jonghe herte	vs. 43-44. du wuld mï, junger helde
Met sienden oghen blint.	mit sênden ôgen maken blint

De bewerker schreef hier onzin, terwijl het duitsch toch duidelijk was en geene moeite kon geven.

In str. 8, vs. 5 en str. 9, vs. 1 vindt men op nieuw het weglaten van het epitheton ‘bruin’ bij schild, ofschoon de maat, vooral in str. 9 toch duidelijk aanwijst, dat er een woord moet zijn weggevallen.

[p. 83]

Str. 9, 1-2.
Myn harnas ende schilt	Min harnisch unde brûne schilt
Daer hebbic mi met gheneert	heft mî vaken ernert.
Str. 9, 7-8.
Ende wat si daer bedreven	wat de twê helde begerden
Dat suldi wel verstaen.	dat worden se gewert.

In het duitsch is hier nog de oude gewoonte der ridder- en heldenpoëzie gevolgd nl. om verschillende zaken, die op strijd en liefde betrekking hadden meer aan te duiden dan bij hunnen naam te noemen. Dit kon in dien tijd gebeuren, omdat het auditorium aan dat halve woord genoeg had. Onze bewerker echter was blijkbaar geen ‘bon entendeur,’ want wat hij er voor in de plaats zet, is niet veel meer dan een stoplap.

Str. 10, 5.
Syn paert dat spranc te rugghe	vs. 77-78 he spranc hinder sick to rugge
wel twintich vademen wyt	wol söven faden wît.

Dat een man zoover zou kunnen springen, achtte de bewerker onmogelijk; daarom laat hij het paard dien sprong doen¹⁾.

Str. 11, 1
Soude ic van vrouwen leren	Schold ick van wîven lêren

En toch heeft de bewerker nog in de vorige regels:

Den slach die ghi daer sloeghet
Heeft u gheleert een wyf.

Op het onderscheid tusschen de nederlandsche woorden ‘vrouw’ en ‘wijf’ dat vroeger in acht werd genomen, lette hij dus niet meer²⁾.

In str. 12 der nederlandsche bewerking lezen wij: (Wij zijn in het heetst van den strijd).

1) In het O.A. en Haerl. Oudt Liedboek springt het springt het paard noch slechts ‘twintich voeten.’

2) Eerst, nadat ik dit geschreven had, zag ik in Dr. Franck's ‘Alexander’ (IV, 1019 noot) dat men de beide woorden soms ook nevens elkander gebruikte. Mijne bewijsplaats verliest daardoor in waarde.

[p. 84]

 

Het quam so dat den ouden

 

Liet sincken sinen schilt

 

So dat hi den jonghen Hillebrant

 

Syn swaert al onderghinc.

 

Hi nam hem in syn middele

 

Al daer hi smaelste was,

 

Hi worp hem neder te rugghe

 

Al in dat groene gras.

De vier eerste regels dezer strofe lezen wij noch in het hoognoch in het nederduitsch, wel de vier laatsten, waarmede de strofe in het hoog- en nederduitsch aanvangt. Hoe kwam de bewerker dan aan die regels? zijn ze door hem zelf ter verduidelijking er bij gemaakt? Maar laten wij onze opsomming eerst ten einde brengen:

Str. 14.
Ic ben een jonghen deghen	ick bin ein edel degen
Gheboren uit Grieken stout	geborn ût Grêker lant.

Het hoogduitsch vertoont hier gelijkenis met het nederlandsch. Wij lezen daar:

ich bin ain edler degen
aus Kriechenlanden stolz.

Str. 16, 1-4.	vs. 121-125.
Och vader, lieve vader	Och vader, lêveste vader,
Die wonden, die ic heb geslaghen	de wunden, de ick jû heb geslagen,
Wil ic al myn leven lanc	de wolde ick drêmal lêver
In mynder herten draghen.	in mînem hovede dragen.

Dat de jonge Hildebrand na de smartelijke ontdekking, dat hij zijn eigen vader wonden heeft toegebracht, zegt:

de wolde ick drêmal lêver.
in mînem hovede dragen.

was den nederlandschen bewerker wat heel bar. Hij vervangt het daarom door: ‘in mynder herten draghen’ d.w.z.: daaraan wil ik steeds gedachtig blijven. Maar hoe weinig past die zachtmoedige vriendelijkheid in den mond der ruwe krijgers uit den heldentijd en welk een forschen toets missen wij daardoor in de teekening.

De 17^e strofe is geheel en al ingevoegd.

Als nl. de herkenning heeft plaats gehad, spreken Hildebrand

[p. 85]

en zijn zoon blijkbaar af, dat deze zijn vader als gevangene met zich naar Bern zal voeren om aldus onbekend tot vrouw Goedele te kunnen komen. In de duitsche liederen wordt echter eerst later van die gevangenschap gewag gemaakt, de hoorders moesten dat zelf maar raden. Of werd dit misschien genoegzaam aangeduid door den gouden krans, welken de jonge Hillebrand om zijn helm draagt?

Nadat het gevecht is afgeloopen, leest men toch in het nederduitsch (en ook in 't H.D.), dat de jonge Hillebrand Bern binnenreed en er volgt dan:

Wat vôrde he ûp sînem helme?
van golde ein krenzelîn.
Wat vôrde he an sîner sîden?
den lêvesten vader sîn.

De vertaler vond dit echter onduidelijk en voegde er daarom eene geheele strofe tusschen, waarin de vader zegt:

Nu nemet mi ghevanghen
Als men enen ghevanghen doet,
Vraghen u dan die lieden
Wat man dat ghi daer voert,
So suldi hem dan segghen:
't Is een die quaetste man,
Die oit op deser werelt
Van moeder lyf ghewan.

Ook in str. 19 voegt hij nog eens weer twee regels in, welke niet in de duitsche liederen voorkomen en op nieuw bewijzen, hoe zeer hij vreesde onduidelijk te zullen zijn. Hij vangt die strofe nl. aan met de regels:

Hi voerde hem ghevanghen
Al sonder arghelist.

De jonge Hildebrand plaatst zijn tot nog toe onbekenden vader aan het boveneinde der tafel en dat bevreemdt zijne moeder te recht, omdat een gevangen man natuurlijk zjjne plaats aan het ondereind moest vinden. Vandaar dat in de duitsche liederen alleen gezegd wordt:

[p. 86]

 

Hi vôrde en in sîner môder hûs

 

und settede en baven an den disch.

Den nederlandschen bewerker was dat nog niet genoeg; hij laat den zoon zijnen vader zelfs boven ‘vrouw Goedele’ plaatsen:

hi settede hem bi synder moeder
boven haer aen haren disch.

Zou een ‘hovesc’ dichter dat hebben kunnen doen? Eindelijk verschilt ook het slot van het nederlandsche lied geheel van dat der duitsche liederen. Op de vraag zijner moeder, waarom de gevangene eene eereplaats krijgt, maakt heur zoon haar met de waarheid bekend en hij wekt haar op hem alle eer te bewijzen:

Och moder, lêveste môder mîn
nu bêdet im tucht und êr.

En zij geeft hem gehoor:

dô hôf se up und schenkde în
und drôch em sulvest her.

Dat de gastvrouw zelve den gast wijn aanbood, was een teeken van hoogachting, waarop ik elders gewezen heb. De nederlandsche bewerker kende dit gebruik echter niet meer. Bij hem gaat alles huiselijker toe en zegt de jonge Hillebrant alleen:

Nu neemt hem in uwen armen
Ende heet hem willecom syn.

Daarop volgt dan ook: (str. 21).

Si nam hem in haren armen
Si custe hem aen sinen mont:
Nu danke ic god den here,
Dat ic u sie ghesont.

Ook van die dankbaarheid jegens God weten de duitsche liederen niets. De drie laatste regels zijn slechts eene herhaling van die in str. 15. Maar ook in str. 8 lezen wig nog eens: ‘Behoet god dat leven mijn’ en str. 16 ‘God sterc ons op die vaert’. Al die plaatsen zijn invoegsels van den nederlandschen bewerker. Uit de vier laatste regels van het nederlandsche lied

[p. 87]

blijkt, dat den vervaardiger de localiteit van zijn verhaal niet duidelijk was. In den aanvang laat hij den ouden Hildebrand zeggen: ‘Ic wil te lande riden’ en dat later verklaren door ‘Te Barnen in dat lant’. Onderweg komt hij zijn zoon tegen en na het gevecht zegt hij: (str. 16.)

Wi willen van hier sceyden
God sterc ons op die vaert

Zij keeren dan samen naar vrouw Goedele (die zich toch ook te Bern bevond) en als de herkenning plaats heeft gehad, zegt Hildebrand op nieuw:

Wi willen van hier scheiden
Ende varen in ons land:
Te Barnen binnen der steden
Daer syn wi wel becant.

De duitsche liederen spreken dan ook niet van scheiden. Zij laten den ouden Hillebrand zich bekend maken op eene in de duitsche heldensage gebruikelijke wijze. Wanneer ‘frow Gûde’, waarschijnlijk nog altijd ongeloovig, met den beker in de hand voor haren echtgenoot komt en hem dien aanbiedt, laat hij een gouden ring daarin vallen als herkenningsteeken¹⁾. De nederlandsche bewerker was, naar het schijnt, niet bekend met dat gebruik en maakte dus een slot van eigen maaksel aan zijn lied.

Indien wij nu aan het eind dezer vergelijking nog eens terugzien, dan meen ik te kunnen vaststellen: de vertaler begreep het duitsch niet altijd en was onbekend met ridderlijke gebruiken. Verder heeft hij hier eene strofe verwaterd, daar een forschen trek verzacht, in het algemeen het lied tammer en huisbakkener gemaakt; overigens is de taal zijner overbrenging vrij zuiver. Deze dingen in verband brengende met zijne vroomheid, die, waar zij kon, Gods naam invoegde, zou ik niet ongeneigd zijn hem

1) Ook in het hoogduitsch aldus. De ring als herkenningsteeken komt ook voor in het lied van den hertog van Brunswijk en het lied van Moringer (Böhme No. 6, Uhl. No. 298).

[p. 88]

voor een geestelijke te houden; dat een liedjeszanger de bewerker zou zijn geweest, kan ik niet aannemen. Zijn de ingevoegde strofen van den bewerker zelf of vertaalde hij die naar een anderen tekst? Tot mijn spijt ben ik niet in de gelegenheid geweest de ‘erweiterte Fassung’ waarvan Böhme spreekt, to vergelijken en ik kan hierover dus geen oordeel vellen. Voorloopig zou ik niet denken, dat ze van den bewerker zelf zijn. De kunstgreep door den ouden Hildebrand in den strijd aangewend¹⁾ kan toch niet door hem uitgevonden zijn? Daarvoor is zij, meen ik, te oud en de bewerker is anders niet op de hoogte van dergelijke zaken.

En wanneer zou deze bewerking ontstaan zijn? Het nederduitsche lied, dat blijkbaar het voorbeeld van het nederlandsche was, werd omtrent 1560 te Lubeck gedrukt²⁾ en daaruit blijkt hoe weinig men op een dergelijk jaartal alleen kan afgaan, want de nederlandsche vertaling komt reeds in het Antwerpsche Liederboek (1544) voor. Daaruit volgt, dat het nederduitsche lied ten minste vóór dien tijd ontstaan moet zijn. Het hoogduitsche lied, dat weer aan het nederduitsche ten voorbeeld strekte, is zeer oud en kan tot de 13^e eeuw teruggebracht worden³⁾. Zoo oud is onze bewerking natuurlijk niet. De taal van ons lied, ook die der ingevoegde strofen schijnen mij toe op de 15^e eeuw te wijzen; in het laatst dier eeuw, kan deze bewerking vervaardigd zijn geworden.

Daarmede is m.i. echter niet bewezen, dat het lied hier niet vroeger bekend kan zijn geweest. Integendeel, ik ben eer geneigd aan te nemen, dat men ten minste het verhaal veel langer kende.

1)

str. 12. Het quam so dat den ouden
Liet sincken sinen schilt,
So dat hi den jonghen Hillebrant
Syn swaert al onderghinc;
Hi nam hem in syn middele
Al daer hi smaelste was,
Hi worp hem neder te rugghe
Al in dat groene gras.

2) Zie Böhme t.a.p. bl. 4

3) De bewijzen daarvoor geeft Böhme t.a.p. bl. 5.

[p. 89]

In de 16^e eeuw was het lied ‘van den ouden Hillebrant’ algemeen bekend; dat blijkt uit de opname in het Antwerpsche Liederboek en uit het groote aantal liederen, die gezongen werden op de wijze ‘van den ouden Hillebrant’; in de 17^e eeuw werd het opgenomen in het Haerlems Oudt Liedboeck en komt het nog dikwijls voor om de wijs van andere liederen aan te geven; in den aanvang der 18^e eeuw wordt het nog voor het volk gedrukt op losse blaadjes¹⁾ en zelfs in het laatst dier eeuw was het misschien nog bekend. Iu een volksliederboekje van 1795²⁾ vond ik onder den titel ‘het vermakelijk Nagtspook’ de geschiedenis van een meisje, dat 's nachts door een knecht uit de buurt wordt bezocht. Hij geeft zich dan steeds uit voor den duivel. Het meisje vraagt hem ten laatste eens naar zijn eigenlijken naam en hij antwoordt:

'k Ben Hillebrand geheeten
Dat is niet ongemeen.

En zij weer:

Wel neen

Adieu! mijn Hillebrandje
Trekt nou maer na jou landje.

Is hier niet eene laatste herinnering aan het ‘Ic wil te lande riden, sprac meester Hillebrant’? Ik kan eene dergelijke vasthoudendheid bij het volk niet anders verklaren dan door aan te nemen, dat in het 15^e eeuwsche lied slechts werd opgeschreven, wat velen reeds kenden, omdat zij het hadden gehoord van ouders, wien het weer door hunne ouders was overgeleverd. Maar bestond die overlevering ook in een lied? Dat is eene vraag, die ik niet kan beantwoorden. Dat de mogelijkheid bestaat, zou ik echter volstrekt niet willen ontkennen, in aanmerking nemende, dat er in de 13^e eeuw een hoogduitsch lied was en dat dit door de snelle verbreiding van liederen door Opper- en Nederduitschland en de

1) O.a. voorkomende in Scheltema's verzameling bl. 1100.

2) ‘De vrolyke Openhartige Minnaar’ bl. 68.

[p. 90]

Nederlanden reeds zeer vroeg hier te lande bekend kan geweest zijn.

De Jager uit Grieken¹⁾.

J. Grimm ontdekte het merkwaardige lied van ‘den Jager uit Grieken’ in volksliedboekjes²⁾ en maakte het bekend. Het lied verhaalt van een jager, die in het woud ondanks de waarschuwingen van een gebonden grijsaard door eene reuzin gevangen wordt genomen.

Zy nam hem by de armen
En 't paardje al by den toom
En klom er mee den berg op,
Die zeventig mylen was hoog.

Zoo gaat het voort over berg en dal, totdat zij aan de plaats hunner bestemming komen, waar er reeds twee gezoden liggen en een derde aan het spit gebraden wordt. Als de reuzin verneemt, dat de jager uit Grieken (Griekenland) afkomstig is, wordt zij zachter gestemd, want ook haar man hoort daar te huis. Reeds ziet zij in haren gevangene een geschikten echtgenoot voor hare dochter, wier lof zij hem verkondigt. Hare dochter is jong en stout, zegt zij, en met haren diadeem van paarlen op het hoofd is zij koningen waardig en meer dan dat, de Booze zelfs is bevreesd voor de lelie en het zwaard, die zij op haren boezem draagt. De jager drukt den wensch uit de reuzendochter eens te mogen zien; hij zou haar dan ‘heimelijk³⁾ kussen en bieden haar goeden dag’. De reuzin geeft gehoor aan dien wensch: zij laat hem het tooverpaardje bestijgen om hem in staat te stellen hare dochter te gaan zoeken, maar wordt bedrogen door haren gevangene. Schimpend rijdt hij weg en is weldra buiten het bereik van de knots, waarmede zij in machtelooze woede de boomen beukt dat het woud er van davert.

Ter verklaring van het lied kan ik niet beter maar ook niet veel meer doen dan Grimm's woorden aan te halen, welke ook

1) Hor. Belg. II, N^o. 13.

2) Aldus H. v. F. maar hij deelt niet mede welke. Ik vond het o.a. in ‘de Oost-Indische Theeboom’ bl. 69 (a^o. 1818.)

3) d.i. vertrouwelijk, innig.

[p. 91]

in de Hor. Belg. werden opgenomen. Wij lezen daar het volgende: ‘Dit schoone en zeker oude lied, dat in verscheidene hollandsche volksliedboeken is opgenomen, staat in verband met de oud-duitsche poëzie; naar den vorm te oordeelen moet het vroeger ook bij ons in zwang geweest zijn. De achtste strofe zou zelfs beter vorm verkrijgen door de hoogduitsche wending: ‘So ist mein Vater genennt’¹⁾; andere rijmen zou men echter niet gemakkelijk uit het neder- in het hoogduitsch kunnen overbrengen. Van meer beteekenis is het, dat de geheele toon die der duitsche en deensche heldenliederen is. Wolfdietrich trekt ook uit Griekenland en ontmoet in de wildernis zijne reusachtige moei Rumy of Kuny, die twee runderhuiden noodig heeft om zich te schoeien, hem herkent als haren bloedverwant, hem in hare woning bij zeven andere reuzinnen brengt en hem ten laatste met zijn paard, als ware het een eekhoorntje 22 (72) mijlen ver over de bergen draagt. De samenhang is niet te miskennen, ofschoon dáár niet gerept wordt van het aanbieden der dochter en van den naam Margaretha (Mergart?) en hier niets van de zeven reuzinnen; ofschoon men hièr in vrede, daàr met list en in toorn van elkander scheidt.

Het verhaal van het volkslied staat veel hooger, is vollediger en vertoont meer mythische trekken dan dat van het ‘Heldenbuch’. De oude reeds door de reuzin geboeide man, die voor in het bosch staat en den held waarschuwt, komt ook elders in sprookjes voor; ook de list, waardoor de jongeling het tooverpaard bestijgt en dan in zijn overmoed zijne booze vijandin bespot, terwijl zij niets meer op hem vermag, wordt in andere sagen aangetroffen.’

Het is opmerkelijk, dat het nederlandsche lied zoo weinig ver-

1) Deze luidt nl. aldus:

Zou ik mijn ouders noemen?
Wie weet of gij ze wel kent?
De Koning van de Grieken
Dat is er de vader van mijn.

[p. 92]

andering schijnt te hebben ondergaan, nl. in hoofdzaak; de vormen zijn natuurlijk gemoderniseerd. Anders dan b.v. in het Halewynlied schijnt hier geene enkele interpolatie te zijn¹⁾, alles volgt onmiddelijk op elkander, de feiten worden op de eigenaardig korte, zaakrijke wijze medegedeeld, er is gang in het lied. In de 13^e eeuw werd de sage van Wolfdietrich tot vier maal toe in Duitschland bewerkt²⁾ en het is dus zeer wel mogelijk, dat ons lied dagteekent uit een tijd, toen de afzonderlijke liederen nog niet tot een groot episch gedicht waren vereenigd.

Reeds Grimm merkte op, dat er in het duitsch niet van des jagers moeder Margaretha gesproken wordt. Men moet hier toch niet aan Margaretha van Limborch denken? Zooals men weet, huwde zij volgens het verhaal met Echites, den zoon des graven van Athene, zoodat wij ons ook hier in ‘Grieken’ verplaatst vinden. Natuurlijk zou die naam er later ingevoegd moeten zijn. Dat het lied uit Duitschland tot ons gekomen zij, is, dunkt mij, vrij waarschijnlijk, hoewel geene duitsche vormen of woorden ons daarop wijzen. Maar welke was dan de tekst, die aan ons lied ten grondslag ligt? Hierop kan ik geen antwoord geven. Ook over den ouderdom van deze bewerking durf ik mij slechts weinig uitlaten; ik zou meenen dat eene dergelijke stof minstens in de 14^e eeuw, misschien nog vroeger te huis behoort.

Dat ik hier zoo zeer weifel, heeft zijn reden. Immers bij de schaarschte van gegevens is het uiterst moeilijk uit te maken, in hoeverre de bewoners dezer landen bekend zijn geweest met de Oudgermaansche heldensage. Heeft men ook hier eens gezongen ‘von heleden lobebaeren, von grôzer arebeit’ en van ‘küener recken strîten’? Als wij zien welk een levendig belang onze naburen, de Nederduitschers, in die verhalen stelden, dan zou het zeker zoo vreemd niet zijn, indien ook te onzent, vooral bij de Saksen, die liederen nog lang bekend waren gebleven. Twee fragmenten eener vertaling van het Nibelungenlied zijn tot ons geko-

1) Over die interpolaties spreek ik in het hoofdstuk ‘Over den vorm en de samenstelling der liederen’.

2) Zie Dr. W. Scherer, Gesch. der deutschen Literatur bl. 131.

[p. 93]

men en ‘Uit de omstandigheid, dat men het Nevelingenlied uit het Hoogduitsch vertaalde, mag men opmaken, dat de Duitsche heldensage hier te lande nagenoeg was uitgestorven.’ Aldus Prof. Jonckbloet in zijne Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde¹⁾. Terwijl die fragmenten waarschijnlijk in de 13^e eeuw tehuis behooren, blijkt aan het eind dier eeuw uit den Spieghel Historiael, dat ‘Diederik van den Berne’ voor Maerlant geen onbekend persoon was. Ook in het gedicht ‘de Vier Heeren wenschen’, waar Hagen, Gunther, Rudeger en Geernout optreden, vinden wij eene herinnering aan de heldensage¹⁾. Of men nu uit het vervaardigen eener vertaling, van welker geschiedenis ons weinig of niets bekend is, mag opmaken, dat ‘de duitsche heldensage hier te lande nagenoeg was uitgestorven’ zou ik zeer betwijfelen. Zou het volk zoo weinig meer van die verhalen geweten hebben? Als men Maerlant's vermelding van Diederik van Bern en het gedicht van ‘de Vier Heeren wenschen’ voegt bij hetgeen wij over het Hildebrandslied en dat ‘van den Jager uit Grieken’ in het midden hebben gebracht, wanneer men daarbij in aanmerking neemt, dat de betrekking van deze landen, vooral van het Oosten tot het overige Nederduitschland inniger moet zijn geweest, naar mate men verder teruggaat, dan zou ik eer denken, dat verschillende dier oudgermaansche sagen hier vroeg bekend zijn geworden en lang bekend zijn gebleven.

1) Ald. I, 87.

1) Ald. I, 88.

Gudrun.

Maar al waren ook de overblijfselen der duitsche sagen hier te lande nog geringer dan zij nu zijn, welke naam had dan volgens onze berekening langer moeten blijven leven op de tongen der menschen dan die van Gudrun?

In deze landen toch was eens het tooneel dier germaansche odyssee. Hier kampten de ridderlijke Hartmuot en de koene Herwig om de schoone bruid, hier werd de Koningsdochter door de booze Gerlint tot slavendiensten gedwongen, aan het strand van onze Noordzee zag zij de redders naderen en niet ver van

[p. 94]

daar werd zij door den grimmigen Wate en zijne metgezellen verlost.

Dat werkelijk deze landen het tooneel van het heldengedicht zullen hebben uitgemaakt, zien wij o.a. aangetoond door den genialen Müllenhoff¹⁾ en ook de latere uitgever van het epos Martin is van die meening²⁾. Is het dan wel aan te nemen, dat onder de bewoners dezer landen geen spoor van die verhalen zou zijn overgebleven en heeft men niet het recht ook uit weinige gegevens op te maken, dat de sage hier ook in lateren tijd bekend moet zijn geweest, juist omdat men daarbij op Nederlandschen bodem staat? Ik meen: ja. En ik geloof, dat ik die weinige gegevens ontdekt heb in een merkwaardig lied, dat nog in Vlaanderland gezongen wordt.

In de reeds genoemde liederenverzameling der heeren Lootens en Feys³⁾ komt onder den titel ‘Mi Adel en Hir Alewyn’ een lied voor, dat tot de zoogenaamde ‘tellingen’⁴⁾ behoort en 246 verzen telt. Het lied vangt aldus aan:

Mi Adel en Hir Alewyn
't Waren twee Koningskinderen fyn.

Ter roomsche schoole was 't dat zy woonden
Malkander te trouwen was 't dat zy beloofden.

Hij huwt haar dan ook en vertrekt daarop voor zeven jaren

1) In zijne uitgave van het gedicht bl. 110 lezen wij o.a. ‘Das local der Sage selbst, wie schon bemerkt ward, ist an deu Mündungen der Schelde und des Rheins’ en bl. 111 opnieuw: ‘Dass nun diese Sagen, die einst die ganze Küste der Nordsee umgaben, in rheinischen Gegenden im letzten Viertel des 12. Jahrh. im Umlaufe waren und dort von jenen Spielleuten verarbeiteit warden’ enz.

2) In diens uitgaaf. Einleitung XLV.

3) ‘Chants populaires Flamands’ bl. 66.

4) Ziehier de verklaring van het woord in het ‘Avant-propos V: “Le mot “telling” veut dire à la fois récit, sens qu'il a encore en anglais et aussi compte, supputatiou. .............................. Les “tellingen” servaient à supputer les nombres des mailles faites par les dentellières dans la confection de la dentelle, dite “annouwsel” très en vogue à la fin du siècle dernier et aussi au commencement du siècle actuel. Pendant le temps nécessaire à la récitation d'un vers la dentellière faisait une maille et la maintenait par une épingle. Le nombre des vers déterminait ainsi le nombre des mailles on des épingles. Dans les écoles de fileuses, les “tellingen” étaient pareillement chantées pour régler sans doute les divers mouvements du rouet; mais dans les écoles de coûture et de tricot, ils servaient de distraction pendant le travail.’

[p. 95]

naar het heilige land. Voor zijn vertrek stelt hij zijne jonge vrouw onder de hoede zijner moeder en draagt haar op ‘Mi Adel’ alle eer te bewijzen. De moeder echter, die afgeschilderd wordt als eene booze vrouw, behandelt de jonggehuwde zoo hard mogelijk, laat haar wasschen, bedden opmaken, bakken en brouwen, vuur aanleggen enz. Na zeven jaren komt Alewyn terug en hervindt zijne geliefde jonge vrouw bij eene fontein, waaruit zij water moet putten. Samen keeren zij nu terug en zetten de booze moeder (nadat de mishandelde Adel haar tegen Alewyn's wraak beschermd heeft) in een klooster. Ziedaar in het kort den inhoud van het blijkbaar zeer oude lied. Dat het in geene betrekking staat tot een ander oud lied¹⁾, waarvan ook eene ‘Adel en Alewyn’ de hoofdpersonen zijn en dat ik later bespreken zal, lijdt geen twijfel en blijkt reeds uit de inhoudsopgave. Daarentegen komt het mij voor, dat wij hierin de weinige overblijfselen hebben der Gudrun-sage. Ook daar toch zien wij twee Koningskinderen: Hartmuot en Gudrun, die samen op een burg vertoeven, ook daar is de Koningszoon de minnaar, al wordt zijne liefde niet beantwoord, ook daar vertrekt hij uit het land en stelt zijne geliefde onder de hoede zijner moeder en ook daar mishandelt deze de haar toevertrouwde. Ook daar wordt het mishandelde meisje na zeven jaren door haren minnaar (echter niet denzelfden) verlost en ook daar ontgaat de booze moeder hare straf niet.

Daarmede is nog slechts aangetoond, dat de gang van beide verhalen in hoofdzaak overeenstemt, maar ook in sommige bijzonderheden komen zij overeen, terwijl aan den anderen kant voor eenige afwijkingen eene m.i. natuurlijke verklaring kan worden gegeven. Alvorens daartoe over te gaan merk ik op, dat in het nederlandsche lied slechts dat deel van het epos zou zijn behandeld, waarin de geschiedenis van Gudrun zelve verhaald wordt. En dat deel is volgens de duitsche critici vroeger een af-

1) Hor. Belg. II, n^o. 11. Het bevat het verhaal eener geroofde Koningsdochter, die door haren minnaar verstooten wordt, maar door de zelfopoffering harer zuster weer tot eere komt.

[p. 96]

zonderlijk gedicht geweest, dat ook weer uit verscheidene liederen was ontstaan¹⁾.

Ook dit lied zal dus tot ons gekomen zijn in den tijd, toen de afzonderlijke liederen nog niet waren samenverbonden tot een geheel of misschien nog voortleefden in den mond des volks, terwijl ze reeds door een middel-hoogduitsch dichter tot een epos waren verwerkt. Zeker zal het niet dikwijls zijn voorgekomen, dat een gedicht van dergelijken omvang als de Gudrun weergevonden wordt in een lied van 246 regels, maar ten eerste vergete men niet, dat in het H.D. talrijke en lange interpolaties zijn gevoegd²⁾ en bovendien zou zulk een geval niet het eenige zijn. Zoo treffen wij een duitsch volkslied op Hendrik den Leeuw van 104 strofen aan, naast eene bewerking der ‘Meistersänger’, die er slechts 9 telt en toch ook volledig is³⁾.

En nu tot de punten van verschil en overeenkomst. Allereerst merken wij op, dat de verhouding der hoofdpersonen in beide gedichten geheel en al verschillend is. Gudrun wil Hartmuot niet huwen, terwijl Mi Adel en Alewyn gehuwd zijn, zooals uit het lied blijkt:

'k Pakte ze op en 'k stelde ze achter op mijn peerd
'k Reed er mee te landewaart weg
Te landewaart weg door d' ouwe
Totdat ik aan eon kapelletje kwam.
En daar trouwde ik ze voor myn vrouwe⁴⁾.

1) Zoo zegt b.v. Müllenhoff t.a.p. bl. 5. ‘Die untersuchung geht aus von der Bemerkung, dass drei immer sehr geschiedene Sagen in unserm Gedichte vertunden sind: die von Hagens Jugend, die von Hilde oder von Hetel und die van Kudrun.’ En Scherer in zijno Gesch. der D.L. bl. 134: ‘Der Verfasser der Gudrun hat seinen stoff in zwei Liedern behandelt, deren erstes die Werbung um Hilde, das zweite ungleich längere die Geschichte Gudruns erzählt.’

2) Müllenhoff oordeelt, dat van de 1705 strofen van het gedicht slechts 414 tot den oorspronkelijken kern behooren. En dien kern verdeelt hij weer in twee deelen, waarvan het eene 92 strofen telt en de geschiedenis van Hilde behandelt, zoodat dus voor het eigenlijke Gudrunlied slechts 322 strofen zouden overblijven.
Ik ben niet bevoegd een oordeel te vellen over deze schifting, maar meen toch dat de zienswijze van dezen onderzoeker der sage hier eenig gewicht in de schaal legt.

3) Vgl. Böhme t.a.p. bl. 31 en 32.

4) Dat de personen hier sprekend worden ingevoerd, ligt in den aard der ‘telling.’ In eene noot op het lied lezen wij: ‘Cette pièce est chantée par trois dentelières, qui se distribuent les rôles de la manière suivante: L'une d'elles élève trois fuseaux; celle qui choisit le mieux garni parle au nom de hir Alewyn, le fuseau moyen a le rôle de mi Adel; le moins garni commence, c'est le rôle de la mère.’
Dit dient ook in 't vervolg bij de aanhalingen in 't oog te worden gehonden.

[p. 97]

Om deze afwijking te verklaren wijs ik op het feit, dat in het nederlandsche lied voor den haat der moeder tegen de geliefde haars zoons geene enkele reden wordt genoemd, terwijl diezelfde haat in het mhd. epos eene zeer natuurlijke reden heeft: Gudrun immers wil Hartmuot den zoon der booze Gerlint niet huwen. In het nederlandsche lied komt slechts één minnaar voor; in het epos zijn er twee, waarvan een de begunstigde is. Wat zal er dus gebeurd zijn? M.i. dit: de nederlandsche dichter heeft in zijne beknopte bewerking der sage één minnaar in de plaats gesteld van de twee, welke hij in het oorspronkelijke verhaal aantrof - daardoor kon hij ontzaggelijk veel weglaten - maar hij heeft desniettemin de booze moeder (te allen tijde een geliefkoosd onderwerp der volkspoëzie) behouden.

Ik heb gezegd, dat ‘hir Alewyn’ niet vertrekt, voordat hij ‘Mi Adel’ onder de zorg van zijne moeder heeft gesteld. Hij geeft in het breede de voorschriften, waaraan hij wenscht, dat zijne moeder zich zal houden. Daar deze voorschriften in vele opzichten aan vroegere eeuwen herinneren, zal ik ze hier mededeelen. Hij zegt:

vs. 26.
Hier is Mi Adel de bruid van my
En houd ze eerlyk wel in weerde,
Bemin ze gelyk uw eigen kind
Gelyk uwe nichte of edel landsheere
Gelyk uwe nichte of uw cosyn
En laat ze niet eerder de trappen afkomen
Of twee kamenieren moeten voor haar komen
En laat ze niet eerder naar de kerke ryden
Of zy moet gekleed zyn in blauwe zyde
Met den edeldom aan haar zyde
En laat ze niet eerder in de kerke komen
Of des konings ryk ridder moet tegen haar komen
En laat ze niet eerder nederknielen
Of een stoel met een roo pane kussen om op te knielen
En laatze niet eerder nederzitten
Of een stoel met een roo pane kussen om op te zitten
En een kussen onder haar voeten
Laat vrouw Adel rusten met moeten
En laatze niet eerder de misse hooren
Of zy moet gediend zyn van 3 pastooren
Laat vrouw Adel thuizewaart ryden

[p. 98]

 

Met den edeldom aan haar zyde

 

En laatze niet eerder de spyze proeven

 

Of des Konings ryk ridder moet voor haar proeven

 

En laatze niet eerder den koelen wyn drinken

 

Of des Konings ryk ridder moet voor haar schinken

 

En laatze niet eerder drinken den rynschen wyn

 

Of ze moet zoete geshikerd zyn

 

En laat ze niet eerder te bedde gaan

 

Of twee kamenieren moeten voor haar gaan

 

En laatze niet eerder slapen gaan

 

Of twaalf flambeeuwen moeten branden klaar

 

Laatze 's morgens niet lange slapen

 

En spelen met appelen van rood incarnate’

Die voortdurende begeleiding door ridders en kamenieren, dat zijden gewaad en rood fluweelen kussen, die drossate en schenker, welke aan tafel moeten dienen en die twaalf fakkels, welke de slaapkamer der jonge vrouw moeten verlichten - dat alles, wijst, dunkt mij, op zeer vroege tijden, al zijn er tevens menigvuldige toevoegsels van latere eeuwen.

In de Gudrun is dit alles veel korter behandeld¹⁾. Hartmuot treedt ook niet in bijzonderheden en zegt alleen tot zijne moeder:

vrouwe ir sult sîn phlegen

alsô güetlîche daz ichs iu müge gedanken

enz.

Eene merkwaardige overeenkomst vind ik verder in eenige der aan Gudrun en Mi Adel opgelegde werkzaamheden. Zoo lees ik in het nederlandsche lied (vs. 99) onder de diensten die de booze schoonmoeder Mi Adel oplegt:

Gij zult moeten schuren de zwarte brandels
Om vuil te maken uwe sneeuwwitte handen.

In de Gudrun str. 996, 4.

dû muost mînen phiesel eiten unde selbe schürn die brende

en in str. 1008 wordt van eene harer gezellinnen gezegd:

Eines vürsten tohter der bürge het unt lant
den oven muoste heizen mit ir wîzen hant.

1) Uitgave van Martin str. 994-995 en 1001-1004.

[p. 99]

Wijst dit op verwantschap? Om dit te kunnen nagaan, dienen wij ons een oogenblik op taalkundig gebied te begeven. De uitdrukking: ‘de zwarte brandels schuren’ is op zich zelf zeer goed en verstaanbaar. ‘Brander’ of brandel, waarvan ook de wisselvormen: ‘brandelaar’ en ‘brandele’ voorkomen beteekent in het tegenwoordige Vlaamsch een ‘heerdyzer, waarop het brandhout rust in den heerd.’¹⁾. De bovengenoemde uitdrukking behoeft dus geene verdere toelichting. Maar kan dit woord gestaan hebben in een zoo oud lied als het onze blijkbaar is? Ik geloof het niet. Kiliaen kent in deze beteekens alleen de vormen: brandeler en brander: ook in het mnl. komt het niet voor²⁾. Welk woord heeft er dan gestaan in plaats van ‘brandels’? Welk ander dan het meervoud van het oude woord: brant nl. brande, dat trouwens ook veel beter in het rijm op: handen past. Dit woord beteekent: brandend stuk hout en komt in het mnl. niet zelden voor. Reeds in den Brandaen (vs. 1093) lezen wij:

Ende droughen in haer hande
Groete gloyende brande
Ende groete gloyende schichten.

Ook Kiliaen kent het in dien zelfden zin (brand=torris, titio fr. brandon) en nog heden is dat woord in West-Vlaanderen in die zelfde beteekenis bekend (vgl. de Bo i v.; b.v. ‘eenen brand uit den heerd nemen’). Ik houd er mij derhalve van overtuigd, dat op de bedoelde plaats in ons lied vroeger gestaan heeft:

Gy zult moeten schuren de zwarte brande
Om vuil te maken uwe sneeuwwitte hande.

Zij het ook al, dat de vorm van sommige woorden in den loop der tijden gemoderniseerd werd.

Maar, aangenomen dat mijne gissing juist zij, wat beteekende dan de uitdrukking ‘de zwarte brande schuren’? Hier zit juist

1) Zie de Bo, West-Vlaamsch Idioticon en ook Schuermans i.v.

2) Prof. Verdam wees mij eene plaats in een ‘tafelspeelken’ dat waarschijnlijk uit de 15e eeuw afkomstig is. (Mnl. Dram. Poezy, Inleiding LVIII) en waar men leest ‘cnst den brandere’ (t.a.p. bl. 521 vs. 139).

[p. 100]

de knoop. Deze uitdrukking beteekent niets en alleen uit eene vergelijking met het duitsch kan verklaard worden, hoe men er toe kwam. De duitsche uitdrukking, welke op de bovengenoemde plaats voorkomt, ‘schürn die brende’ is in het mhd. algemeen bekend. De uitgever der Gudrun (Martin) verklaart deze plaats dan ook aldus: ‘schürn=stossen, schieben; besonders von den feuerbränden.’ Een ander bekend lexicograaf. Lexer, zegt: ‘schürn=brennen machen, entzünden, das feuer unterhalten. tr. den brant, daz viur, die gluot’.¹⁾.

Wat zal er dus gebeurd zijn? M.i. dit: de nederlandsche bewerker, die het oorspronkelijke Gudrunlied hoorde of zag, begreep de mhd. uitdrukking niet en zette er het onzinnige: ‘de zwarte brande schuren’ voor in de plaats. Voorbeelden van zulke dwaze vertalingen zijn in de liederpoëzie niet zeldzaam, gelijk men in dit boek zal kunnen opmerken. Later werd dit ‘brande’ vervangen door ‘brandels’, dat een goeden zin oplevert, maar geene vertaling is. Ook str. 1008 van het mhd. epos doet mij aan eene vertaling denken. Deze toch heeft betrekking op het aanmaken of het stoken der kachels en het bijgevoegde ‘mit ir wîzen hant’ herinnert, dunkt mij, aan het nederlandsche ‘om vuil te maken uwe sneeuwwitte handen’. Wel is waar wordt dit tot eene gezellin van Gudrun gezegd, maar volgens de meening van den uitgever had dit oorspronkelijk betrekking op haar zelve en dit zou passen bij het nederlandsche lied.

Dat hierin alle bezigheden aan ‘Mi Adel’ worden opgedragen, terwijl in het duitsche epos Gudrun met hare gezellinnen den arbeid deelt, blijkt ook uit str. 1007 waar aan een van de vriendinnen bevolen wordt:

daz si diu magedîn

ze Ortrunen kemenâte daz wazzer tragen hieze.

In het nederlandsche lied moet Mi Adel zelf water putten. De booze moeder van Hir Alewyn zegt tot haar:

1) Ook Grimm en Benecke verklaren de uitdrukking zoo.

[p. 101]

 

vs. 105.

 

Op 't endetje van de zeven jaar

 

En zult gy maar een schoon hemdetje aandoen

 

Een hemdetje witter als sneeuw

 

Daarmee zult gy gaan naar de fonteine

 

Met twee pitkannetjes niet zeer reine

 

Met twee pitkannetjes zeer diepe van gronde

 

Daarmee zult gy moeten gaan om water ter stonde¹⁾.

Evenals Mi Adel, alleen in een hemd gekleed, water moet gaan halen uit de fontein, zoo lezen wij ook, dat Gudrun en hare vriendin Hildeburc slechts met een hemd bedekt aan het zeestrand kleederen moeten wasschen:

str. 1216
Si giengen in ir hemeden diu waren beidiu naz.

Ook de tijd komt in de twee gedichten overeen. Alewijn blijft zeven jaren lang weg, zeven jaren blijft Mi Adel dus in haren treurigen toestand en in str. 1021 van het duitsche epos lezen wij van Gudrun: ‘Siben jar bevolhen leit si in vremeden rîchen’. Zeven jaar is trouwens, zooals de uitgever Martin in eene noot opmerkt eene ‘epische und volksthümliche frist’.

In het nederlandsche lied ziet de jonge vrouw haren beminden echtgenoot weer juist op het oogenblik, dat zij bij de fontein slavendiensten moet verrichten:

vs. 112.
Als ik aan de fonteine kwam
'k Keek in den oosten en in den westen
Maar onder de zonne was 't allerbeste.
Wat zag ik onder de zonne blinken?
't Was een pelgrim die my wenkte.

Evenzoo heeft de eerste samenkomst van Gudrun met haren bruidegom Herwig plaats aan het zeestrand, terwijl zij bezig is met smadelijk waschwerk. In het nederlandsche lied geeft Alewyn, die niet dadelijk door zijne jonge vrouw herkend wordt, zich zelf eerst voor dood uit om haar op de proef te stellen:

1) Dat het water halen als strafarbeid ook reeds van ouden datum is, blijkt o.a. in de ‘Chants populaires de la Bretagne, par H. de la Villemarqué’. Lez-Breiz p. 105. ‘Maintenant vous allez faire pénitence, rude pénitence avec moi; vous porterez pendant sept ans une robe de plomb cadenassée à votre cou. Et chaque jour à l'heure de midi vous irez à jeun chercher de l'eau à la fontaine an sommet de la montagne’

[p. 102]

 

vs. 119.

 

Hir Alewyn is lange dood

 

Doorsteken van den zweerde bloot

 

Doorsteken van den blanken zweerde.

In het duitsche epos neemt Gudrun dezelfde proef met haren bruidegom en haren broeder Ortwîn,

str. 1242.
‘ir suochet Kûdrûnen: daz tuot ir ane nôt
diu maget der Hegelingen ist in grozen arbeiten tôt.

Merkwaardig genoeg wordt in geen van beide gedichten die leugen later ingetrokken en toch wordt er verder in 't geheel niet op gelet. Vandaar dat Martin dit eene ‘unnütze flunkerei der Kudrun’ noemt. Ik kan dat niet zoo grifweg aannemen, want de proefneming heeft in beide gedichten toch blijkbaar het doel om te doen zien, hoe de betrokken personen zich onder die doodstijdingen zullen houden. Zij komen dan ook in de volksliederen meer dan eens voor, zooals wij zullen zien. Dat er in het duitsche epos iets niet in orde is, kan zeer wel mogelijk zijn, maar dat heb ik hier niet uit te maken. De ware herkenning heeft nu in het duitsch plaats door middel van een ring; in het nederlandsche lied wordt verder geene melding gemaakt van Alewyn's dood, maar als Mi Adel na die valsche tijding aan hare smart lucht geeft, volgt slechts: (Het zijn Alewyn's woorden)

'k Pakte ze op en 'k stelde ze achter op myn peerd
En 'k reed er mee te landewaart weg enz.

De hoorder moest hier dus, gelijk zoo dikwijls, het ontbrekende in gedachten zelf aanvullen. Eindelijk is Mi Adel de voorspraak der booze vrouw, die haar zeven jaren lang mishandelde. Als Alewyn nl. verneemt, wat zijne bruid heeft geleden, wil hij zich op zijne moeder wreken en zegt daarom:

Wy zullen ze steken tusschen vier muren
Op datze haar te eerder dood zou treuren
Wy zullenze steken tusschen vier planken
Op dat ze haar te eerder dood zou janken.

Deze straffen zijn echter nog zacht bij die, welke in een variant voorkomen:

[p. 103]

 

Wy zullen eenen oven doen heeten

 

Om onze vrouw moeder in te doen zweeten

 

Wy zullen eenen molen doen halen

 

Om onze vrouw moeder er in te doen malen.

En ook die barbaarsche straffen wijzen weer op vroege tijden terug¹⁾. Mi Adel weerhoudt Alewyn echter en zegt:

Neen, neen hir Alewyn en doet dat niet
Dat zou voor ons te groote schande zijn.

Zij raadt hem aan de booze vrouw liever abdis van een klooster te maken. Zoo tracht ook Gudrun ‘diu übele tiuvelinne’ Gêrlint voor den grimmigen Wate verborgen te houden, als deze met stralenschietende oogen en tandenknarsend het vertrek binnendringt. Martin houdt ook deze daad van Gudrun voor eene interpolatie. Daar hij deze interpolatie echter slechts weinig jonger acht dan het oorspronkelijke gedicht²⁾, is dit van weinig beteekenis bij de vraag of er verwantschap bestaat tusschen het nederlandsche lied en het duitsche epos. In ons lied is de zee geheel verdwenen en er wordt nooit van gerept, terwijl wij in het duitsche steeds bij of op zee zijn; in het nederlandsche lied is daarvoor de (trouwens echt middeneeuwsche) fontein in de plaats gekomen. Ook deze omstandigheid behoeft, dunkt mij, geen bezwaar op te leveren. Het hangt er maar van af, in welk deel van ons land de sage op nieuw bekend en tot een nederlandsch lied verwerkt is geworden. Ik zeg: op nieuw bekend. Ik houd het nl, wel voor waarschijnlijk, dat onze voorouders uit den vroegsten tijd het verhaal zullen gekend hebben, waarvan hunne kusten het tooneel uitmaakten, maar evenzeer geloof ik, dat dit

1) Zij komen trouwens meer voor in de liederpoëzie. Men denke aan de met spijkers beslagen ton in het lied van Graaf Floris en Gerard van Velzen. In een later te behandelen lied ‘van de valsce stiefmoer’ lezen wij:

De vader liet een oventje heeten

Daer liet hy de valsche stiefmoer in steecken.

En ook in de sprookjes komt dit voor. Wie kent niet het verhaal van Hans en Grietje, die de booze heks in den oven duwen?

2) Zie Einl. XXXIV.

[p. 104]

verhaal eerst in Dnitschland in dichterlijken vorm zal zijn gebracht en daarna op de eene of andere wijze tot ons zal zijn gekomen. In het oosten van ons land moet het gedicht dus het eerst bekend zijn geworden en dáár zal men de zee vervangen hebben door eene fontein. Een dergelijk voorbeeld van den invloed der omgeving op een letterkundig voortbrengsel zou niet alleen behoeven te staan.

Zoo zagen wij in het tot de Halewijnsage behoorende engelsche lied ‘the Outlandisch Knight’ nog ‘the salt, salt sea’ voor ons, die in het duitsche lied van ‘Gert Olbert’ reeds tot een ‘waterstrom’ was geslonken, terwijl in het nederlandsche lied slechts van een ‘bronne’ sprake is. En nog treffender voorbeeld lees ik bij Böhme¹⁾. Sprekende over het lied van Hero en Leander deelt hij ons mede, dat dit lied waarschijnlijk door nederlandsche kolonisten naar Moravië werd overgebracht en hij vervolgt dan: ‘Hier werd het lied in een volksdialect bewerkt en vervormd; ook de herinneringen aan de zee verdwenen. De Koningsdochter der vrije, oude Saksen werd hier tot een landmeisje; in plaats van aan de ‘Kant van de ruskende See’ trekt de geliefde in het groene woud en de jongeling verdrinkt in de beek²⁾’. Verder schijnt het voorzeker vreemd, dat in het nederlandsche lied geen enkele naam meer herinnert aan de hoofdpersonen van het duitsche epos. Maar men bedenke, dat namen als Gudrun, Gerlint, Hartmuot en Herwig alle vreemd klonken in de ooren van een nederlandsch auditorium en dat men er in de liederen-poëzie (gelijk ik reeds vroeger zeide,) steeds naar streefde, ook in dit opzicht nationaal te zijn. Zoo werd Hildebrand's Zoon ‘Hadubrant’ bij ons herdoopt in ‘den jonghen Hillebrant,’ ‘frow Gûde’ in ‘vrouw Goedele,’ Tannhäuser of Danhüser in Danielken, die Frau von Weissenburch in de ‘vrou van

1) t.a.p. bl. 95.

2) ‘Hier wurde das Lied mundartlich umgestaltet und auch die Erinnerungen an das Meer erloschen: die Königstochter der alten freien Sachsen ward hier zu einem Landmädchen und statt an die “Kant van de ruskende See” zicht die Geliebte in den Grünwald und der Jüngling ertrinkt im Bache’.

[p. 105]

Lutsenborch¹⁾’, voor den hertog Brunswijk werd later den naam van Halewijn in de plaats gezet en zoo zal men ook den hoofdpersonen van dit verhaal andere namen hebben gegeven, te eer omdat Adel en (H.) Alewijn bekende namen schijnen geweest te zijn, gelijk ik vroeger reeds opmerkte.

Hiermede zijn zeker lang niet alle tegenwerpingen te niet gedaan, die men in het midden zou kunnen brengen. Veel moet ik onverklaard laten en op vele vragen, die men mij zou kunnen doen, zou ik het antwoord schuldig moeten blijven. Een paar der gewichtigste punten wil ik slechts even aanroeren: Den ouderdom van dit lied zou ik op geene eeuw na weten te schatten; misschien dagteekent het reeds uit de 13^e eeuw, misschien uit de 14^e. Zoo men al aanneemt, dat ons lied naar duitsche voorbeelden bewerkt zij, waar is dan die duitsche tekst? Is de inkorting tot een lied van zooveel geringer omvang dan zelfs de vermoedelijke kern van het mhd. epos door den nederlandschen bewerker geschied of heeft er geene inkorting plaats gehad? Ook dit laatste toch is mogelijk. Ons lied zou eene bewerking kunnen zijn van een dier kortere liederen, welke nog onder het volk voortleefden, ook nadat het epos reeds was samengesteld.

Maar hoe zal men dat kunnen nagaan?

Dat ook de vorm van dit lied het waarschijnlijk maakt, dat het onder onze zeer oude liederen moet worden gerangschikt, hoop ik in een volgend hoofdstuk te zullen aantoonen.

1) In een later te bespreken romance.

Hertog van Brunswijk.

Bestaat er m.i. dus wel waarschijnlijkheid, dat de Gudrunsage hier te lande in vroegeren tijd in een lied bewerkt is geworden, herinneringen aan het verhaal van Hilde, dat als 't ware de inleiding tot het eigenlijke verhaal van Gudrun vormt, treffen wij aan in het lied ‘van den hertog van Bronswyk’²⁾. In den aanhef wordt ons reeds, gelijk zoo dikwijls in de epische poëzie, medegedeeld, waarover de dichter zal handelen.

2) Hor. Belg. II, n^o. 2, Willems bl. 251.

[p. 106]

 

Hoort toe gy arm en ryk, men zal u zingen pure

 

Van den hertog van Bronswyk en van zyn avonture

 

Hoe dat hy met geweld ten oorlog wilde varen

 

En hoe dat hy verzeild' op de zee met groot bezwaren.

Zeven jaren lang blijft de hertog afwezig en geraakt op zijne zwerftochten van het eene avontuur in het andere. Nauwelijks is hij aan de Leverzee ontsnapt of een vogel Grijp brengt hem als een welkome prooi aan zijne jongen en als hij deze met moeite gedood heeft, dreigt de dood opnieuw in de gedaante van een leeuw en een draak (‘lintworm’ in het lied). Gelukkig voor hem geraken deze Charybdis en Scylla samen in strijd en wanneer het hem gelukt is den leeuw uit de kronkels van den drakenstaart te bevrijden, wordt de koning der dieren hem een trouw dienaar. Samen worden zij in een schip opgenomen, waar ditmaal de helsche vijand op zijne luimen ligt om den vromen hertog zijne ziel te ontrooven. De aanleiding om dezen in verzoeking te brengen behoeft niet ver te worden gezocht: vóór zijn vertrek heeft de Brunswijksche vorst zijner gemalin de toezegging gegeven, dat zij een anderen echtgenoot zou mogen kiezen, indien hij binnen zeven jaar niet zou zijn wedergekeerd. Als eene andere Penelope wordt zij in haar gemaals afwezigheid bestormd met aanzoeken, maar minder trouw dan de Grieksche koningin heeft zij na zeven jaar aan een van dezen hare hand geschonken en reeds is de bruiloftsdag bepaald. Satan onderricht den hertog van dit alles; hij neemt aan hem den volgenden morgen slapend in zijn land te zullen brengen, indien hij zijne ziel daarvoor wil afstaan. In het vertrouwen op Gods hulp verbindt de hertog zich hiertoe en dat vertrouwen wordt niet beschaamd; de leeuw wekt zijn meester een oogenblik voordat zij te Brunswijk aankomen en de duivel moet zijne reeds zeker gewaande prooi derven. 's Hertogs terugkomst maakt een onverwacht einde aan de bruiloft, hij neemt het bewind weer in handen, maar sterft kort daarna. Treurend strekt de leeuw zich bij het graf neder en wijkt niet meer van daar, totdat hij van smart sterft.

Ziedaar den inhoud van hetgeen in een gedicht van 260 ver-

[p. 107]

zen verhaald is. Het bij Hoffmann v. F. voorkomend lied is afgeschreven van losse blaadjes, zooals die door de liedjesventers verkocht worden en wij bezitten geen anderen tekst. Toch behoort het lied ongetwijfeld in de 15^e eeuw tehuis. Laten wij eerst even hooren, wat Hoffmann v. F. zegt om dan zijne opmerkingen als uitgangspunt voor onze beschouwing te nemen. Wij lezen dan¹⁾: ‘Das Gedicht gehört wol noch dem 15. Jahrh. an. Obschon es nur in ganz jungen Abdrücken vorhanden ist, so weisen doch die vielen alten Wörter und Wendungen, die darin übrig geblieben sind, obschon sie heute kaum mehr verstanden werden, auf ein hohes Alter Zurück, z.B. naeren, strang ongespaerd, zaen, zoe (ipsa) by nood, tegen hunnen dank. Trotzdem und trotz seiner volksthümlichen Versart ging das Gedicht aus den Kammern der Rederykers hervor. Eine gewisse Unbeholfenheit und Weitschweifigkeit in der Darstellung und die künstliche Reimerei (die vielen Binnenreime) sind Eigenthümlichkeiten der Rederykers, so wie auch die vielen Flickwörter und Redensarten, die nur des Reims wegen so häufig angewendet sind.’ Ik merk in de eerste plaats op, dat men ook uit de melodie heeft opgemaakt, dat het gedicht tot de 15^e eeuw behoort²⁾. Bij de door H. opgesomde oude uitdrukkingen zou ik nog de volgende willen voegen: hy voeren over zeeuw (vgl. des sewes baren); met zyn klouwen groot heeft den leeuw gemaekt misbaer; (denk aan het mnl. mesbaren); maer had 't den leeuw niet gedaen (mnl. maer en dade enz.); zyn kleeren en dogten niet; zy hadden zeven jaer gedold te water en te lande; myn weerde vrouwe ryk; bleef op 't graf spade en vroeg liggen met groot onvrede. Op dien ouderdom wijst ook str. 8, waar verhaald wordt, dat 's hertogs schip wel voorzien was van alles:

Het schip dat was zeer groot, van victalie wel voorzien
Van buskruid meel en brood en andere provisien
Tot oorlogs behoef met veel ossenhuiden onverdroten
Die men gebruiken moet als de schepen zyn doorschoten.

1) T.a.p. bl. 16.

2) de Coussemaeker zegt t.a.p. bl. 166 ‘Cette mélodie est évidemment ancienne; suivant nous elle remonte au moins au XVe siècle.

[p. 108]

De gewoonte toch om de schepen met ossehuiden te bekleeden was reeds zeer oud¹⁾. Het is verder wel mogelijk, dat dit lied door een rederijker bewerkt zij, want zooals wij ook later zullen zien, lieten zij deze en dergelijke stoffen niet zoo links liggen, als men geneigd zou zijn te denken wegens hunne voorliefde voor klassieke onderwerpen. De aanhef doet echter aan een liedjeszanger denken; misschien is het lied later door zoo iemand in zijn tegenwoordigen toestand gekomen.

Reeds in de 14^e eeuw was de sage een geliefkoosd onderwerp der duitsche ‘Bänkelsänger’; een van dezen kan het hier gebracht hebben, van hem kan een rederijker het hebben bekomen en toen vertaald. Van mondelinge overdracht kan bij dit uit 260 verzen bestaande lied bezwaarlijk sprake zijn. Wanneer wij nu nagaan, welke liederen er in het duitsch bestaan, dan vernemen wij, dat ook hier weer twee sagen zijn samengesmolten, nl. die van Hertog Ernst en die van Hendrik den Leeuw. In de bij het duitsche volk zoo geliefde sage van Hertog Ernst wordt verhaald, dat deze eene bedevaart naar het heilige land heeft ondernomen om de vijandschap van zijn stiefvader Keizer Frederik te ontgaan. Op die bedevaart beleeft hij allerlei avonturen, waaronder ook die van het nederlandsche lied voorkomen. Ook dáár vinden wij den Magneetberg, de Leverzee en den vogel Grijp. Ten slotte doet de hertog een voetval voor den Keizer en wordt weer in genade aangenomen.

Wat nu van Hendrik den Leeuw verhaald wordt: zijne zevenjarige afwezigheid, de belofte aan zijne gemalin, zijn terugkeer door hulp van den duivel, de trouw van den leeuw en het verijdelde huwelijk - dit is met al het voorgaande reeds in de duitsche liederen op één persoon overgebracht en de duitsche geleerden beslissen niet, welke der twee sagen de oudste is, noch hoeveel van de eene in de andere is overgegaan²⁾.

1) Ik vond ze b.v. reeds vermeld bij het beleg van Damiate in 1219. Zie Arend, Alg. Gesch. des Vad. IIe Deel 1e Stuk, bl. 216. In de duitsche liederen dienen de ossenhuiden den hertog en zijn metgezel om zich daarin te laten naaien.

2) Vgl. Böhme, t.a.p. bl. 23-26 en 30-32.

[p. 109]

Overigens schijnen ook in deze ‘Heimkehr-sagen’ mythische elementen te schuilen. De duivel zal in de plaats getreden zijn van Wodan, die op zijn ros Sleipnir den naar huis verlangende met zich voert. Het zou te ver voeren dit alles Simrock na te vertellen, die de geschiedenis dezer mythe even scherpzinnig als boeiend behandeld heeft¹⁾.

En welk voorbeeld heeft nu de nederlandsche bewerker voor oogen gehad? Tot mijn spijt heb ik niet alle boeken kunnen bekomen, waarin bewerkingen der sage zijn opgenomen. Böhme geeft vier liederen op²⁾. Het eerste is een lied van 98 stropen, dat in dien vorm van 1474 dateert; dit is echter het voorbeeld niet geweest, zooals mij bij eene vergelijking gebleken is. Het tweede, een volkslied uit de 15^e eeuw in 104 strofen kan als zoodanig gediend hebben, te meer omdat het ook omgewerkt is tot een volksboek en dus ook in dien vorm hier kan zijn gekomen. Ook eene korte bewerking in 9 strofen is bij Böhme vermeld en afgedrukt: daarin vinden wij de feiten van het nederlandsche lied terug, maar tevens zijn in onze bewerking zooveel andere kleinere trekken, die bewijzen, dat de bewerker nog andere verhalen moet hebben gekend, dat ik niet geloof dat men dit lied, hetwelk trouwens eerst van het midden der 16^e eeuw dateert, zou hebben uitgerekt tot eene omwerking in 65 strofen.

Zooals ik in den aanvang reeds zeide, vinden wij in dit lied herinneringen aan het eerste deel van de Gudrun. Den griffioen toch, die den hertog met zich voert iu zijn nest, vindt men ook in het epos, waar de kleine Hagen eveneens door een ‘grîfe’ wordt weggevoerd. Ook de wilde kruiden, welke de hertog van honger eet (str. 23) komen in het duitsch voor. In het nederlandsche lied lezen wij:

Den hertog van hongersnood alzoo men wel mag weten
Heeft hy van honger groot wilde kruiden moeten eten.

In het epos zoeken de drie maagden wortels en wilde kruiden voor den kleinen Hagen en

1) Op bl. 179 en 301 van zijn ‘Handbuch der Deutschen Mythologie.’

2) T.a.p. bl. 31 en 32.

[p. 110]

 

‘Diu krût diu muoste er niezen durch des hungers nôt.’

Ik geloof echter niet, dat wij hier (str. 82) met eene rechtstreeksche herinnering te doen hebben, maar eer met eene, die door het duitsch tot ons is gekomen. Het mag dan ook met recht betwijfeld worden of het lied van Hilde hier wel ooit bekend zij geweest.

Anders is het gesteld met de herinnering aan de Leverzee die in ons lied (evenals in de duitsche liederen) voorkomt en al zeer vroeg hier te lande bekend was. Wij lezen immers reeds in den Brandaen (vs. 441)

Daer ligghen steene in die zee
Die meneghen scepe doen wee
Wat scepe met ysere bi hem quame
Tote hem hyt trocke ende name¹⁾.

En in ons lied vinden wij (str. 13)

Aen deze zee zyn steenen groot van wonderlyken aerd,
Die aen alle stael en lood blyven hangen ongespaerd,
Zoo dat er geene schepen niet voort kunnen varen met eenen,
Zy moeten blyven int verdriet door 't geweld van deze steenen.

Was de sage der Leverzee hier te lande in de 15^e eeuw nog bekend? Ik zou het uit deze regels wel willen opmaken. De duitsche liederen toch onderscheiden Leverzee en Magneetberg, hier (zoowel in den Brandaen als in ons lied) liggen de magneet-steenen aan of in de zee.

1) Zie ‘van Sinte Brandane’ door Dr. W.G. Brill bl. 21.
Dr. Brill verandert den eersten regel aldus: ‘Daer ligt een steen in die zee’ en in den tweeden dan ook ‘doet’ voor ‘doen’. Dit past zeker beter, wanneer het uitgemaakt is, dat hier slechts van één steen of rots sprake is, gelijk in het duitsch, waar van een magneetberg wordt verhaald. Maar is dat zeker? In het nederlandsche lied lezen wij ‘Aen deze zee zyn steenen’ enz., al geef ik toe dat deze bedorven tekst geene groote autoriteit heeft. Indien het echter niet zeker is, zou men evengoed het laatste der boven aangehaalde verzen aldus kunnen lezen: ‘Tote hem syt trocken ende namen.’

Roland.

Tot dusver werden wij steeds herinnerd aan onze afkomst van Germaanschen stam. De door ons behandelde liederen hadden wij gemeen met de Duitschers of ze waren door ons aan hen ontleend.

[p. 111]

Is het dan niet te verwonderen, dat geen enkel lied tot ons kwam uit Frankrijk, dat toch reeds zoo vroeg zijn invloed in deze landen deed gevoelen? En immers ook daar leefden helden, wier daden in liederen bezongen werden? Hoe komt het dan, dat de naam van geen dier allen in onze liederpoëzie wordt aangetroffen? Ik stel die vraag meer om er de aandacht op te vestigen dan om haar te beslissen, want tot dat laatste verklaar ik mij onbevoegd. Maar eene gissing mag ik toch wagen; wordt de zaak daardoor al niet opgelost, zij kan toch dienen om een ander op het rechte pad te brengen. In Duitschland bleven afzonderlijke, korte liederen, welker stof aan de helden- en andere sagen ontleend was, onder het volk bestaan, ook nadat zij door eene kunstvaardige hand tot een epos waren verwerkt. Hebben ook in Frankrijk zulke liederen bestaan naast de Chansons-de-Geste? En zoo zij bestaan hebben, moet men dan geene rekening houden met het verschil in afkomst tusschen Vlamingen en Franschen, het ontbreken van gemeenschappelijke herinneringen en den haat, dien vooral het volk tegen de Franschen koesterde, indien men zoekt naar de oorzaken van het bovengenoemde verschijnsel? Van den anderen kant valt het niet te ontkennen, dat b.v. de Heemskinderen even populair waren in een deel van Noord-Frankrijk als in Vlaanderen. En zij zullen niet de eenigsten zijn geweest. Uit allerlei zaken blijkt welk een indruk de grootsche en toch beminnelijke figuur van Roland ook in Vlaanderen en Brabant heeft gemaakt en het zou dus niet zoo vreemd zijn indien zijne daden door een Vlaamsch zanger in een lied waren verheerlijkt. Een oogenblik heb ik gemeend, dat wij werkelijk zulk een lied bezaten. In Böhme's verzameling treft men nl. een lied aan onder den titel: ‘Roland und Godelinde’. De inhoud van het lied is als volgt: Godelinde, de dochter van koning Barcas, wordt door Taftas, een reusachtig heidensch prins, in een donkeren toren gevangen gehouden. De weeklachten der maagd treffen het oor van een voorbijrijdend ridder. Hij houdt stand voor den toren en weldra herkent het meisje hem aan zijn zwaard Durendaal en den hoorn Olifante. Roland is dadelijk tot

[p. 112]

hulp bereid, hij vraagt van koning Karel vergunning den reus te bestrijden en in tegenwoordigheid van den vorst heeft de strijd plaats. Taftas wordt weldra verslagen en de bevrijde Godelinde door Karel aan den overwinnaar geschonken. Daarna trekt het leger der Franken weg uit Spanje (waar men zich blijkbaar bevindt) en Roland sneuvelt bij Roncevaux. De eenzame Godelinde begeeft zich naar Gent en trekt zich terug in een klooster.

Böhme geeft nog de volgende toelichting: Oud vlaamsch volkslied, dat door nonnen van het klooster te Gent tot het eind der 18^e eeuw bewaard bleef en daar bij voorkeur gezongen werd.... Het lied en zijne melodie werden naar mondelinge mededeeling der nederlandsche familie Westendorp te Elberfeld voor het eerst opgeteekend en gedrukt in Dr. F.W. Arnold's Volkslieder. Daaruit werd het hier overgenomen. De vader der nu nog te Elberfeld levende zusters Westendorp had nl. het in het laatst der vorige eeuw opgeheven Gentsche vrouwenklooster ten Groenenbriele gekocht en er eene fabriek van gemaakt. Dáár leefde eene non, zuster Ursula, die eenige oude liederen, waaronder ook dit, kon zingen. Van haar nu leerden het de bovengenoemde gezusters Westendorp en zoo is het tot ons gekomen.

Indien men niets anders van het lied wist, dan hetgeen door Böhme wordt medegedeeld, den zou men meenen; dat er niets tegen te zeggen viel en dat hier werkelijk een oud lied op Roland werd medegedeeld. Bij eene lezing verdwijnt die meening echter al zeer spoedig. Dat dit een oud lied zou zijn is m.i. zeer onwaarschijnlijk, omdat noch de Chanson de Roland noch (voor zoover ik weet) eenige andere Chanson de Geste, waarin Roland voorkomt, iets weten van eene betrekking tusschen hem en Godelinde en alle slechts ‘la belle Aude’ Oliviers zuster als zijne verloofde kennen. Ook in Ariosto's Orlando Furioso, die gedeeltelijk op latere sagen berust, vond ik niets, dat mij aan zulk eene betrekking herinnerde. Maar zelfs indien men dit punt voorloopig buiten beschouwing wil laten, dan maakt de taal, waarin het lied geschreven is, het m.i. uiterst onwaarschijnlijk, zoo niet onmogelijk, dat wij hier een oud lied voor ons hebben.

[p. 113]

Van een middennederlandschen tint der taal is geene sprake, ook niet van oude uitdrukkingen. Het lied is geschreven in een mengelmoes van duitsch en vrij nieuwerwetsch nederlandsch; dikwijls treft men onzin aan en de stijl is zoo onhollandsch mogelijk. Wat denkt en begrijpt men b.v. van strofen en regels als deze:¹⁾

3. De zon was al ten ruste	Die Sonne ging zur Rüste,
riep de jonkvrouw met zuchten:	Die Jungfrau rief mit Züchten:
‘ach heer Jesus! wil helpen,	‘Herr Jesus, wollst mir helfen,
dat ik hier uit kan vlugten!’	Dass ich von hier kann flüchten!’
komt een ridder ter stade,	Ein Ritter kommt zur Stätte,
hoog vermaerd door zyn daden	Der hochberühmt durch Thaten,
bleef stil staen op zyn pade.	Blieb still stehn auf sein 'm Pfade.
4. En de meid blikt ter lande	Die Maid blickt nach dem Lande
zag den ridder te peerde	Sieht den Richter hoch zu Pferde
............	............,
............	.............
‘O stout ridder, helpt myde,	‘Stolz Ritter, helft mir Maide,
ik ben in groote lyden	Ich bin in grossem Leide,
o wilt niet van my scheiden.’	Ach, wollt nicht von mir scheiden.
5. Ach, den kwaden reus Taftas	Der ungeschlachte Ries' Taftas
houd my hier hard gevangen,	Hält hier mich hart gefangen;
myn lief vader is Barcas,	Mein liebster Vater ist Barcas,
ach! daerom is myn bangen,	Ach, darum ist mein Bangen:
want ik ben Koning-kinde,	Denn ich bin Königskinde,
myn lief moeder Melinde	Mein' Mutter heisst Melinde,
en my naent men Godlinde.	Und mich nennt man Godlinde.
7. Het begon vroey te lichten	Es begann früh zu lichten,
Saturdag was gekomen	Saturntag war gekommen,
Als Godlinde met zuchten	Als Godelind mit Züchten
Opstand uit kwade droomen:	‘Aufstand aus schweren Träumen:
‘ach, wat heb ik een lote!	Ach, was hab ich für ein Loos!
ryk god, geef my de doode	Reicher Gott, gieb mir den Tod,
of helpt my uit der noode!’	Oder hilf mir aus der Noth!’

Roland vraagt verlof aan koning Karel om Godelinde te bevrijden en deze antwoordt:

9. Nu wel aen, Roland stoute,	Wohlan, Roland du stolzer,
Godlinde nu bevrye!	Godlinde nun befrei'!
he! op gods oordeel boute!	Auf Gottes Urtheil baue!
ik wil zyn ook daer bye,	Ich will auch sein dabei;

1) Ik geef hierbij de overeenkomstige deelen der hoogduitsche vertaling, welke Böhme in zijne toelichting op het lied laat volgen.

[p. 114]

met den Christus uns heere.	Mit Christus unserm Herren,
slaet den heiden reus neêre	Den Heidenprinz schlag nieder.
ja, dat hoop ik zoo zeere.	Ja, das hoff' ich so sehre.
11. De reus Taftas kwam binnen:	Der Riese kam zum Thurm gerannt:
‘Godelinde, myn leven,	‘Godlinde, du mein Leben,
op, op! volgt my van hinnen,	Auf, auf! folg mir von dannen!
wil toch niet alzoo beven!	Doch will ich nicht so leben;
eenen riddersman heel vrank	Ein Rittersmann, ein heller Frank
doet tegen my enen doodgank	Thut gegen mich den Todesgang,
en gy zyt dan den hoogdank.’	Und ihr seid dann der Hochdank.’
12...........	.............
.............	.............
.............	.............
zy begonnen te stermen,	Sie begannen da zu stürmen,
te brieschen en te kermen:	zu breschen und zu kermen.
heer! wil Roland beschermen!	Herr! woll'st Roland beschirmen.
15. Maer hoort toe, wat geschiede!	Nun hört, was geschahe;
Keizer Carl met zyn mannen	Kaiser Karl mit seinen Mannen
trokken weg uit Hispanien,	Zog wieder weg aus Spanien
niet met Roland toe zamen;	Mit Roland nicht zusammen.
Op de bergen en dalen	Auf Bergen und im Thale
vol verraders staen alle	Stehn dic Verräther alle,
Roland kwam in de valle.	Roland kam in die Falle.

Wat moet men nu van een dergelijk brabbeltaaltje denken? Dat dit een oud lied zou zijn, zal men na de lezing dezer proefjes, wel met mij ten sterkste betwijfelen. Maar hoe is het dan ontstaan? M.i. kan het bij wijze van aardigheid door een of anderen Vlaming vervaardigd zijn, maar ik acht dat toch niet het waarschijnlijkst. Immers, het is zeer vreemd, dat die nederlandsche onzin en vele onbegrijpelijkheden door eene kleine omzetting in het duitsch dikwijls een goeden zin geven. Ook herinnert de aanvang der strofe:

Het begon vroey te lichten
Saterdag was gekomen
Als Godlinde met zuchten
Opstond uit kwade droomen

aan de bekende ballade van Bürger:

[p. 115]

 

Lenore fuhr um's Morgenroth

 

Empor aus schweren Träumen.

 

enz.

Dat de vervaardiger van het lied met middeleeuwsche toestanden en gebruiken bekend was, blijkt reeds uit de geheele inkleeding van het lied en o.a. in str. 8 waar Roland formeel verlof vraagt aan koning Karel om den reus te mogen bestrijden.

He, Carolus myn heere
Ik bid u laet my gaene
Want ik brande zoo zeere
Om den reus dood te sIaene.

Dit gebruik toch is echt middeneeuwsch en zeer oud. In de Chanson de Roland treft men het reeds aan. Wij lezen daar b.v.

Dunez m'un fieu: c'est li colps de Rollant.
Je l'ocirai à mun espiet trenchant¹⁾.

De neef van koning Marsile vraagt dezen derhalve als eene gunst met Roland te mogen strijden. En elders zegt de Saraceen Malprimes tot zijn vader Baliganz, terwijl zij over den naderenden strijd met de Franschen spreken; ‘Le colp vus en demant,’ hetgeen de uitgever van het epos in nieuw fransch aldus weergeeft: ‘Je vous demande l'honneur du premier coup.’²⁾ Verhalen van in torens opgesloten jonkvrouwen, die door een voorbijrijdend ridder bevrijd worden, waren in de middeleeuwen algemeen in zwang en eene spaansche romance verhaalt ons, dat zekere Melisendra, wier vader Karel de Groote zou zijn geweest, op dezelfde wijze door haren echtgenoot Gaiferos verlost werd³⁾. Dit alles brengt mij tot zwarte vermoedens, die ik echter niet zou uitspreken, indien de volgende feiten geloochend konden worden: Men weet nl., dat een beoefenaar der oude liederpoëzie, de verdienste-

1) La Chanson de Roland par Léon Gautier. Onzième édition. Tours. Alfred Mame et fils. 1881. LXXV.

2) t.a.p. str. CCLX.

3) Zie: Coleccion de los mas celebres Romances antiguos españoles... por C.B. Depping. II, bl. 290.

[p. 116]

lijke Hoffmann von Fallersleben, ons bedacht heeft met de romance van ‘Jonc Gherrit,’ die van eigen maaksel was¹⁾, maar door hem voor echt werd uitgegeven. Snellaert nam haar dan ook op onder de ‘Oude Vlaemsche Liederen’ (n^o. 78) en voegde er bij: ‘Volgens Hoffmann von Fallersleben (Hor. Belg. II, bl. 155) is dit overoude schoone lied nog onder het volk in de provincie van Holland bekend. De zangwijze, benevens eene hoogduitsche vertaling geeft Kretzschmer op in zijne ‘Deutsche Volkslieder.’ En in de voorrede der ‘Oude en Nieuwe Liedjes bijeenverzameld door F.N. Snellaert’ vertelt de uitgever een dergelijk feit. Hij zegt:²⁾ ‘Een hoogduitsche muziikgeleerde, die zich ten aanzien van het nederlandsche lied niet onverdienstelijk maakte, drong zich by my op om den geheelen tekst en de melodie van het lied op de dood van Jacob van Artevelde aan den man te brengen.’ (de tekst was nl. slechts gedeeltelijk, de melodie in 't geheel niet bekend) ‘In een schryven wees hij de plaats te Gent aan, waar het stuk tusschen andere oude papieren zou ontdekt zyn geworden. Deze vernufteling, die blykbaar eenig byoogmerk koesterde, vond het niet geraadzaam eenige strofen over te zenden. Intusschen had die poging tot verschalking tot gevolg enz.’ Ik meen dat dergelijke ervaringen ons recht geven tot wantrouwen tegen duitschers, die nederlandsche oude liederen ontdekken en uitgeven. In elk geval is het zaak onder deze omstandigheden het gegeven paard ter dege in den bek te zien. Tot mijn spijt kon ik Dr. Arnold's ‘Volkslieder’ niet machtig worden. Misschien weet hij meer licht te geven in deze zaak, die op zijn zachtst uitgedrukt in staat van wijzen verkeert, al houd ik er mij van overtuigd, dat dit lied behoort tot de namaak-letterkunde, waartoe Klaas Kolijn en de schrijver van het Oera-Linda boek zulke verdienstelijke bijdragen leverden.

1) Hij heeft dat later zelf bekend. Zie H.B. XII, 43.

2) In de Inleiding III.

Gerard van Velzen en Graaf Floris V.

Sinds de 13e eeuw trof men in deze landen een machtigen rid-

[p. 117]

derstand aan, die de grafelijke heerschappij dikwijls slechts noode erkende en die in zijn dagelijksch leven en in zijne onderlinge veeten, maar vooral in zijne menigvuldige liefdesavonturen ruimschoots stof bood voor verhalen, door welker bekoring de zangers zoo menig luistergragen kring om zich heen lokten.

De dichter behoefde dus den blik niet enkel naar buiten te te wenden, indien hij zingensstof wilde opdoen; ook in eigen land en in eigen omgeving vond hij die. En welke gestalte was dan aantrekkelijker voor den volksdichter dan die van den graaf van Holland, die te midden zijner edelen toch ook ‘der keerlen god’ bleef en wiens noodlottig einde stof gaf tot eene schildering, die eeuwen daarna nog weerklank zou vinden in de harten des volks. Toen dan ook in het jaar 1296 de moord op Floris V gepleegd was, zal de volksdichter zich wel niet lang hebben laten wachten, maar werd waarschijnlijk kort daarna het lied gedicht, dat wij o.a. bij Hoffmann von Fallersleben vinden opgeteekend¹⁾. Tot recht verstand van hetgeen volgen zal, zij nog even herinnerd, dat de volksdichter de zaak aldus voorstelt: Graaf Floris is zijne bijzit moede en wil haar als echtgenoote aan Gerard van Velzen opdringen. Deze weigert echter op hooghartigen toon. ‘Uw sleete schoen(en) en wil ic niet’ zegt hij in doorzichtige beeldspraak. Floris zint nu op wraak en het huwelijk van den weerbarstigen ridder met Machteld van Woerden biedt hem eene welkome gelegenheid om aan die wraakzucht te voldoen. Hij roept Gerard van de zijde zijner jonge vrouw tot zich en terwijl Uria van huis verwijderd is, bemachtigt David zich van Bathseba. Die schennis wordt door den volksdichter, voorgesteld als reden van den op Floris gepleegden moord.

Er bestaan twee gedichten over dit onderwerp²⁾.

1) Hor. Belg. II N^o. 3.

2) Ook het tweede vindt men in de Hor. Belg. II, bl. 24 Hoffmann heeft het echter niet in zijn geheel opgenomen. Str. 17-22 noemt hij ‘dunkel’ en heeft daarin zeker geen ongelijk; maar was dat eene reden om ze weg te laten? Mij dunkt: neen. Ik deel daarom de bedoelde strofen mede.

17. Nu sal ic u seggen, siit becant	20. Ic quam ghereden met ioliit
Van den grave van Hollant	In een velt van groenen grase
Met sine(n) edele(n) lieden	Daer vandic op een morgentiit
Die grave sat op een dobbelspel.	Een loep van eenen witten hase.
18 Gheert van Velsen was soe fel	21. Die hase en mach niet gevaen bliven
Hi heeft hem vermeten	Segic u, wat miins ghesciet
Hi sal den grave van Hollant	Ghi en süter selve metten live
Met eenre cniven doorsteken	Of ic en cans gevaen niet.
19. Dat benam heer Ghüsbrecht	22. Die edele grave sat op siin peert
IIIwerf (l. uer) voor den daghe	Uit jagen waendi riden
Dat dede hi om die van Utrecht	Hi sette twee susterkinderen
Soe lief hadde hi den grave.	Neffens siinre siden

[p. 118]

In hoofdzaken komen die beide gedichten overeen, maar de punten van verschil zijn toch ook zoo talrijk en merkwaardig, dat eene beschonwing daarvan ons m.i. een juister blik zal geven op de beide gedichten zelf en op de dichterlijke ontwikkeling dier dagen.

Reeds de aanhef van het eerste gedicht herinnert ons, dat wij een volkslied voor ons hebben, onder het volk gedicht en door het volk gezongen:

Wie wil horen een nieu liet!
En dat sal ic u singhen:
Hoe Gheraert van Velsen graef Floris verriet
't Syn wonderlike dinghen.

Dat is de van ouds bekende wijze, waarop de zanger de aandacht tot zich trok. Vergelijken wij nu daarentegen het andere gedicht;

Het viel in enen tyt voorleden,
Verstaet myn redene, si es claer
In 's Gravenhage ter selver stede
Het es gheleden bet dan hondert jaer.

Deze aanhef wijst al dadelijk op meer ontwikkeling: De dichter weet, hoe lang het feit geleden is en hij vermeldt dat; de volksdichter bekreunt zich zeer zelden om chronologie en al deed hij het, hij zou aan doovemans deur kloppen, want zijne hoorders zijn er volmaakt onverschillig voor. Ook dat ‘verstaet myn redene, si es claer’ heeft iets schoolsch; de volkszanger is nooit bang niet begrepen te znllen worden. En waarom zou

[p. 119]

hij ook? Hij spreekt immers van hart tot hart. Over het algemeen is het eerste gedicht veel frisscher en levendiger van voorstelling; het heeft de feiten verwerkt tot een romantisch verhaal en er zit gang in. Daarentegen is het tweede nauwkeuriger en vollediger, maar ook droger in zijne vermelding der feiten. Het kent b.v. 's Gravenhage als plaats van het eerste gesprek tusschen Floris en Geraert, het noemt den naam van 's Graven bijzit (Isabele), de plaats waar Geraert heengezonden wordt (Bergen in Henegouwen) en den tijd, dien hij er doorbrengt (‘Het en leet niet seven daghen.’) Voor dat alles vinden wij in het eerste gedicht slechts onbepaalde uitdrukkingen als: ‘Graef Floris tot Geraert van Velsen sprack’ (zonder plaatsnaam); ‘een weeutje, heeft goets ghenoech’ (zonder naam); de hoorder moest later zelf raden dat met dit ‘weeutje’ Floris' bijzit bedoeld werd en hij kon dat licht raden uit het schilderachtig gezegde van Gheraert tot zijn landsheer: ‘Uw sleete schoen en wil ic niet.’¹⁾ De dichter van het andere verhaal zegt, gedachtig aan zijne belofte om ‘claere redene’ te spreken: ‘uwer loddeghinne²⁾ en wil ic niet,’ dat duidelijker is, maar min schilderachtig. Zoo wordt ook in plaats van de twee laatste aanwijzingen in het tweede gedicht, in het eerste alleen gezegd, dat Gheraert bij Floris moest komen en later: ‘Doe Gheraert van Velsen weer thuiswaert quam’ (zonder vermelding van den duur der afwezigheid).

Er zijn nog vrij wat meer dergelijke punten van verschil aan te wijzen, maar deze mogen volstaan om mijne meening duidelijk te maken. Geheel in overeenstemming met den aard der romance is het ook, dat in het eerste lied reeds dadelijk de inhoud wordt medegedeeld (‘hoe Gheraert van Velsen graef Floris verriet’). Evenzeer de telkens terugkeerende uitdrukkingen als: ‘Een corte wyl en was daer niet lanc,’ ‘en dat sal costen uw leven,’ de eigenaardige oude tijdsbepalingen: ‘'s nachts omtrent de middernacht’ en ‘'s morgens vroeg doen 't was schoon dach;’ dezelfde

1) Waarschlk. aldus te lezen voor ‘uw oude versleten schoenen en wil ic niet,’ dat van lateren tijd dagteekent.

2) Kiliaen i.v. loddeghe (vetus) = Mulier scurrilis et venerea, luxuriosa: meretrix.

[p. 120]

vraag, die eerst door Gheraert aan Floris, later aan Gheraert door zijne beulen gedaan wordt:

Secht mi, o grave van Hollant
Hoe is u nu te moede?

en

Gheraert van Velsen, wel lieve man
Hoe is u nu te moede?

en het herhalen der vraag in het antwoord van beiden:

Hoe mi nu te moede is?
En ic moet immer sterven.

en

Hoe mi nu te moede is,
Dat sal ic u wel seggen.

Dat alles maakt dit lied tot een echt volkslied. Merkwaardig is hierin ook het slot. De latere wetenschap heeft waarschijnlijk gemaakt, dat de moordenaar ontsnapt is; maar zulk een afloop der zaak kon het volk natuurlijk niet bevredigen. Vandaar dat wij in het volkslied lezen, dat Gheraert van Velzen gevangen werd genomen en

Hanghen en was hem niet goet ghenoech,
Hi moest noch sevenmael meer liden:
Si deden een vat vol spikers slaen
Daer moest hi selve in gliden.

Reeds Hoffmann v. F. heeft opgemerkt, dat deze straf van in een van binnen met spijkers beslagen vat te worden gerold misschien niet oud en bij de wet bepaald was, maar dat het volksgeloof haar toch kende¹⁾ en hij haalt dan een voorbeeld uit Grimm's sprookjes aan, waardoor dit bevestigd wordt; ook in deensche en zweedsche volksliederen komt deze straf voor.

Het lag dus weer geheel in den geest des volksdichters om, hetzij Velzens ontsnapping hem onbekend was, hetzij hij in onzeker-

1) t.a.p. ‘Die Strafe in einem mit Nägeln ausgeschlagenem Fasse gerollt zu werden scheint, wenn auch nicht alt und gesetzlich, doch wenigstens im Volksglauben vorhanden gewesen zu sein’.

[p. 121]

heid daarover verkeerde, den moordenaar de poëtische gerechtigheid te laten wedervaren. Het slot van het tweede gedicht is onbekend en men kan dus niets omtrent zijn afloop bepalen; maar verwonderen zou ik mij niet, indien bij eene ontdekking van het verloren stuk bleek, dat de tweede dichter er een geheel ander en prozaïscher eind aan had gemaakt.

Wij zijn in onze vergelijking nog niet ten einde. Verscheidene regels en strofen van het eerste gedicht - het volkslied - vinden wij dikwijls zonder groot verschil in het tweede terug. B.v.

n^o. 1.	n^o. 2.
Gheraert vanVelsen ghi moet hylicken	Geert van Velsen ghi moet trouwen
Al aen een weeutjen, heeft goets genoech.	Ic sal u geven goets ghenoech.
De^1) schant en gheschiet mi nemmermeer	Die schande en valt mi nemmermeer
Sprac Geraert van Velsen tot sinen lantsheer	Mi selven te brenghen in dat verdriet
Eer ghi mi soudt brenghen in sulc verdriet.	Sprac Gheert van Velsen tot sinen heer.
Si riep so luit: cracht en ghewelt	Die vrouwe riep: cracht ende ghewelt
Wat doet ghi mi, lantshere?	Wat doedi, edele lantshere?
Wasser een ander op mi ghestelt	Waer dus een ander op mi ghestelt,
Ghi soudt hem met uw swaert afkeren.	Selve metten live soudyt keren.
Crijten en kermen mocht haer baten niet.	Haer gherochte en halp haer niet
Haer eer moest si daer laten	Si moeste liden dat men haer dede
En doe hi syn willeken hadde ghedaen	Die grave van der vrouwe schiet
Reet hi tot Utrecht al in der straten.	't Utrecht tooch hi in die stede,
Gheraert van Velsen op de camer quam.	In die camer dat hi trat,
Hi vant syn soete lief in rouwe:	Hi vant syn wijf in groten rouwe;
Heeft u iemand groot leet ghedaen?	Vriendelike dat hise aensprac:
Secht mi, wel overscone vrouwe.	Wat es u, wel scone vrouwe?

Ook str. 12 en 15 vertoonen gelijkenis, ofschoon niet zoo sterk.

1) Het oude aanw. voornaamw. dat reeds bij Stoke voorkomt.

[p. 122]

Wanneer wij dus zien, dat van de twee gedichten, waarin 's graven dood verhaald wordt, het eene waarschijnlijk het oude volkslied is - kort na de gebeurtenis zelve ontstaan, dat het andere in elk geval niet ouder kan zijn dan de 15^e eeuw¹⁾, dat dit tweede in 22 strofen eerst zoo ver is als het eerste in 14, zoodat het geheel veel langer moet zijn geweest en eindelijk - dat verscheidene regels en strofen in beide gelijkluidend zijn, dan kunnen wij m.i. daaruit opmaken, dat de een of andere spreker of dichter der 15e eeuw het volkslied, dat hij hoorde zingen, heeft overgenomen en omgewerkt.

Ik zeide: een of ander spreker of dichter en niet zonder bedoeling, want het staat bij mij lang niet vast of het tweede gedicht wel eens een lied zij en of men het niet eer eene sproke moet noemen. Van zingen wordt daar niet gesproken, maar dat alleen kan nog geen bewijs zijn; in meer romancen is dat het geval, welke toch buiten twijfel gezongen werden. Maar de geheele geest van het gedicht, de gerekte verhaaltrant, uitdrukkingen als: verstaet myn redene, vooral de aanhef van str. 17: ‘Nu sal ic u seggen’, ook de zorg daar besteed aan de rijmen schijnen mij toe meer op het verhaal van een spreker te wijzen. Ik word in die meening versterkt, omdat ik den indruk heb verkregen, dat het auditorium hier uit edelen of ten minste aanzienlijken bestond, terwijl in het eerste lied de volkszanger sprak tot zijns gelijken. In dat eerste lied toch noemt Gheraert zijne echtgenoote steeds: ‘myn waerde vroutje’, ‘soete lief’; in het andere gedicht lezen wig steeds ‘synre schone vrouwe’, ‘die schone vrouw’, ‘die vrouwe riep’, ‘schone wijf’ enz. Van den anderen kant noemt Machteld haren echtgenoot in het eerste lied; ‘Gheraert van Velsen, mijn lieve man;’ in het tweede lezen wij:

Teghen plach si hem te comen
Willecome heten haren here

en

Te slapen here bi uwer siden

1) Zooals blijkt uit de woorden der le strofe:

Het es gheleden bet dan hondert jaer.

[p. 123]

Zoo lees ik in het eerste lied: ‘wat doet ghi mi lantshere;’ in het tweede komt daar nog een epitheton ornans bij: ‘wat doedi edele lantshere.’ Vooral ook in de wijze, waarop de verkrachting zelve verhaald wordt, komt dat verschil van auditorium uit: Hoeveel kleur ligt er in dat ‘cryten en kermen’ van het eerste lied en hoe fatsoenlijk, maar ook hoe mat is daarbij in het tweede: ‘haer gherochte¹⁾ en halp haer niet.’ Hoe onverbloemd zegt het volkslied:

Haer eer moest si daer laten
En doe hi syn willeken hadde gedaen²⁾
Reet hi tot Utrecht al in der straten.

Waarlijk, de volksdichter durft de zaken wel bij hunnen naam noemen. Daarentegen luidt het bijna kiesch volgens onze begrippen in het gedicht:

Si moeste liden dat men haer dede,
Die grave van der vrouwen schiet,
't Utrecht tooch hi in die stede.

Heeft de bewerker van het tweede gedicht dus inderdaad deze kieschheid van uitdrukkingen om der wille van zijne hoorders in acht genomen en was hij een spreker, gewoon om met ridders en edele vrouwen te verkeeren en heeft hij een volkslied omgewerkt tot eene sproke, dat werpt dat tevens eenig licht, hoe flauw ook, op de verhouding tusschen volkszangers en sprekers, waarvan wij zoo weinig weten.

Indien dit lied, zooals ik vermoed, reeds in de 14e eeuw gezongen werd, hoe aangenaam moet dan vooral de schildering van Velzen's straf dorpers en poorters in het oor geklonken hebben. Zeker is op menig norsch, gebaard gezicht een ruwe lach verschenen en hebben velen toegejuicht, als zij luisterden naar de pijniging van een dier gehate edelen, door wie zij zoo dikwijls en zoo zwaar gekweld en verdrukt werden. Want juist in de 14^e eeuw zijn de klachten daarover het luidst. En hetgeen ze voor

1) d.i. geroep.

2) de vaste uitdrukking voor: Veneri operam dare.

[p. 124]

ons zoo geloofwaardig maakt, is dat ze geuit worden door een tijdgenoot, een didactisch dichter uit Maerlants school, door Jan de Weert. Deze schreef waarschijnlijk omtrent 1350 den ‘Nieuwen Doctrinael of Spieghel der Sonden,’ welken hij zijnen tijdgenooten waarschuwend voorhoudt. In dat boek vindt men o.a. eene merkwaardige schildering van den veertiende-eeuwschen adel, die in al zijne gewelddadigheid en roofzucht ten toon wordt gesteld. Daar¹⁾ wordt beschreven hoe zij de rijke lieden verraderlijk uit hunne huizen halen, hen geld afdreigen of hen gevangen zetten en pijnigen, hoe zij in veld en bosch de kooplieden overvallen en berooven.

Dat willen dan liede van wapen syn
Ende selen goede liede heten!

roept de dichter op bitteren toon uit.

Zij verhuren zich ‘om te doden, te roven man ende wyf’ en vreedzame steden te verbranden. Zekerlijk, medelijden en goedertierenheid zijn bij hen ver te zoeken! En gold deze schildering voor de 14^e eeuw, in de vijftiende met hare vele binnenlandsche twisten schijnt het nog niet veel beter te zijn. Want wij lezen in een lied, dat zeker tot de 15^e eeuw behoort²⁾.

Ruiten ende roven is gheen schande
Dat doen die heren al
Die besten van den lande
Daerom so waghen si haer lyf ende goet.

Deels in die eeuw, deels in de voorgaande behooren dan ook eenige romancen te huis, welke wij nu zullen behandelen. Het zijn de liederen: van Thysken van den Schilde, van myn Here van Malleghem, van de drie ghesellekens uit Roosendael, van

1) Aangehaald in Jonckbloets Gesch. der Mnl. Dichtk. III bl. 281. vlgg.

2) Hor. Belg. II. n^o. 83. Het lied komt eerst voor in een H.S. van 1537, maar is zeker veel ouder. Ik meen zijne aanvangsregels dan ook als wijs in de XVe eeuw terug te vinden. Vgl. Hor Belg. II, XXIX:

Ic reis maer uet om aventure
Al in een wout........

[p. 125]

Gerrit van Raephorst, van de Koningin van elf jaren, van 't Kint van twaelf jaren en van mooi Aaltje¹⁾.

1) In A.L. n^o. 59, n^o. 113, Hor. Belg. Il, n^o. 24, Haerl. Oud Liedboek. bl. 18, Snellaert, Oude en Nieuwe Liedjes n^o. 64, Haerl. O.L. bl. 74, Hor. Belg. II, n^o. 11.

Thysken van den Schilde²⁾.

Reeds in het Antwerpsche Liedboek vinden wij het verhaal van den ridder, die terwijl het ‘goet vrede in alle duitsche landen’ is, op een zijner strooptochten gevangen wordt en te Delder gevangen ligt ‘so swaerlyc op syn lyf.’ Zonder hem keert zijne bende huiswaarts en ‘dat vrouken van den Schilde,’ dat ‘op hogher tinne’ naar hem ligt uit te kijken en haren geliefde mist, verneemt op hare vragen de waarheid. Daar zij het niet kan gelooven, laat zij haar paard zadelen en rijdt naar Delder voor het hooge huis. En nu volgt een gesprek met den gevangene, die het hoofd buiten het venster zijner cel steekt. Het eene verwijt lokt het andere uit. Zoo zegt zij:

Thysken van den Schilde, ghi en woudt mi niet geloven
Dat ghi bi daghe, bi nachte soudt laten uw ruiten, uw roven,
Dat ghi soudt laten uw roven ter halver middernacht.

En het antwoord laat zich niet wachten:

Ja, vrouken van den Schilde, dat quam bi uwen schulden
Dat ghi woudt dragen dat silver ende root gulden
Dat ghi woudt draghen dat rode beslaghen gout.

Die beschuldiging verwijdert hen voor altijd van elkander. ‘Haddi dat woort ghesweghen’ zegt zij

Met silver ende roode gout haddic u op doen weghen’

maar nu zal het hem zijn jong leven kosten en honend voegt zij hem toe, dat zij het rad, waarop hij gepijnigd zal worden, met rozen zal bekransen.

Op welke gronden nu Hoffmann v. F.³⁾ en Willems aannemen, dat wij hier te doen hebben met een staaltje van het oude

2) ‘Van den scilde’ beteekent: schildboortig, van ridderlijke geboorte. Vgl. Verwijs, Van Vrouwen ende van Minne, Glossarium i.v. scilt.

3) In de eerste uitgave van het 2e deel der Hor. Belgicae. In den tweeden druk liet hij de toelichting weg.

[p. 126]

recht, waardoor een meisje een ter dood veroordeelde kon redden door hem hare hand aan te bieden, dit verklaar ik niet te begrijpen. Het ‘vrouken van den Schilde’ rept met geen enkel woord van een huwelijk en wie zegt ons, dat zij niet met Thysken gehuwd is? Zelfs geloof ik, dat alles in het lied wijst op een huwelijk, al moge daaraan de kerkelijke bekrachtiging ontbroken hebben. Zij wordt toch steeds aangesproken als: vrouwe en zij spreekt tot de terugkeerende bende dan ook op gezaghebbenden toon en als rekenschap vragend:

Ghi ruiters, ghi roovers, ghi heren van der strate!
Waer hebdi Thysken van den Schilde ghelaten?
Waer hebdi ghelaten den liefsten boele myn?

En dat zij hem gedurig haren ‘liefsten boele’ noemt, zal toch ook zijn grond wel gehad hebben. De plaats in het lied, waarop de bewering van H. v. F. en Willems steunt, is waarschijnlijk de 10^e strofe, waar zij zegt:

‘haddi dat woort ghesweghen

Met silver ende roode gout haddic di op doen weghen.’

Maar dat kan, dunkt mij, alleen betrekking hebben op het losgeld, waarvoor zij hem anders zou hebben vrijgekocht, niet op een huwelijksaanbod. Wij zullen dan later ook zien, dat het heel anders toegaat in een paar liederen, waarin het bedoelde gebruik werkelijk voorkomt.

Gelijk ik reeds zeide vinden wij deze romance in het Liederboek, dat in 1544 te Antwerpen verscheen. Het lied hoort echter minstens in de 15^e eeuw te huis. Dat blijkt in de eerste plaats uit de maatschappelijke toestanden daarin voorkomende, maar bovendien uit S. Coster's Spel van Thysken van den Schilde, die daarin dit lied dramatizeerde. In de ‘voorreden, van twee persoonen’ lees ik nl.¹⁾

Rederycker. Maer daer is een lietjen of over veel jaren ghesonghen.
Kycker (een oud man). Dat's waer, doen ick noch was een heel kleyne jonghen.
Had dat lietjen de naam al van heel out.

1) Samuel Coster's werken, uitgegeven door Dr. R.A. Kollewyn bl. 497.

[p. 127]

Waarschijnlijk heeft Coster dit uit den mond van een oud man onder zijne kennissen vernomen en ik geloof, dat wij hier veilig op mogen vertrouwen. Was het lied dus in de jeugd van dien grijsaard, dus minstens in de helft der 16^e eeuw,¹⁾ reeds ‘heel out’ dan mag men het m.i. zeker in de 15^e eeuw plaatsen. Misschien zelfs mag men uit de toestanden, welke het lied schetst, besluiten, dat het nog tot de 14^e eeuw behoort; maar ik kan hier bij gebrek aan gegevens niet meer doen dan gissen.

1) Coster's stuk is van 1613.

Van myn here van Malleghem²⁾.

Ook dit lied is eene rooverromance. Hier is het echter een ridder, die door roovers wordt aangevallen en geplunderd. Hij rijdt namelijk buiten Brugge en ontmoet bij eene linde een herder, die een hoorn bij zich draagt. De ridder herkent dien hoorn voor den zijne³⁾ en vraagt den herder hoe hij daaraan gekomen is. Maar deze antwoordt:

O, Here van Malleghem, rydt wech uwer straten
Want daer leyt u so luttel an,
Stake ick op minen horen
Myn lammerkens souden werden gram.

Wanneer deze de beeldspraak van den als herder vermomden roover niet begrijpt en hem den hoorn laat steken, komen de roovers aangesneld ‘ghelyc die hase loopt voor den hont.’ Zij begroeten den buit met vreugde, want zij ‘drincken so gaerne den coelen wyn’ en de gevangene zal het gelag betalen. Zij ontnemen hem zijne kostbare wapenrusting en dat hij nog ongedeerd naar zijn kasteel mag rijden, heeft hij slechts aan zijne hooge afkomst te danken (‘dat dedensi om zijn edel bloet’). Hiermee zou men het lied voor geëindigd kunnen houden en Uhland⁴⁾

2) A.L. n^o. 113. H.B. II. n^o. 21 en 22. Willems bl. 139.

3) Dat blijkt nl. uit den nog door Willems bij Eecloo opgevangen tekst, die ook in de Hor. Belg. (II, n^o. 22) is opgenomen.

4) Alte Hoch u Niederd. Volksl. n^o. 164. A.

[p. 128]

en Hoffmann v. F. laten dan ook de vier strofen weg, die na str. 7 nog in het Antwerpsche liedboek volgen.

De 8^e strofe luidt nl.

Och! wie wil hooren van lammerkens
Wi sullen den sanck verkeeren moeten
Vercken hebben so wilden swynen¹⁾
Si hebben handen ende si gaen op voeten.

En zoo gaat het in beeldspraak voort: menigeen zou die wilde zwijnen niet gaarne op zijn weg vinden, hunne borstels zijn van ijzer en zij wroeten in hagen en bosschen, verscholen onder de groene takken. Dan brengt men ze ter markt, maar geen vleeschhouwer wil ze koopen en eindelijk besluit de dichter met de woorden:

Dan gaet mense daer besiden driven
Besiden aen haer ghesellekens dans
Twaer mi leedt, dat icker af songhe
Want voorwaer si zyn ongans.

't Is niet te ontkennen, dat de 7^e strofe een zeer goed slot voor het lied zou zijn, maar is dat alleen eene voldoende reden om die vier strofen weg te laten, als niet tot het lied behoorende? Laten wij de zaak eens nagaan. De taal dezer vier strofen past zeer goed bij die der andere: ook hier vindt men die goed volgehouden beeldspraak en denzelfden onregelmatigen vorm. Behalve den tekst van het Antwerpsche Liedboek echter bestaat er ook nog een andere²⁾, die wat het verhaal betreft, vrij wel met den eersten overeenkomt. Alleen worden de roovers hier ‘de 36 ketelaers’ genoemd en blijkt hier, dat de rooverhoofdman opzettelijk het leven des ridders spaart. Als redenen daarvoor geeft hij o.a. op:

Ik heb met hem ghereden
Door dorpen ende steden
Zeven jaer gedronken
En g'eten van zyn brood.

1) Deze regel is blijkbaar corrupt; er heeft òf ‘verkens’ òf ‘wilde swynen’ gestaan. Ik denk het laatste en het eerste zal wel voor iets anders in de plaats zijn gekomen.

2) Hor. Belg. II, n^o. 22.

[p. 129]

Naar alle waarschijnlijkheid is hij dus 's ridders schildknaap of knecht geweest en dat verklaart dan ook, hoe hij in het bezit van den horen gekomen is. Voordat de roovers echter hunnen gevangene laten trekken, moet hij op zijn ridderwoord beloven

Dat (hy) het niet zal seggen
Of met geene penne schryven
Als dat het bosch van Maldeghem
Met roovers is beleid.

Daarop volgt dan het verhaal van de wijze, waarop de heer van Maldeghem die belofte nakomt:

Mynheerken van Maldeghem
Die heeft stille gezwegen
Hy en heeft het met geen pennen
Geschreven of gezeid
Maer heeft met zynen voete
Te Brugge in 't zand geschreven
Als dat het bosch van Maldeghem
Met roovers lag beleid.

Dezelfde voorstelling vindt men in den tekst, waarvan Willems zegt: ‘My voorgezongen in de omstreken van Maldeghem door den heer Willems van Eecloo en anderen. Men wyst daer nog de kuilen aan, in welke de roovers, zoo men zegt, gekerkerd zyn geweest¹⁾.’

Ik stel mij de zaak op deze wijze voor: Het avontuur van den heer van Maldeghem met de roovers zal al spoedig in een lied bezongen zijn geworden; dat lied bevatte m.i. de zeven eerste strofen. Later zal men toen op de aanwijzing van den ridder de roovers gevangen hebben genomen en te Brugge of misschien op het kasteel van M. hebben binnengebracht. Naar aanleiding daarvan kan toen een ander volksdichter er de vier strofen hebben bijgemaakt, welke door deze opvatting, dunkt mij, ook eerst duidelijk worden. Immers wie kon nog, al was het in ironie, denken aan ‘lammerkens’, nadat hij de woeste bandieten gekneveld binnen de slotpoort had zien komen:

1) Oude Vlaemsche Liederen bl. 141.

[p. 130]

Vandaar dat de dichter de eerste vervolgstrofe aanvangt:

Och wie wil hooren van lammerkens?
Wi sullen den sanck verkeeren moeten

en dat hij voorstelt de roovers liever bij wilde zwijnen te vergelijken (in die dagen zeker nog talrijk), die menigeen ongaarne op zijn weg zou vinden, want hunne borstels zijn van ijzer (zwaarden, pieken en knotsen). Op hunne binnenkomst te Maldeghem of Brugge heeft dan de 10^e strofe betrekking:

Dan brenct mense daer ter merct gedreven
Seer verstoort ende so schou

Hoe goed zijn die half vertoornde, half schuwe gevangenen geschilderd!

En de eindstrofe heeft betrekking op de terechtstelling. Ook hier houdt de dichter de beeldspraak steeds vol. Na spottend gezegd te hebben, dat geen vleeschhouwer lust zou hebben zulke zwijnen te koopen, vervolgt hij:

Dan gaet men se daer besiden driven
Besiden aen haer ghesellekens dans.

De dans is dan de terechtstelling op het schavot, waar reeds sommige roovers het leven hebben gelaten. De dichter besluit met de woorden:

Twaer mi leedt dat icker af songhe
Want voorwaer si zyn ongans

De aardigheid steekt gedeeltelijk hierin, dat het mnl. ‘ongans’ (ongants) de staande uitdrukking is voor: bedorven vleesch of spek¹⁾. De onthoofding wordt dus spottend bij het slachten van zwijnen vergeleken en de dichter zegt dan: ‘Het zou mij onaangenaam zijn er van (van de beschrijving der terechtstelling, die hij weglaat) te zingen, want voorwaar, het was garstig vleesch. Ik meen dus, dat de vier bedoelde strofen wel bij de zeven andere behooren, al kunnen zij er later bijgemaakt zijn.

1) Kiliaen i.v. ongans, ongants vercken: sus grandinosus; dus wat wij noemen: garstig.

[p. 131]

Van drie ghesellen uit Rosendael.

Hadden wij hier te doen met roovers van beroep, met eene georganiseerde bende, in dit lied treffen wij eenige genotzoekers aan, die de gelegenheid tot dieven maakt. Als het geld op een vroolijken zwerftocht verteerd is, komen zij een koopman tegen, dien zij aanranden en dwingen zijne goederen af te geven onder bedreiging van hem anders te zullen dooden.

Die coopman sinen tas ontsloot
Ende hi schonker wel hondert cronen;
Houdt daer, ghesellen van Rosendael,
Verteertse met vroutjes schone.

Triomfantelijk komen zij later op appelgrauwe rossen Antwerpen binnenrijden, maar reeds wacht hen de pijnbank en met verlamde leden moeten zij den vroolijken dag bekoopen. Geest en taal van dit lied wijzen misschien niet op de 15^e maar op het eerst der 16^e eeuw; 't is echter moeilijk uit te maken. Met dit lied heeft men een ander, vroeger zelfstandig, lied op den nachtegaal verbonden; daarover spreken wij echter later.

Mooi Aaltje.

Tot dusver was het doel der roovers, welke wij ontmoet hebben nog slechts goud en zilver, maar ook van menschenroof weten onze liederen te verhalen. In het lied van ‘Mooi Aaltje’ hebben wij daarvan een voorbeeld. Slechts in twee liederboeken en dat nog wel uit den aanvang der 18^e eeuw werd dit lied, voor zoover ik weet, opgenomen¹⁾ en in de helft dezer eeuw werd het nog door de gezusters Loveling in hunne woonplaats Nevele uit den mond des volks opgevangen. Ongetwijfeld behoort het onder onze oude liederen, gelijk uit den inhoud al ras zal blijken.

Mooi Aaltje is eene koningsdochter, die gestolen en aan koning Alewijn verkocht wordt. Hij krijgt zeven zonen bij haar, maar tot een eerlijk huwelijk is hij niet te bewegen, omdat hij haar voor eene vondeling houdt. Hij kiest zich dus eene andere ge-

1) In ‘den Italiaenschen Quacksalver.’ (1738.) en in ‘Scheltema's verzameling bl. 531. (voor het volk gedrukt).

[p. 132]

malin en terwijl de bruiloft gevierd wordt, begeeft Mooi Aaltje zich met hare zeven zonen en veertien kamenieren naar het bruidshuis. Onderweg ontmoet zij Alewyn en op zijne vraag, welk geschenk zij der jonge bruid denkt aan te bieden, zegt zij zinspelend op hunne vroegere betrekking:

Jouw bruid, die zal hebben goeds ghenoech,
Koning Alewyn, zeide ze, heere!
Myn oude kousjes en myn (ver)sleten schoen
Die mag ze wel dragen met eeren.

Maar dit geschenk weigert hij natuurlijk. Daarop biedt zij hem hare zeven zonen aan. ‘Die zal zij toch wel in haar dienst krijgen’ antwoordt Alewyn, maar

Jij moest haar geven jouw voorgespan
Wou jy de vriendschap met haar houen.

Dit weigert zij echter; slechts twee waren er aan haars vaders hof, hare zuster en zij hadden er elk een. ‘Zyt gy dan een koningskind’ vraagt hij, ‘waarom my dat niet vroeger gezegd.’

Ik had u zelve willen trouwen.

Daarop komen zij in het bruidshuis aan. En

Doe mooi Aaltje op dat bruidshuis kwam
De heeren boden haar eens te drinken
Zy liet er alzoo menigen traan
Al in de gouden wynschaal zinken.

De bedroefde vrouw trekt het oog der bruid tot zich en zij vraagt haren bruidegom: wie dat mag zijn. ‘'t Bennen van ons nichten en van ons neven’ antwoordt hij, maar zij logenstraft hem en maakt zich als mooi Aaltje's jongste zuster bekend. Edelmoedig doet zij afstand van haren bruidegom ten behoeve der verongelijkte zuster, zet haar gouden kroontje op mooi Aaltje's hoofd en rijdt heen, terwijl koning Alewyn tot zijne eerste liefde terugkeert. De tekst, dien de gezusters Loveling voor een dertig jaar aan Snellaert mededeelden¹⁾ geeft in hoofdzaak hetzelfde

1) Oude en Nieuwe Liedjes. 2e uitg. n^o. 65.

[p. 133]

verhaal. De koningsdochter heet daar Madel en zij wordt door den koningszoon zelf geschaakt. Overigens bevat deze tekst slechts 15 strofen tegen 22 van dien uit het 18^e eeuwsche liedboek. Het lied is er na dat lange tijdsverloop natuurlijk niet beter op geworden, maar verkeert toch nog in vrij goeden staat. Reeds na de korte inhoudsopgave zal elk hebben kunnen bemerken, dat wij hier met een oud lied te doen hebben.

Dat blijkt in de eerste plaats uit de maatschappelijke toestanden, ook uit de wijze, waarop personen van hoogen rang worden aangesproken: 't Is altijd: ‘koning Alewyn, heere!’ of ‘och! moeder, zeide ze, landsvrouwe¹⁾.’ Dat ik het echter minstens in de 15^e eeuw en waarschijnlijk nog wel vroeger wil plaatsen, steunt hierop²⁾: De eerste strofen van het lied (tekst van den Ital. Quacks.) luiden aldus:

Daar was er een oolyke schachelaar

Hy schachelde een koning zyn dochter,
Hy schachelde ze hier, hy schachelde ze daar
Dat hy ze zoo duur verkochte.

Hy verkocht ze zoo duur om geenen geld
Hy woog ze tegen zilveren schalen
Door haar rykdom en haar schoonheid
Zoo werd zy geheeten mooi Aale.

Dat deze strofen in dien vorm niet in het oude lied gestaan zullen hebben, zal men licht bemerken. Het zou uiterst moeilijk zijn ze tot hunnen oorspronkelijken vorm terug te brengen en ik zal mij daaraan niet wagen, maar in elk geval kan het woord: ‘schachelaar,’ dat eerst van veel lateren tijd dagteekent, er niet gestaan hebben³⁾. Welk woord heeft daarvoor vroeger in de

1) Dit laatste woord is in str. 8 verknoeid tot: lam der vrouwen.

2) Uit het voorkomen van het lied als wijs van een ander lied kon ik niets zekers opmaken. In ‘P.J. Twisck's Kleyn Liedtboexken’ (1633) vond ik dc wijs ‘van Adelken ende Alewyn.’ Is dat ons lied?

3) Hoffmann verklaart: ‘schachelaar’ eenvoudig door: ‘schaaker, Schächer, Räuber,’ maar die beteekenis heeft het woord nooit bij ons gehad. Het w.w. schachelen komt in de 17e eeuw voor als frequentatief van schachen d.i. schateren (zie Oudemans, Bijdrage tot een Middel- en Oudnerl. Woordenboek i.v.) In Holtrop's Dutch-English Dictionary (1841) lees ik: schachgeraar in de bet. van: woekeraar; dus toen schijnt het woord de tegenwoordige bet. genaderd te zijn.

[p. 134]

plaats gestaan? Welk ander zou het geweest zijn dan het woord: ‘schaker,’ want dat was in de middeleeuwen gebruikelijk in den zin van: ‘roover.’ Dat hier een woord van die beteekenis vereischt wordt, blijkt reeds uit den samenhang: mooi Aaltje is een koningskind, dat voor eene vondelinge uitgegeven en voor geld verkocht wordt; door wien anders zou dat gebeurd zijn dan door haren ‘scaker?’ Maar bovendien wordt deze gissing bevestigd door de eerste strofe van den hedendaagschen Vlaamschen tekst, waarin ook van stelen gesproken wordt. De eerste strofe luidt daar:

Een koning die hadde twee dochterkens in 't gemein
De oudste was Madel geheeten;
Een koningszoon stal ze tot tot de liefste zyn
En voerde ze naer verre streken.

En ook het deensche lied, waarin wij het nederlandsche terugvinden, brengt een bewijs aan. In de eerste strofe daarvan lezen wij immers:¹⁾

De Rövere wilde stjele gaa
Saa langt i fremmede Lande
Saa stjal de bort det Konge-Barn
Den Jomfru hedte skjöu Anna.

Ik geloof dus zeker, dat het woord: ‘scaker’ in den ouden tekst moet gestaan hebben en wanneer wij bij Hoffmann v. F. lezen, dat er in de 15^e eeuw een lied was, dat aanving met dezen regel: ‘Het schaecte een goet schakerkyn’²⁾ dan meen ik wel te mogen aannemen daarin ons lied te hebben weergevonden. Mag men dit vaststellen, dan was het lied dus reeds in de 15^e eeuw zóó bekend, dat zijne aanvangswoorden konden dienen om de wijs van een ander lied aan te geven. De latere zangers zullen het woord ‘schakerkyn’ niet meer begrepen hebben en het woord ‘schachelaar’ zal er (misschien langzamerhand) voor in de plaats gekomen zijn. Dit paste wel in den zin, daar er

1) Aangehaald bij H. v. F. Hor. Belg. t.a.p.

2) ‘Hor. Belg. II, XXVII in de lijst van Liederanfänge’.

[p. 135]

toch ook sprake is van verkoopen¹⁾. De wijze, waarop mooi Aaltje haren ontrouwen minnaar op zijne bruiloft komt storen, treffen wij ook elders in de middeneeuwsche poëzie aan. O.a. in eene Deensche romance getiteld ‘Herr Peder og Liden Kirstin²⁾.’ Hier verricht de vroegere geliefde alle diensten als bruidsmeisje, maar hangt zich daarna bij heure schoone haren op. Herr Peder doorsteekt zich en de bruid sterft van rouw.

Merkwaardiger is nog, dat wij dienzelfden toestand, zij het ook onder andere vormen, terugvinden in een Nederlandschen ridderroman uit het tijdperk van verval nl. den Seghelyn van Jerusalem³⁾. Ook Seghelyn heeft zeven zonen, die hij echter gewonnen heeft bij zeven jonkvrouwen, welke hij daarna verlaat. Naderhand kiest hij zich een ander meisje, Florette genaamd tot bruid en juist terwijl de bruiloft gevierd wordt en

Florette die joncfrouwe rene
Sat met Seghelyn daer si aten

treden de zeven moeders met hunne zeven zonen de zaal binnen. Ook hier ontveinst Seghelyn zijne verhouding tot de vroegere minnaressen tegenover zijne bruid. Evenals mooi Aaltje haren trouweloozen geliefde hunne zeven zonen aanbiedt als dienaars voor de nieuwe bruid, zoo bewerkt Seghelyn voor de zeven jonge vrouwen:

Dat si worden camerieren
Van Floretten al haer lyf⁴⁾.

Ik wil daarmede niet aantoonen, dat er verband moet bestaan tusschen den ridderroman en het lied, maar alleen dat de

1) In Scheltema's verzameling treffen wij het lied aan op bl. 531 onder den titel: ‘Een Nieu Lied, van een olike Schakelaer, Stem: Alst begint:

Daer was een olike Schakelaer
Hy schakelde een Koning zyn Dogter.

enz.

Ook hier m.i. eene verbastering van den oorspronlijken tekst. Is dit misschien een der trappen, waarlangs men tot: ‘schachelaar’ kwam?

2) ‘Udvalgte Danske Viser’ v. Nyerup e.a. III, n^o. 157.

3) Door den uitgever Verdam tusschen 1330-1350 gesteld.

4) vgl. de beschrijving t.a.p. vs. 8046 vlgg.

[p. 136]

middeleeuwsche dichters zich dikwijls van gelijksoortige toestanden en voorvallen bedienen, gelijk later ook nog meermalen zal blijken Ook in eene andere romance wordt een meisje geschaakt, echter meer in den zin, dien dat woord later kreeg. Niet hebzucht maar liefde is daar de drijfveer. Het lied, dat ik bedoel is getiteld:

‘Van Gerrit van Raephorst’

en heeft dezen inhoud:¹⁾

1) Het is, voor zoover ik weet, alleen te vinden in het ‘Haerlems Oudt Liedboek’ bl. 70.

[Van Gerrit van Raephorst]aant.

Vroeg in den ochtend van Goeden Vrijdag rijden Pieter de Grebber, zijne huisvrouw en zijne dochter door de hooge duinen achter Wassenaar ter kerke. Daar komt Gerrit van Raephorst hen op zijn wagen te gemoet, beschuldigt de Grebber, dat hij jacht maakt op zijne konijnen en rooft de dochter van de zijde des vaders weg. De moeder weeklaagt luid, maar haar echtgenoot is spoedig getroost. De schaker is ‘soo ryck van bloede’ zegt hij en

Hy heefter²⁾ rycke vrienden soo veel
Zy sullen ons dochtertje wel voeden

De moeder acht dit een schralen troost.

Och, lieve Man, wat meuchje spreken

zegt zij

Wat sullen zy van den Edeldom eten?
Wat sullen zy gaen beginnen?

Haar raad is dan ook naar 's Gravenhage te gaan, waar zij het meisje meent te zullen vinden. Als dat niet gelukt, spreken zij den heer van Wassenaar aan, maar ook hier is geene hulp te vinden en de troostelooze woorden:

Bender ghy u jonghste dochter quyt
Ick en kanse jou niet weder gheven.

is het eenigste, dat de edelman hen te zeggen weet.

2) In den tekst staat: de rycke.

[p. 137]

Het lied behoort zeker tot de oude liederen. Vooreerst om den inhoud: of zou eene dergelijke schaking, waartegen geene gerechtelijke vervolging mogelijk schijnt, in lateren tijd dan de 15^e eeuw kunnen zijn voorgevallen? Ten tweede, omdat er geen wijs bij staat aangegeven; het was derhalve, gelijk verschillende andere oude liederen (van Hildebrand, Thysken van den Schilde, Graef Floris, Cort Rozijn) zoo bekend, dat het op zijne eigene afzonderlijke wijze gezongen werd, die aan elk bekend was. Ook de bouw der strofen wijst er op, dat het lied tot de oude liederen behoort, gelijk wij in een later hoofdstuk zullen zien.

Voor zoover ik deze romance begrijp, oefent de heer van Raephorst het recht van wedervergelding aan Pieter de Grebber. Als hij dezen tegenkomt is zijne eerste vraag:¹⁾ ‘Wat jaeghje, steelje myn konynen?’ Die vraag schijnt gericht tot de dochter; het antwoord luidt ten minste:

Wat souw ick dats jouwe konynen jaghen
Daer ick hier sit op myn vaders waghen
En hoe soud ick het konnen beginnen?

En het lied gaat dan aldus verder:

Doe sprac Gerrit van Raephorst, dat edele bloet:
‘Onder 't ziddelbort zal icse vinnen.’

Pieter de Grebber die wierde van verwe root,
Hy sette syn dochter al van syn schoot
En hy settese al onder syn syde
Daer namse dats Gerrit van Raephorst van daen
Hey! dats heene ginck hy met haer ryden.

Ik zou hieruit opmaken, dat Pieter de Grebber werkelijk wel konijnen had gestroopt op den grond van Raephorst en dat deze

1) Het is ten minste waarschijnlijk, dat hij het is, die spreekt. Maar het is bij den springenden verhaaltrant der romance niet altijd gemakkelijk zoo iets te beslissen. De geheele strofe luidt aldus:

Sy reden alhier, sy reden aldaer
Sy reden al achter Wassenaer
Al achter de hooge Duynen
Daer quamper haer Gerrit van Raephorst te moet
Wat jaeghje? steelje myn konynen?

[p. 138]

daarvan kennis droeg, want hij zegt; ‘Onder 't ziddelbort sal icse vinnen.’ Het ‘ziddelbort’ schijnt een wagenbank te zijn, die tegen de zijde van den wagen bevestigd was en tegelijk dienst deed als deksel eener zich daaronder bevindende kist¹⁾. Daarbij zou dan ook passen, dat de Grebber zich ontdekt ziende van schaamte kleurt.

Dat Raephorst hier met voorbedachten rade handelde, zou ik opmaken uit zijne woorden:

't Was my niet²⁾ om hasen of konynen te doen,
Ick heb het wildt al, dat ick sochte.

die hij uitspreekt na het jonge meisje geschaakt te hebben.

Stond hij in eenige betrekking tot den heer van Wassenaer bv. in die van vasal? Of waarom anders wenden de ouders zich tot dezen:

Zy spraken myn Heertje van Wassenaer aen:
Of hyse aen haer dochter helpen konde.

De slotstrofe is mij niet duidelijk.

Myn Heertje die sprack er al sonder sneven:
Och! Vrouwtje waer is jou Man ghebleven?
En waer is jou Man ghebleven?
Bender ghy u jonghste Dochter quyt
Ick en kanse jou niet weder ghcven.

Waarschijnlijk moet men bekend zijn geweest met de wijze, waarop de schaking gebeurde, om het lied goed te kunnen begrijpen en gaan sommige toespelingen voor ons verloren, welke voor de tijdgenooten duidelijk waren.

1) Het woord komt hoogst zelden voor. Kiliaen kent het niet. In het ‘Mittelniederd. Wörterbuch van Schiller en Lübben komen echter verscheidene samenstellingen voor aavangende met sidel b.v.: sidel-dore (seitenthür) sidel-gat, sidel-mure enz. In het plat-duitsch, vooral in het dialect van Keur-Hessen beteekent sidel op zich zelf: ‘kist, bestemd om allerlei weg te bergen en die tegelijk dienst doet als bank. Vandaar dat: ‘ziddel-bort’ wel het ‘bord’ (plank) zal beteekenen, welke den ‘ziddel’ (kist) tot deksel dient.

2) In den tekst van het H.O.L. staat: ‘'t Was myner om enz.’; maar m.i. beteekent dat niets en moet het vers aldus gelezen worden.

[p. 139]

Erger dan in deze romance gaat het toe in die ‘Van de Koningin van elf Jaren’ welke evenals het lied van mooi Adeltje door de gezusters Loveling uit den mond des volks werd opgeschreven¹⁾. Het lied vangt aldus aan:

Daer was er een koning zeer ryk van goed,
Hy vryde Abraham's dochter van elf jaer oud:
Stel my uw dochter ter mynre pande,
Of al uw goed steek ik in brande.

Te vergeefs wijst de vader op de jeugd van zijn kind; de koninklijke vrijer laat zich niet afwijzen. Het meisje besluit nu zich op te offeren.

Wel vader, zei zy, ware dat geene pyn,
Dat al ons goed verbrand moest zyn?
En sterf ik van zulk een pyne,
De schâ van my die ware kleine.

Zy is er op haer slaepkamer gegaen,
Zy heeft haer zyden kleedsel aengedaen,
En een paer schoen met snelle' riemen²⁾
Daermee ging zy den koning dienen.

En een jaerken of wat daernaer
De koninginne was in gevaer,
Zy riep: ach! koning, ach! koning heere,
Myne regter zyde doet my zoo zeere.

Het arme kind smeekt hem zijn paard te zadelen en zoo snel hij kan naar hare moeder te rijden. Weldra zit hij in den zadel en draaft door het bosch om zijne opdracht te volbrengen. Halverwege komt hij de moeder van het meisje tegen, die door een voorgevoel gedreven op weg is naar hare dochter. Hij neemt haar achter zich op het paard en gezamenlijk keeren zij terug. Reeds hebben zij het bosch achter den rug en de groene heide breidt

1) Medegedeeld door Snellaert in de ‘Oude en Nieuwe Liedjes’ n^o. 64.

2) Wat beteekent ‘snelle riemen’?
Moet men niet lezen: ‘smalle’? Ook in het A.L. n^o. 29 lees ik: ‘twee schoenen met smale riemen’.

[p. 140]

zich voor hen uit; daar treffen klokketonen het oor van den koning en sombere vermoedens maken zich van hem meester. Te vergeefs tracht hij zich op te dringen, dat die tonen den noen moeten aanduiden. Het klokje klept voort en zijn oog valt op een schaapherder, die met zijne kudde over de heide trekt. Hij kan zich niet weerhouden inlichtingen te vragen:

Wel schaper, zei hy, schaepherder van my,
Ik zal u wat vragen en zegget gy my:
Wat is er hier zoo vroeg te doene,
Luiden die klokskens hier ook al noene?

Het antwoord maakt zijne bange verwachting tot zekerheid. De jonge koningin is gestorven tegelijk met het kind, waaraan zij het leven had geschonken en de man, wiens slachtoffer zij geweest is, overleeft haar niet lang:

Hy leî zyn hoofd al op eenen steen;
Van weenen en rouw brak zyn hertjen in tweên.
Daer waren dry lykskens wel in 't gemeine
Van vader en moeder en zoontjen kleine.

De oudheid van dit lied blijkt, dunkt mij, genoegzaam uit den inhoud. Is het echter ook oorspronkelijk Nederlandsch en zijn er miss chien nog andere bewijzen voor die oudheid te geven? Laat ons nagaan, wat dienaangaande valt op te merken. Er zijn verschillende Duitsche liederen, waarin deze zelfde geschiedenis verhaald wordt¹⁾. Böhme deelt ons een daarvan mede onder den titel: ‘Die junge Markgräfin’. De gang van het verhaal is hier in hoofdzaak dezelfde als in het Vlaamsche lied, maar van woordelijke overeenkomst is geen spoor te ontdekken; ook is het Duitsche lied veel uivoeriger en bevat tal van bijzonderheden, die in het Vlaamsch niet vermeld staan. De voornaamste feiten komen echter overeen, gelijk ik reeds zeide: Ook hier zendt de kindvrouw haren echtgenoot door het bosch om hare moeder te waarschuwen. Hij komt deze halverwege tegen, zij rijden over de

1) Opgegeven door Böhme in zijn Altd. Liederb. n^o. 89.

[p. 141]

heide en hooren een klokje luiden. De markgraaf vraagt een herder om inlichting en evenals wij in het Vlaamsche lied hoorden:

Luiden die klokskens hier ook al noene?

luidt het hier:

Ach Hirtlein, liebes Hirtlein mein,
Was läutet man im Klösterlein?
Ist es denn um die Vesperzeit,
Oder läutet man einen Todtenleich?

Zij komen aan het kasteel, zien daar den lijkdienst en komen in de kamer, waar het arme moedertje met het doode kind in hare armen op de baar ligt. De schoonmoeder sterft van smart:

Die Mutter die war ganz allein
Sie setzt sich auf einen harten Stein
Vor Leid brach ihr das Herz entzwei.

Deze strofe komt eenigszins overeen met de laatste door mij aangehaalde strofe van het vlaamsche lied. De markgraaf doorsteekt zich en weldra wassen drie leliën op het graf der jonge koningin. Eene daarvan is zwart; deze stelt het nog ongedoopte kind voor. Op de derde staat geschreven:

Wir sind alle bei Gott, die sich lieben.

Daarop wordt de markgraaf naast zijne jonge vrouw in de kerk begraven.

Een ander lied, dat deze zelfde stof behandelt onder den titel ‘Hans Markgraf’¹⁾ is korter dan dit eerste, maar vertoont ook nergens woordelijke overeenkomst met het Vlaamsche lied. Andere Duitsche teksten kon ik niet vergelijken. Indien men echter in aanmerking neemt, dat het Duitsche lied reeds in het midden der 16^e eeuw bekend en dat zijne melodie zeer geliefd was²⁾, dat het in verschillende oorden van Duitschland nu nog bekend is, dat het Vlaamsche lied dikwijls onduidelijk is (over de moeder der

1) Opgenomen in ‘Die Volkslieder der Deutschen durch F.K. von Erlach II, bl. 136.

2) Vgl. Böhme t.a.p.

[p. 142]

jonge koningin wordt b.v. met geen enkel woord meer gesproken, nadat de koning haar achter zich te paard heeft gezet) en dat twee der Duitsche liederen het in uitvoerigheid en duidelijkheid winnen van den eenigen ons bekenden Vlaamschen tekst, dan is het m.i. waarschijnlijk, dat deze geschiedenis ons door Duitsche liederen bekend zal zijn geworden; misschien heeft een Vlaamsch dichter er toen eene eenigszins zelfstandige bewerking van gemaakt. Wie met ‘Abraham’ in het Vlaamsche lied bedoeld wordt, weet ik niet. Er kan echter zeer wel een andere naam gestaan hebben; meermalen immers worden namen in de oude liederpoëzie veranderd.

Zou het Vlaamsche lied reeds in de 16^e eeuw gemaakt zijn?

Ik geloof het wel, maar kan het niet bewijzen. Het komt mij aannemelijk voor, omdat bijna al deze verhalende liederen vóór de 17^e eeuw tot ons overkwamen. Later werd onze verhouding tot Duitschland gansch anders en ik heb nooit opgemerkt, dat gedurende en na de 17^e eeuw romancen door ons uit het Duitsch werden overgenomen¹⁾. Mogelijk is het zeker, doch m.i. niet waarschijnlijk. Er is meer, dat mij tot die meening brengt. Het door Böhme medegedeelde lied vangt aan met dezen regel: ‘Es hatt ein Herr ein Töchterlein’ en in 1593 moet een lied aanvangende met den regel ‘Het hadde een graef een dochterken’ hier te lande zeer bekend geweest zijn, want die aanvangsregel kon toen gebruikt worden om de wijs van een ander lied aan te geven²⁾. Bovendien kan ook de andere Duitsche tekst getiteld ‘Hans Markgraf’ (Hans Markgraf ging zum Freien aus) hier bekend zijn geweest. In van Mander's Gulden Harpe toch trof ik een lied aan gesteld op de wijze ‘Van Hans de Grave’. Kan ik dus al niet bewijzen, dat het Vlaamsche lied hier in de 16^e

1) Ik bedoel natuurlijk volksliederen door Nederlandsche volksdichters of zangers van Duitschers overgenomen.

2) Vgl. de lijst van ‘Liederanfänge’ Hor. Belg. II, XXVI. Misschien is dit lied hetzelfde als die, welke aanvangen ‘Het was een graven dochterkyn’ (1631) en ‘Noch weet ik eens graven dochterkyn’ (1638) welke ook aldaar bl. XXVIII en XXXI voorkomen.

[p. 143]

eeuw of vroeger bekend moet zijn geweest, ik hoop het toch waarschijnlijk te hebben gemaakt.

Op de aandoenlijke geschiedenis van het elfjarige meisje moge die ‘Van 't Kindt van twaelf jaren’ volgen. Deze romance, eene der roerendste die wij hebben, werd door Hoffmann niet in zijne Horae Belgicae opgenomen, maar sluimert vergeten in het ‘Haerlems Oudt Liedboek’ (bl. 74). Het lied verhaalt:

Het was een kindt, soo kleynen kindt
Een kindt van twaelef jaeren, twaelef jaeren
't Sou met syn boochje uyt schieten gaen
Daer de hasen en konyntjes waren, konyntjes waren.

Terwijl het zich daarin verlustigt, wordt het door den Heer van Bruyswyc gevangen genomen. De moeder hoort het en begeeft zich naar het kasteel. Maar te vergeefs biedt zij den hardvochtigen kastelein ‘silver en root goudt’ om het knaapje terug te bekomen. Daarna biedt zij hem hare ‘seven ghedochters stout’, maar hij blijft weigeren. ‘De drie’ zegt hij:

De drie, dat bennen nonnen, bennen nonnen
De vier dat zyne so edel Lantsvrouwen
Sy blincken teghen de Sonne.

Nu biedt zij hem hare ‘seven ghesoonen stout’ maar ook deze weigert hij:

De drie dat benne Papen, benne Papen
De vier dat synder so edel Lantsheeren
Sy draghen Keysers wapen, Keysers wapen

Zoo is dan alles te vergeefs en het arme knaapje moet de ladder beklimmen, waar de dood hem wacht. Uitnemend is de schildering van de kleine gestalte, die langzaam de ladder bestijgt en op iederen sport reikhalzend omziet of nog geene hulp komen zal.

Als 't kint op 't eerste trapje trat
Het keeck so dickmaels omme, dickmaels omme
Daer sagh het syn seven ghesusters stout
Van verre ghereden commen, ghereden commen.

[p. 144]

En de hoop ontwaakt weer in hem en hij kan zich niet bedwingen en luide roept hij:

Rydt aen, rydt aen, ghesusters stout
En steect jou paert met sporen, paert met sporen
Hadt jy der een half uer langer ghebeydt
Myn leven waer al verloren, al verloren.

Maar zij zijn nog zoo ver, zoo ver en hij klimt weer een sport hooger. Nog is echter de hoop niet geheel verdwenen:

Als 't kint op 't tweede trapje trat
Het keeck so dicmaels omme, dickmaels omme
Daer sach het syn seven ghebroeders stout
Van verre ghereden commen, ghereden commen.

En weer roept hij angstig:

Rydt aen, rydt aen, ghebroeders stout
En steect jouw paert met sporen.

Maar zij zijn nog zoo ver - en weer klimt hij een sport.

Als 't kint op 't derde trapje trat
Het most noch eensjes drincken, eensjes drincken.
Het lieter soo menighen natten traen
Al in de schale sincken, schale sincken.

Het zijn de laatste tranen, die hij weent. Maar zijn beul ontsnapt de wrekende hand niet en reeds den volgenden morgen werpt de opgaande zon hare stralen op het lichaam van den Heer van Bruyswyc badende in zijn bloed.

's Morgens als den dach opquam
De Poorten ginghen open, ginghen open
Doe lach er myn Heer al van Bruynswyc
Al door syn halsje geschoten, halsje geschoten.

Het schijnt, dat de wreker zelf hem vraagt:

Myn edelen heer al van Bruynswyc
Hoe ben jy nou te moede, nou te moede?
Gister avond doe wasser jou halsje sneeuwit
Nu ist soo root als bloede, root als bloede.

[p. 145]

Stervend beklaagt de edelman zich nog, dat niemand hem eene eerlijke begrafenis wil geven.

Volgens de Coussemaeker werd het lied nog in zijn tijd in Fransch Vlaanderen gezongen en hij geeft dan ook den tekst, dien hij verzameld heeft in verschillende dorpen en stadjes¹⁾. Het lied is daar verknoeid en bedorven, hoewel het in hoofdzaak met dat uit het H.O.L. overeenkomt. Alleen is hier ‘Koning Halewyn’ in de plaats getreden van den Heer van Bruyswyc. de Coussemaeker denkt er niet aan, dat die naam wel eens van lateren tijd zou kunnen zijn en ziet dus in ons lied ‘un des épisodes de ce farouche homme du Nord’. Dat dit echter geen grond heeft en dat de naam ‘Halewyn’ werkelijk een invoegsel is van lateren tijd, blijkt uit den oudsten tekst, dien wij van ons lied hebben. Deze bestaat wel is waar slechts uit twee regels, maar die twee zijn voldoende. In de 15^e eeuw komen nl. die aanvangsregels reeds voor om de wijs van een ander lied aan te geven:

Die edele Here van Brunenswyc
Die heeft een kint ghevanghen²⁾.

Tevens blijkt daaruit hoe oud het lied ongeveer is; want was het in de 15^e eeuw zóó algemeen bekend, dat het als ‘wyze’ kon dienen, dan kan het zeer wel uit de 14^e eeuw afkomstig zijn. De naam: Brunswijk zou doen vermoeden, dat het lied oorspronkelijk Duitsch geweest zij. Niets herinnert echter aan die Duitsche afkomst en ik heb ook nergens een Duitsch lied over deze stof kunnen ontdekken. Dit beslist de zaak nog wel niet, want zulk een Duitsch lied kan verloren zijn gegaan, maar van den anderen kant is het niet onmogelijk, dat een zwervend Nederlandsch dichter een lied zou hebben gemaakt op de geschiedenis, die hem aan de oostgrens of misschien in de omstreken van Brunswijk kan ter oore gekomen zijn.

Hoe het zij, ik zie in dit verhaal niets anders dan een schildering van de gruwzame wreedheid, waarmee adellijke heeren

1) In zijn ‘Chants populaires’ etc. n^o. 46.

2) Hor. Belg. II, XXIV.

[p. 146]

zich soms in hun jachtrecht handhaafden, dezelfde wreedheid, die in Bürger's ‘Wilder Jäger’ zoo zwaar gestraft wordt en die ook hier der wrekende Nemesis niet ontkomt.

Op het altaar dier godin offeren ook dichters en zangers dezer liederen gaarne en dikwijls en doen zij het misschien niet immer uit eigen aandrift, dan volgen zij hierin hun instinct, omdat zij gevoelen, dat het volk op den duur het onrecht haat en de gerechtigheid lief heeft. Dat moge op nieuw blijken uit eene romance, die veel overeenkomst vertoont met de zoo even besprokene en van Hoffmann v. F. dan ook terecht het opschrift:

De onschuldige knaap¹⁾

verkregen heeft.

1) Hor. Belg. II, n^o. 25

[De onschuldige knaap]

Deze knaap is nl. door een vertoornd edelman gevangen genomen in de meening, dat hij eene gouden keten gestolen heeft. In een kerker, die veertig vadem onder de aarde ligt, met adders en slangen tot eenig gezelschap, ligt de ongelukkige op den dood te wachten. Te vergeefs komt zijn vader voor den slotvoogd en biedt hem een hoog losgeld aan, te vergeefs wijst hij er hem op, dat zijn zoon de keten niet gestolen, maar van eene jonkvrouw ten geschenke ontvangen heeft - de edelman blijft onverbiddelijk en misschien zal deze hardvochtigheid wel daarin haren grond hebben gevonden, dat de schenkster der keten zijne dochter was. De jongeling moet eindelijk de noodlottige ladder beklimmen onder het oog van zijn vader, wien het hart breekt.

Zyn vader onder 't geregte stond,
Zyn hert dat scheen te breken;
Och, zoone liefste zoone van myn,
Uwen dood zal ik wel wreken.

Maar zijn zoon vermaant hem die wraakzucht te onderdrukken. Den derden dag daarna verschijnt een engel, die beveelt het lijk af te nemen, zoo men niet wil, dat de gansche stad verzinke. Ook daarmee is echter niet alles afgedaan en drie maanden later moeten nog meer dan dertig mannen met hun leven den moord op den jongeling boeten.

[p. 147]

Zooals ik reeds zeide, noemt H. v. F. dit lied ‘Der unschuldige Knabe’ en die duitsche titel past hier beter dan in vele andere gevallen, want het lied is vrij letterlijk uit het duitsch vertaald. Bij eene vluchtige vergelijking met een paar duitsche liederen¹⁾ zal dat spoedig duidelijk worden voor elk, die ze even naast elkander legt. Van die vertaling valt overigens niet veel bijzonders mede te deelen; hare letterlijkheid wijst eerder op de eerste helft der 16^e dan op de 15^e eeuw. Het duitsche lied komt het eerst voor in 1540 en daarna dikwijls op losse blaadjes; bij ons trof ik het voor de eerste maal als wijs aan in een geestelijk liedboek van 1593²⁾. De volgorde der strofen is in het duitsch eenigszins verschillend van die der vertaling, nl. 1-10 evenals in het duitsch, daarop 11, 13, 14, 12 en dan weer als in het origineel. Fraai is de vertaling geenszins en de slotstrofe van het duitsche lied, waarin ‘drei jungfrewlein zu Wien in Oesterreiche’ zich als de zangsters noemen, is in het nederlandsch weggelaten.

Dat dergelijke verhalen niet aan een bijzonder land eigen waren, maar tegenhangers vonden in het overige beschaafde Europa, blijkt o.a. uit eene engelsche ballade getiteld: Seton's sons³⁾. De ballade bevat de geschiedenis van een paar edelknapen, die op een strooptocht gevangen zijn genomen, later als gijzelaars moeten dienen en vermoord worden, omdat hun vader zijn kasteel niet wil overgeven. Daarna komt ontzet voor de belegerden en nemen dezen eene bloedige wraak.

Met het verhaal eener wraakneming vingen wij de beschouwing dezer liederen aan en wij zijn hier op nieuw met dergelijke verhalen bezig geweest. Wat daar tusschen ligt, was dikwijls daarbij passend en voldoende om ons te overtuigen, dat in die ridderwereld waarlijk niet alles goud was, wat er blonk. Maar toch

1) n^o. 125 van Uhland's verzameling en n^o. 27 van Böhme's 4. Liederb.

2) Veelderhande Schriftuerlycke Nieuwe Liedekens, vermaningen enz. door L.K. gedruckt t'Utrecht by my Reynder Wylicks. Anno 1593 (L.K. is: Lenart Klock, zooals blijkt op fol. 508.)

3) Minstrelsy of the English Border by Fred. Sheldon bl. 18.

[p. 148]

vallen daar meer en betere dingen op te merken dan alleen root en moord en wraak.

Van de kunstwerken in proza sprekende, zegt een duitsch geleerde, dat voornamelijk liefde en avonturen de spil zijn, waarom zij draaien¹⁾. Kan men ook de stof onzer verhalende liederen onder die twee rubrieken brengen? Ik meen daarop bevestigend te kunnen antwoorden. En zagen wij tot dusverre meer van de avonturen dan van de liefde en traden de mannen meer op den voorgrond dan de vrouwen - in de reeks van romancen, die wij nu zullen nagaan, hebben maagden en vrouwen een even groot aandeel in den gang van zaken als de mannen en dikwijls een grooter. En dat ligt in den aard der zaak, want hier wordt in de eerste plaats gezongen van liefde en in dat rijk is de vrouw koningin. Zeker, de liefde dier jonkvrouwen beantwoordt niet altijd aan de eischen eener hedendaagsche zedenleer; van een strijd tusschen hartstocht en plicht is gewoonlijk geene sprake, dikwijls zelfs is hunne liefde ‘un amour aggressif’ zooals een Fransch schrijver het geestig uitdrukt²⁾, maar men moet daarbij in aanmerking nemen, dat ook van deze maagden en vrouwen kan worden gezegd, zij het ook in mindere mate, wat diezelfde schrijver beweert omtrent de jonkvrouwen der Chansons de Geste: ‘Ce qui les domine, c'est le sang; un sang qui bouillonne en des veines ardentes.’ En bovendien zijn bij die jonge vrouwen en meisjes in onze oude liederen ook voorbeelden te vinden van zelfopofferende, trouwe liefde. Het eerst moge dat blijken uit de geschiedenis van haar, wier smart zoo schoon geschilderd is in:

‘Het daghet in den Oosten³⁾.’

1) Felix Liebrecht in de Voorrede (XVII) zijner bewerking van John Dunlop's History of Fiction.

2) Léon Gautier. Les Epopées françaises bl. 18 vlgg.

3) A.L. n^o. 73. Hor. Belg. II, n^o. 16. Willems. bl. 111.

[Het daghet in den Oosten]

Het dage t in den Oosten,
Het lichtet overal;
Hoe luttel weet myn liefken
Och waer ic henen sal.

[p. 149]

 

Och warent al myn vrienden

 

Dat myn vianden syn

 

Ic voerdu uiten lande

 

Myn lief, myn minnekyn.

De morgennevel zweeft nog over de velden en tusschen de boomen, terwijl deze welluidende strofen weerklinken onder het venster eener jonkvrouw. De ridderlijke zanger is een harer minnaars, doch weinig passen de zachte aandoeningen in zijn lied bij de bloedvlekken op zijn zwaard. Zoo even is hij teruggekeerd uit een tweegevecht met zijn medeminnaar, die zich in de wederliefde der jonkvrouw mocht verheugen. De gelukkige heeft echter den dood gevonden onder de linde, waar de strijd plaats greep en de overwinnaar brengt nu zelf die vreeselijke tijding aan het meisje over. Zij begeeft zich daarop naar de linde, vindt het lijk van den geliefde en barst uit in de weeklacht:

Och lichdi hier verslaghen
Versmoort al in uw bloet!
Dat heeft ghedaen uw roemen
Ende uwen hoghen moet!

Och lichdi hier verslaghen,
Die mi te troosten plach!
Wat hebdi mi ghelaten
So menighen droeven dach!

Maar hooger belangen roepen haar. Nog kan de vermoorde hare liefde niet ontberen, want eene eerlijke begrafenis is een vereischte voor zijne zielsrust en zoo slaat zij dan den ter aarde gevallen mantel weder om en begeeft zich naar het vaderlijk kasteel, waar de poort reeds geopend is en de ridders vergaderd zijn. Hare bede om hulp bij den zwaren plicht, dien zij te vervullen heeft, wordt met stilzwijgen aangehoord:

Die heren sweghen stille,
Si en maecten gheen gheluit;
Dat meisken keerde haer omme,
Si ghinc al wenende uit

Zoo komt zij dan allen terug onder de linde en bij het gezicht

[p. 150]

van den vermoorden geliefde schiet het hart haar op nieuw vol en wanhopig werpt zij zich neder op het lijk en kust de koude lippen:

Si nam hem in hare armen,
Si custe hem voor den mont
In eender corter wilen
Tot also menigher stont.

Is dit tooneeltje onder de linde in hooge mate plastisch schoon niet minder zijn het de volgende, waarin wij zien, hoe de arme maagd zich eindelijk opheft uit hare smart en de aarde opgraaft met het blinkende ridderzwaard en het lijk op sneeuwwitte armen ten grave torst en zich dan, als alles voor haar ten einde is, met loome schreden verwijdert naar het klooster, waar zij hare dagen wil besluiten. Ik heb den inhoud van het lied medegedeeld, maar den indruk, dien het maakt, niet kunnen weergeven. Om er al de bekoring van te gevoelen moet men het lied zelf hooren en zeker zal het niet licht zijne werking op iemand missen, ook al is hij weinig bekend met de ridderwereld, waarin het ons een blik doet slaan.

Wij bezitten behalve den tekst van het A.L. nog een anderen uit het Oud Amsterdamsche liedboek, waarvan ook Breêroo zich bediend heeft voor zijn drama en die waarschijnlijk ook uit de 16^e eeuw dateert. Eene vergelijking dier teksten kan ons dienen het lied beter te leeren begrijpen en ik zal daarom sommige strofen naast elkander plaatsen en eenige gewichtige punten van overeenkomst en afwijking bespreken.

De twee eerste strofen leveren geen groot verschil op. De oudste tekst (van het Antw. L.B.) is echter, gelijk doorgaans, fijner en beschaafder. Men oordeele:

A.L.	Breêroo.
1. Het daghet in den Oosten	1. Het daghet uyt den Oosten
Het lichtet overal	Het licht schynt overal
Hoe luttel weet myn liefken	Hoe weynigh weet de liefste
Och waer ic henen sal.	Waer dat ick heenen sal.

Hoe schilderachtig is dat; ‘het lichtet overal’ en hoeveel beter

[p. 151]

past het bij den eersten regel ‘Het daghet’ (d.i. het begint dag te worden) dan in den anderen tekst ‘Het licht schijnt overal.’

De tweede strofe levert geen groot verschil op:

2. Och warent al myn vrinden	2. Warent al myn vrinden
Dat myn vianden syn	Dat myn vyanden syn
Ic voerdu uiten lande	Ick voerden u uyt de lande
Myn lief, myn minnekyn	Myn troost, myn minnekyn.

Alleen zou men kunnen opmerken, dat door het weglaten van het klagende: ‘och’ zoowel in de eerste als in deze strofe de droefgeestige tint, die over het geheele verhaal ligt, minder sterk is geworden.

Wij gaan verder:

3. Dats, waer soudi mi voeren,	3. Werwaert wout ghy myn voeren,
Stout ridder welghemeit?	Stout Ruyter wel ghemoet?
Ic ligghe in myns liefs armkens	Al onder de lindeboom groene,
Met groter waerdicheit.	Myn troost, myn waerde goet.
	4. Ic legg' in myn liefs armen
	Met grooter eerwaerdicheydt,
	Ic legg' in myn liefs armen
	Stout Ruyter wel ghemoet.

Als wij in aanmerking nemen, dat in Breêroo's tekst het lied eene strofe meer telt dan in het A.L. en er op letten, hoe verwaterd en gerekt die twee strofen (3 en 4) zijn, waarin tweemaal hetzelfde gezegd wordt en dat nog wel in woorden, die pas gebruikt zijn, dan zal men wel mogen aannemen, dat de eene strofe uit het A.L. verknoeid is tot twee in den lateren tekst. Ook komt het antwoord van den ruiter, zooals in den tekst bij Breeroo staat, noch in den Nederduitschen, noch in den Hoogduitschen tekst der 15e eeuw voor. Vaster gewoonte daalde de ridder in den oudsten tekst af tot een ruiter in den lateren; ook het bekende epitheton: ‘welghemeit’ begreep men later niet meer en de linde werd tot een lindeboom. Zóó zou men ook de andere strofen met elkaar kunnen vergelijken en tot dergelijke uitkomsten geraken. Liever dan die alle op te sommen, wil ik nog wijzen op het slot van het lied. Na het verhaal der begrafenis volgen in den oudsten tekst deze twee slotstrofen:

[p. 152]

 

13.

 

Nu wil ic mi gaen begheven

 

In een clein cloosterkyn

 

Ende draghen swarte wilen

 

Ende worden een nonnekyn.

 

 

 

14.

 

Met harer claerder stemme

 

Die misse dat si sanck

 

Met haer sneewitten handen

 

Dat si dat belleken clanc.

In den tekst, waarvan Breeroo zich bediende, staan die twee strofen in omgekeerde volgorde. Blijkbaar meende men dus, dat zij bij het lijk staande die mis zong en het schelletje deed klinken. Zoo vat ook Dr. ten Brink het op¹⁾, die trouwens alleen Breeroo's tekst gebruikt en le Jeune, die ons het meisje voorstelt ‘bij eene opene kapel in het veld het sterflied aanheffende²⁾.’ Maar van waar komen plotseling dat schelletje en die kapel en zou het niet vreemd zijn, dat daarvan te voren met geen woord melding is gemaakt? Ja, het ligt in den aard der romance den hoorder veel te laten raden, maar dat heeft toch gewoonlijk meer betrekking op den gedachtengang dan op stoffelijke dingen.

Deze volgorde der strofen is m.i. niet te verdedigen, maar waarom zou men dat ook doen? waarom zal men niet liever aannemen, dat de oudste tekst ook hier de betere lezing vertoont en de verklaring is dan, dunkt mij, vrij wat eenvoudiger en gemakkelijker. De laatste strofe heeft dan alleen betrekking op de lijkmis, waaraan zij in het klooster deelneemt. En mocht het iemand vreemd voorkomen, dat het verhaal nog zou zijn voortgezet, nadat het meisje zich in het klooster heeft teruggetrokken, dan wijs ik hem op het eveneens zeer oude lied: ‘Ic stont op hoghen berghen’ aan welks slot men denzelfden toestand aantreft. Over de wijze van voorstelling in het lied, vooral van de eerste strofen, valt nog iets op te merken. Bij ten Brink lezen wij alleen: ‘Nu vangt de romance aan met eene ongekunstelde schildering der natuur.’ Maar wie geeft die schildering? De dichter of een

1) Zie zijn: G.A. Breederoo bl. 236.

2) bij ten Brink aangehaald.

[p. 153]

der handelende personen? Ik stel mij de zaak aldus voor: De twee eerste strofen van het lied worden gezongen door den zegevierenden ridder voor het venster der jonkvrouw. In de derde strofe tracht zij den zanger af te wijzen door hem te antwoorden, dat zij in haars minnaars armen ligt en in de vierde logenstraft hij haar met de woorden ‘bilo! ghi en secht niet waer’ en hij voegt er bij: ga slechts naar de linde en het gezicht van zijn lijk zal u overtuigen; daarop gaat zij er heen. De verdere gang van zaken is duidelijk.

Als oorzaak van den dood heurs minnaars noemt het meisje in str. 6.

Dat heeft ghedaen uw roemen
Ende uwen hoghen moet.

Dat men zich openlijk beroemde op de gunst eener vrouw of maagd, was namelijk een vergrijp tegenover de schoone sekse, waartegen middeleeuwsche dichters niet zelden waarschuwen. Zoo wordt b.v.¹⁾ een ruiter door zijne liefste afgewezen, omdat zij gehoord heeft, dat hij zich op hare liefde beroemde. Het lied van Brunenborch²⁾ verhaalt van een zanger, die het niet verzwijgen kan, dat hij een bloemkrans uit de handen zijner gehuwde meesteres ontvangen heeft. Een verrader beluistert hem, terwijl hij zijne vreugde hierover uitstort in een lied en komt dan tot den echtgenoot:

Here, seide hi, here goet!
Dats Brunenborch draecht hoghen moet,
Hi slaept bi dynre vrouwen.

En in de oude romance ‘van 't Vriesken’³⁾ zegt een beleedigd echtgenoot tot den minnaar zijner vrouw:

Ja Vriesje, waert ghi der een eerlyc man,
Ghi trocter gheen andermans clederen an
En ghi droechter geen roem van vrouwen
Nu sult ghi mi of ic sal di
Met den blanken swaert doorhouwen.

1) Hor. Belg. II n^o. 77.

2) Hor. Belg. II, n^o. 6, 4.

3) ald. n^o. 37, 3.

[p. 154]

Dat ‘het daghet in den Oosten’ een onzer oudste liederen is, weet men. Bij Willems lezen wij deze aan de Acta Sanctorum ontleende mededeeling; ‘Dit lied was reeds bekend in de eerste helft der XIV^e eeuw, toen de heilige Geertruid, beggyn van Delft en geboren te Voorburg in Holland, hetzelve gewoon was dagelijks te zingen......’ Maar ook al wisten wig niet, dat het zoo oud was, dan zoude o.a. de schildering der begrafenis ons reeds daarop wijzen. De zorg voor eene begrafenis en het graven van een graf met het ridderzwaard zijn trekken, die men in de ridderpoëzie terugvindt. Zoo lees ik in eene aanteekening op den Walewein¹⁾ ‘biecht en begrafenis beveiligden de afgestorvenen naar ziel en lichaam om niet in handen der duivelen te vallen’ en er worden dan voorbeelden uit den Lancelot aangehaald om dat te staven. Eenige andere voorbeelden uit denzelfden roman zijn²⁾:

Ende alsic doet ben, graeft mi dan
Met uwen swaerde, edel man.

en:

Doen voer hi int wout daernaer
Ende dede die lichamen daer ter eerden
Die si groven met haren swerden.

Zooals ik reeds opmerkte, wordt ons lied ook in het Duitsch gevonden. Er bestaat nl. een Nederduitsch lied en een korter Hoogduitsch, dat minstens uit de 15^e eeuw dateert³⁾. Het Nederduitsche lied is blijkbaar eene navolging van het onze; in het Hoogduitsch is de inkleeding eenigszins verschillend. Böhme houdt echter ook deze bewerking voor eene omwerking van het Nederlandsche lied en het is derhalve waarschijnlijk, dat dit door de Nederduitsche bewerking in Opper-Duitschland bekend zij geworden; het Nederlandsche lied volgde dan in tegenovergestelde richting denzelfden weg, welken vele Hoogduitsche liederen namen, die door Nederduitschland tot ons kwamen en hier werden om-

1) Roman van Walewein. Uitgeg. door Dr. W.J.A. Jonckbloet II, 269.

2) ald. bl. 276.

3) beide te vinden in Böhme's Altd. L.B. n^o. 17 en n^o. 18.

[p. 155]

gewerkt. Deze zienswijze verkrijgt grootere waarschijnlijkheid, indien men weet, dat eene Hoogduitsche, geestelijke omwerking van dit lied van 1421 betiteld wordt met den aanvangsregel van het Nederduitsche lied ‘Id daget in dat Osten.’

Ik houd ons lied derhalve voor oorspronkelijk Nederlandsch en ook Böhme is van die meening¹⁾. Mogen wij dit als zeker beschouwen, dan is het voor ons eene reden tot billijken trots, dat zulke liederen reeds in den aanvang der 14^e eeuw (misschien nog vroeger) ten onzent konden ontstaan en tevens is het eene vingerwijzing, waar het geldt den ouderdom van andere dergelijke liederen te bepalen.

Een kunstwerk toch staat niet op zich zelf, maar is altijd min of meer het product der omstandigheden en wanneer men op een gegeven tijdstip bij een volk een zoo ontwikkeld gemoedsleven, zulk een scherp waarnemingsvermogen, zooveel talent om die ontvangen indrukken in schoone taal weer te geven en zooveel meesterschap van schildering aantreft, dan zullen al die eigenschappen zich niet slechts in één lied vertoond hebben, maar dan moeten er veel meer geweest zijn, al zijn velen daarvan reeds lang weggestorven²⁾.

Maar toch niet al die liederen zijn begraven en vergeten met de geslachten van mannen en vrouwen, van knapen en meisjes, door wie ze eens werden aangeheven in vreugde en smart. Lang heeft het volk zijn steeds afnemenden schat bewaard en tot het midden der 18^e eeuw vele der meest bekende oude liederen gezongen. En onder die weinige overgeblevenen is er een, dat nog leeft in den mond des volks en dat aan alle oorden van ons land

1) Hij zegt t.a.p. bl. 71: ‘Die Ballade: Het daghet uit den Oosten’ oder: Het daghet in den Oosten...... ist jedenfalls sehr alt, unbezweifelt vor dem 14. Jahrh. entstanden und wahrscheinlich ursprunglich niederländisch abgefasst.’

2) Men vergelijke wat Taine dienaangaande zegt in zijn werkje: De la nature de l'oeuvre d'art. bl. 9 o.a. ‘Car l'état des moeurs et de l'esprit est le même pour le public et pour les artistes; ils ne sont pas des hommes isolés. C'est leur voix seule, que nous entendons à ce moment à travers la distance des siècles; mais an dessous de cette voix éclatante, qui vient en vibrant jusqu'a nous, nous démêlons au murmure et comme un vaste bourdonnement sourd, la grande voix infinie et multiple du peuple, qui chantait à l'unisson autour d'eux.’

[p. 156]

bekend en bemind is. Het is het lied van ‘de drie ruitertjes’ of zooals men het in de middeleeuwen noemde:

‘Ic stont op hoghen berghen’¹⁾.

Wanneer men het tegenwoordig hoort zingen op den eigenaardig slependen, zwaarmoedigen toon en met de lange uithalen, waarvan ons volk zoo veel houdt, dan hoort men gewoonlijk weinig meer dan de twee eerste strofen (Ik hoorde ten minste nooit meer). Het zal daarom misschien niet overbodig zijn den inhoud even te verhalen:

Ic stont op hoghen berghen,
Ic sach ter seewaert in
Ic sach een scheepken driven
Daer waren drie ruiters in.

Zoo spreekt het jonge meisje, wier eenvoudige geschiedenis in dit lied verhaald wordt. De jongste der drie komt haar begroeten; blijkbaar zijn zij oude bekenden, want hij weet, dat zij ‘haveloos’²⁾ is. Hij kan zich niet weerhouden nogmaals zijne liefde te uiten en te verklaren, dat hij geene andere dan haar zou willen kiezen. Maar als het hart gesproken heeft, komt het koelzinnig overleg boven en hij voegt er bij: ‘Waert ghi wat riker van goet’ Zoo scheiden zij, maar nu zijn haar de schellen van de oogen gevallen. Zij begrijpt hoe weinig zulk een liefde waard is en besluit in het klooster vrede en rust voor haar geschokt gemoed te gaan zoeken. Die rust zal echter nog niet dadelijk haar deel zijn, want eenigen tijd nadat de kloosterpoort zich achter haar heeft gesloten, verneemt zij, dat de dood haars vaders haar in het bezit van groote schatten heeft gesteld. Ook den vroegeren minnaar is dat ter oore gekomen en spoorslags rijdt hij naar het klooster om te beproeven of hij de rijke erfgename nu voor zich kan winnen. Zoo zien wij hem voor de

1) A.L. n^o. 87, Hor. Belg. II, n^o. 18 en 19. Willems n^o. 56.

2) nl. in den vroegeren zin van ‘zonder have’. Het woord heeft geene betrekking op het uiterlijk, zooals tegenwoordig.

[p. 157]

kloosterdeur staan; hij laat den klopper vallen, het luikje in de zware deur wordt weggeschoven en hij vraagt:

Waer is de joncste nonne
Die hier lest wydinghe ontfinc?

Op zijn verzoek wordt hem een onderhoud met haar toegestaan en zoo verschijnt dan de vroegere geliefde voor hem, maar hoe is zij veranderd!

Dat alderjoncste nonneken
Ghinc voor den ruiter staen,
Haer haerken was afgheschoren.
De minne was al ghedaen.

De hartstocht is overwonnen en de liefde is in haar gestorven. Met een enkel woord herinnert zij hem zijn vroeger gedrag, verklaart niets meer voor hem te gevoelen en wendt zich van hem af.

Wij hebben van dit schoone lied drie teksten¹⁾. Tusschen de twee eerste bestaat geen groot verschil. Toch valt het niet moeilijk op te merken, dat ditmaal de jongste tekst werkelijk de oudste lezing vertoont (Het A.L. is van 1544; het O.A.L. van 1691). Men ziet dat al dadelijk aan den bouw der strofen. Die van het A.L. nl. vertoonen alle een vijfden regel, die aan de oorspronkelijk vierregelige strofe is toegevoegd. Uit de onbeduidendheid dier toegevoegde regels zou men bovendien reeds kunnen opmaken, dat zij van lateren tijd dagteekenen²⁾. Overigens telt die oudere tekst eene strofe meer dan de jongere: voor str. 9 en 10 in den eersten leest men nl. in den tweeden slechts ééne strofe (str. 9). Slaat men echter die twee strofen gade, dan zal men zien, dat de beide strofen 9 in de twee teksten gelijk zijn, maar dat daarna in den (m.i.) ouderen tekst nog eene strofe volgt, die in den anderen niet voorkomt. Die strofe past echter geheel

1) Een uit het A.L. n^o. 87, een uit het Oud Amsterdamsch Liedboek, opgenomen in Hor. Belg. II, n^o. 18 en een derden, dien ik straks zal noemen.

2) Men vergelijke b.v. de laatste regels van str. 3, 5, 6, 7, 10, 11. Overal wordt daar in den toegevoegden regel gezegd, wat reeds eens in de strofe is uitgedrukt, of het zijn onbeteekenende dingen, die van zelf spreken.

[p. 158]

bij den geest van het volkslied. Reeds vroeger merkten wij op, dat de herhaling eener gedane vraag bij het beantwoorden daarvan een kenteeken der volksromance uitmaakt. Wij lezen hier dan ook (in den tekst van het O.A.L)

9.
Dat aldevjoncste nonneken
En mach niet comen uit,
Si sit hier al besloten
En si is Jesus bruit.

10.
Sit si hier in besloten
En is si Jesus bruit:
Mocht icse eens sien of spreken,
Si soude wel comen uit.

Zeker heeft deze str. 10 tot het oude lied behoord. Overigens bestaat er echter geen verschil van beteekenis. Toch houd ik ook den tekst van het Amsterdamsch liedboek niet voor den oudsten, dien wij kennen. Deze is m.i. te vinden in een Souterliedekens-boek van het jaar 1540. Achter den gedrukten inhoud staan nl. 26 geestelijke en wereldlijke liederen in H.S., meerendeels door dezelfde hand en waarschijnlijk omstreeks de helft der 16^e eeuw geschreven¹⁾.

Ik zal dien tekst naast dien van het Oud Amsterdamsch liedboek plaatsen om de bewijsvoering gemakkelijker te maken:

O.A. Liedboek^2)	Souterliedekens
1. Ic stont op hoghe berghen	1. Ic stont op hooghe berghen,
Ic sach ter seewaert in,	Ic sach daer soo diepen dal,
Ic sach een scheepken driven,	Ic sach dat boeyken comen
Daer waren drie ruiters in.	Die my troost gheuen sal.
2. Den alderjoncsten ruiter	2. Ick ghinck dat boeyken teghen
Die in dat scheepken was,	Ic schanck hem den coelen wyn
Die schonc mi eens te drinken	In eenen cop van gouwe,
De coele wyn uit een glas.	Daer was noyt silver by.

1) Het bedoelde S.L. boek berust ter bibliotheek te Leiden. De heer P.A. Tiele gaf eenige dier liederen uit met de noodige toelichtingen in de Dietsche Warande v. 1869 (Oude Nederlandsche Liederen).

2) Ook in het Haarlemsch Oud Liedboek komt deze tekst voor. Zie Hor. Belg. t.a.p.

[p. 159]

3. Ic brenct u, haveloos meisje!	3. Waer om coemdy my teghen?
Dat u god seghenen moet!	Waerom schinct ghy my wyn?
Gheen ander soudic kiesen	Ic en weet aen u gheen oneerbaerheyt
Waert ghi wat riker van goet.	Dan dat ghi te haveloos syt.
4. Ben ic een haveloos meisje,	4. En dat ic u te haueloos bin,
Ic en bens alleine niet.	Dat sal ic u wel ontdoen,
In een clooster wil ic riden	Ic wil mi gaen begheuen
God loons hem, diet mi riet.	Al in een cloosterkin.
5. Hi sprac: wel schone joncfrouwe,	5. Wildy u gaen begheuen
Als ghi int clooster gaet,	Al in een cloosterken?
Hoe garen soudic weten:	Soo soude ic soe gheerne weten
Hoe u 't nonnencleet al staet.	Hoe nonnen haer cleederkens staen.
6. Maer doen si in dat clooster quam,	6. Dat sal ic u wel berechten
Haer vader die was doot,	Hoe nonnen haer cleederkens staen
Men vant in al myns heren lant	Al lachende syn si ghemaket,
Gheen riker kint en was groot.	Al screyende aenghedaen^1).
7. De ruiter haddet so haest vernomen,	7. Maer doen die dry iaren om waren
Hi sprac: sadelt mi myn peert!	En die daer waren gheleden,
Datsi int clooster is ghecomen,	Doen quam die selve ridder
Dat is dat myn hert so deert.	Die selve ridder fyn al voer dit cloosterkyn^2).
8. Maer doen hi voor dat clooster quam,	8. Hy clopte daer soo lystelyck^3)
Hi clopte aen den rinc:	Soo lystelyc op den rinc:
Waer is de joncste nonne,	Waer es die ioncste sustere,
Die hier lest wydinghe ontfinc?	Die lestmael oerden^4) ontfinck.
9. Dat alderjoncste nonneken	9. Die alder ioncste sustere
En mach niet comen uit,	Die en mach niet comen ut,
Si sit hier al besloten	Sy dient hier god soe gheern
En si is Jesus bruit.	Het es heer Jhesus bruyt.

1) Over deze strofe in een ander hoofdstuk.

2) Ik vermoed, dat de tekst hier in de war is en dat men in den 4en regel lezen moet: ‘voer tcloosterkyn ghereden’ of iets dergelijks.

3) T. vraagt in een noot: ‘lyselyc’? Ik geloof: ja. Men leest het meer in dien zin. Zoo b v. A.L. n^o. 62, 9. ‘Hi clopte so lyselyc aen den rinc’. Vgl. ook A.L. n^o. 151, 7.

4) Zoo moet men ongetwijfeld lezen voor het ‘aerden’ van den tekst.

[p. 160]

10. Sit si hier in besloten	10. Mach ickse nu niet spreken
En is si Jesus bruit:	Oft mach ickse nu niet sien?
Mocht icse eens sien of spreken,	Soe sal my therte breken,
Si soude wel comen uit.	Mynen sin sal my ontgaen.
11 Dat alderjoncste nonneken	11. Met dyen quam sy daer gheganghen
Ghinc voor den ruiter staen,	Dat edel maechdeken
Haer haerken was afgheschoren,	Dat haer was afghescoren
De minne was al ghedaen.	Die liefde was al ghedaen.
12. Ghi meucht wel thuiswaert riden,
Ghi meucht wel thuiswaert gaen,
Ghi meucht een ander kiesen,
Mijn liefde is al vergaen.
13. Doen ic een haveloos meisjen was,
Doen stiet ghi mi metten voet;
Hadt ghi dat woort ghesweghen
Het hadde gheweest al goet.

Zooals reeds gezegd werd, houd ik den tekst der S.L. voor ouder en wel om twee redenen. De eerste bestaat hierin: In de 15^e eeuw moet ons lied reeds bekend zijn geweest, want de twee regels:

Ic stont op hoghen berghen,
Ic scencten den coelen wyn.

werden toen reeds gebruikt om de wijze van een geestelijk lied aan te geven¹⁾. Den eersten regel nu vinden wij als aanvangsregel in alle teksten terug, den tweeden in dien vorm nergens dan juist hier, hoewel hij niet onmiddellijk op den eersten volgt²⁾.

De andere reden ontleen ik aan den gang van het verhaal. Het lag m.i. geheel in den geest der romancen- en balladendichters het lied te laten eindigen met str. 11. Daarmee is dan ook de geschiedenis van het minnende paar feitelijk verhaald. De hoorders werden, gelijk zoo dikwijls in de liederpoëzie, over-

1) Zie Hor. Belg. II, XXX.

2) Die oudere vorm ‘scencte’ moest wijken voor het latere ‘scanc’. Om eene wijs aan te geven gebruikt men gewoonlijk den beginregel van een ander lied, ook wel de twee eerste regels of de eerste strofe. Het komt echter niet zelden voor, dat het refrein of een paar andere regels gebruikt worden. Later spreek ik daarover uitvoeriger.

[p. 161]

gelaten aan hunne eigene gedachten, door de schildering van het tweetal onder de kloosterpoort bij hen gewekt. Zoo eindigen de Duitsche liederen met den dood des ruiters en terecht schrapt Böhme eene moralizeerende strofe aan het eind, die blijkbaar een toevoegsel van lateren tijd is¹⁾.

Zooals het bij de Duitschers gegaan is, zoo zal het zich m.i. reeds in de 16^e eeuw ook bij ons hebben toegedragen. Het korte slot voldeed later niet meer: vandaar dat men de non nog eens zelf laat zeggen, dat ‘de minne al ghedaen’ is en haar nog eens over hare vroegere haveloosheid laat spreken. Maar eigenlijk wordt in die twee strofen niets gezegd, dat de hoorder ook niet reeds zelf uit de schildering had kunnen opmaken. Ook hierdoor wordt dus m.i. bevestigd, dat de tekst van het Souterliedekensboek ouder is.

Zoo even wees ik op een punt van overeenkomst tusschen dezen oudsten tekst en de Duitsche liederen. Dat is echter niet het eenige. Deze tekst toch vangt aan met de regels:

Ick stont op hooghe berghen
Ick sach daer soo diepen dal.

En in den oudsten Duitschen tekst van 1544:

Ich stand auf einem berge
Und sah in tiefe tal.

Daarentegen leest men in de andere teksten:

Ic stont op hoghen berghen
Ic sach ter seewaert in

en die laatste regel is nog bij ons in zwang gebleven²⁾.

In de teksten van het Antwerpsche en het Oud Amsterdamsch liederboek beheerscht de geldkwestie den geheelen gang van zaken. Men vergelijke b.v. de 3^e strofe:

1) Vgl. Altdeutsches Liederbuch n^o. 36 en vlgg.

2) ‘Ik keek er te zeewaart in’ of ‘Ik keek het zeegat in.’

[p. 162]

 

Gheen ander soudic kiesen

 

Waert ghi wat riker van goet.

Daarop wordt het meisje eensklaps rijk, de ruiter haast zich naar het klooster, ‘'t is hem wel ridens weert,’ maar hij wordt afgewezen, omdat hebzucht en niet liefde zijne drijfveer is. In de Duitsche liederen komt het geld niet eens ter sprake, maar is liefde de spil, waarom alles draait. In den achter de Souterliedekens geschreven tekst zien wij echter de ‘haveloosheid’ als grond der scheiding tusschen den ridder en het meisje, zij neemt hier echter lang niet zooveel plaats in als in de beide andere teksten; van den dood des vaders en de groote erfenis, die zijner dochter daardoor ten deel valt, wordt in dezen m.i. oudsten tekst dan ook niet gerept.

In de Duitsche liederen sterft de ruiter van smart als het meisje hem afwijst.

Der Knab er setzt sich nieder
Er sass auf einem Stein;
Er weint die hellen Thränen,
Brach ihm sein Herz entzwei.

In de overige Nederlandsche teksten vernemen wij daarvan niets; in den achter de S.L. geschreven tekst daarentegen iets, dat aan het Duitsch herinnert: (de twee laatste regels van str. 10.)

Soe sal my therte breken,
Mynen sin sal my ontgaen

Punten van overeenkomst tusschen dezen tekst en de Duitsche liederen dus meer dan voldoende, maar ook punten van verschil, hoewel niet zooveel. Ten eerste merken wij op, dat in den m.i. oudsten Nederlandschen tekst geene sprake is van een scheepje noch van drie graven (zooals in het Duitsch) of drie ruitertjes. Wij lezen daar slechts:

Ic sach dat boeyken comen,
Die my troost gheven sal.

terwijl later blijkt dat het ‘boeyken’ (waarschijnlijk het Friesche

[p. 163]

‘boyke’ = knaap, borst.) een ridder is (vgl. str. 7.) De drie ruitertjes der andere teksten zijn, gelijk in vele andere liederen in de plaats van drie ridders gekomen¹⁾. Het ‘boeyken’ is echter iets geheel anders. Ik vermoed, dat de bewerker of bewerkster van dezen tekst de drie door één heeft vervangen, omdat twee van de drie volstrekt niets van zich laten hooren, zoowel in het Duitsch als bij ons. Onmogelijk is het niet, dat het ‘boeyken’ de oorspronkelijke lezing zij, maar ik houd dat toch niet voor waarschijnlijk²⁾. Ook in de tweede strofe bestaat verschil met het Duitsch, dat hier geheel overeenkomt met de teksten van het Antwerpsche en Oud Amsterdamsche liederboek. Op de ‘haveloosheid’ als eene reden der scheiding, die niet in het duitsch voorkomt, wees ik reeds. Ik meen derhalve te hebben aangetoond:

1^o. dat de achter de Souterliedekens geschreven tekst ouder is dan die der andere liedboeken.

2^o. dat diezelfde m.i. oudste tekst zich nauwer aansluit bij de Duitsche liederen dan de andere teksten.

3^o. dat er toch nog een aanmerkelijk verschil bestaat tusschen dien tekst en de Duitsche opvatting³⁾.

Daarna komen wij tot de vraag: is het lied oorspronkelijk Nederlandsch? Ik zou die vraag ontkennend willen beantwoorden. Ik kan niet aannemen, dat een lied, waarvan de oudste bij ons bekende tekst aanvangt met de regels:

1) Men vergelijke b.v. A.L. n^o. 45 (1, 4, 6); de twee lezingen van ‘Het daghet in den Oosten;’ A. L n^o. 72, 73 en 74, waar blijkbaar overal ridders bedoeld zijn; Hor. Belg. II, n^o. 12, n^o. 29 (verwarring tusschen ridder en landsknecht; n^o. 61 (id.) n^o. 56 (vergeleken met het deensche lied); n^o. 76 ('t casteel van Ripermonde).

2) ‘Das Motiv der Drei ist ein alt volkstümliches’ zegt Bartsch terecht in de inleiding zijner ‘Alte französische volkslieder’ (XXVII). Hij toont dat door verschillende voorbeelden aan. Maar ook onze eigene liederpoezie kan ons daarvan overtuigen. Men vergelijke: A.L. n^o. 58, 1; n^o. 76, 1; n^o. 80, 1; n^o. 87, 1; n^o. 218, 3; Hor. Belg. II, n^o. 24, 1; n^o. 45, 1: n^o. 73, 1; ook in andere liederboeken komt het dikwijls voor. Dat het getal: ‘alt volkstümlich’ is, blijkt voldoende in Simrock's Mythologie bl. 152, 154, 350, 447.

3) Men houde hierbij in het oog, dat de vroegste, volledige Duitsche tekst eerst in 1771 door Goethe uit den mond des volks werd opgeschreven. Het lied was in Duitschland minstens in 1544 bekend, maar slechts twee regels toonen dit aan. Ongetwijfeld behoort het echter onder de zeer oude liederen.

[p. 164]

 

Ic stont op hooghe berghen

 

Ic sach daer soo diepen dal

dat nog heden van alle Duitsche volksliederen het meest bekend is en aan alle oorden van dat land van bergen en dalen gezongen wordt¹⁾, ontstaan zou zijn in ‘de laege landen bider see.’ En juist omdat de natuurlijke gesteldheid van een land zulk een invloed oefent op zijne bewoners en hunne kunstvoortbrengselen, laat het zich zoo goed verklaren, dat men in lateren tijd dien regel bij ons veranderd heeft in: ‘Ic sach te seewaert in.’

Indien wij dus mogen aannemen, dat de oudste bij ons bekende tekst zich nauw aansluit bij de Duitsche liederen en dat er bovendien redenen bestaan om aan te nemen, dat wij het lied uit Duitschland kregen, dan geloof ik deze nasporingen aldus te kunnen samenvatten: Het lied ‘Ic stont op hoghen berghen’ is oorspronkelijk Duitsch, kwam echter zeer vroeg, minstens in de 15^e eeuw, hier en werd al spoedig verwerkt tot een Nederlandsch lied, welks eigenaardig Nederlandsche kleur met de jaren steeds duidelijker zichtbaar werd.

Toen ik op een der voorgaande bladzijden sprak over voorbeelden van zelfopofferende, trouwe liefde, had ik voornamelijk het oog op eenige liederen, welke nu besproken zullen worden. Tot beter verstand dier liederen moge echter iets omtrent hunnen inhoud in 't algemeen voorafgaan.

Geen kwaal werd in de middeleeuwen zoozeer gevreesd en verafschuwd als de melaatschheid. ‘Door elk een geschuwd, zonder huis en hof, moesten de melaatschen in eene eenzame, schamele hut op eenigen afstand van den grooten weg wonen. Hunne kleeding was armelijk: dikwijls hadden zij slechts een hoed en een mantel en droegen een bedelzak daar overheen; met eene schel of klap trachtten zij de aandacht der voorbijgangers te trekken en plachten de giften in ontvangst te nemen in een bekertje of bakje, dat gewoonlijk aan een langen stok was bevestigd.’ Zóó schildert Hoffman v.F. den toestand dier ongelukkigen²⁾ en hij

1) Aangetoond bij Böhme t.a.p. bl. 113.

2) Hor. Belg. II, bl. 97.

[p. 165]

overdrijft dien zeker niet. Wie door die ramp getroffen werd, was onherroepelijk uit de maatschappij verbannen en zijne nabestaanden verlieten hem. Werd het verschijnen dezer kwaal dus gewoonlijk eene aanleiding voor den mensch om zijne zelfzucht te toonen, zij kon ook voorbeelden van zelfopoffering in het leven roepen, welke den dichters der middeleeuwen stof leverden waard bezongen te worden. Zoo zien wij dan ook melaatschen optreden in twee middeleeuwsche, verhalende gedichten: in het Fransche verhaal van ‘Amis et Amiles’ en in Hartmann von der Aue's ‘Armer Heinrich.’ Het laatste behelst de opoffering van een boerenmeisje voor haren melaatsch geworden heer. Voor zoover mij bekend is, werd eene dergelijke stof niet in Duitsche liederen bezongen; bij ons echter wel. Wij hebben nl. drie liederen, welke blijkbaar dezelfde geschiedenis behandelen en dan ook in hoofdzaak met elkander overeenstemmen, terwijl zij op verschillende min belangrijke punten van elkander afwijken. In het Antwerpsche Liedboek lezen wij ‘een oudt liedeken’¹⁾ van den volgenden inhoud: Een ridder en eene jonkvrouw ‘draghen verholen minne’ tot elkander. Eens dat zij ‘op hogher salen’ naar hem uitziet, ontdekt haar oog in de verte het schitteren van wapens.

Si sach hem van so verre,
Si sach hem comen ghereden
Veel claerder dan een sterre²⁾.

Hij komt nader en voor hare oogen werpt hij een ring in de rivier. Begeerig den ring te bezitten laat zij haar hondje

een clein vondelhont

Dat conste wel duiken tot in den gront

1) A.L. n^o. 163. H.B. II, n^o. 31.

2) Die beschrijving hoort weer geheel te huis in de ridderpoëzie. Zoo leest men in den Walewein vs. 3746.

Jeghen die sonne die so clare
Sceen, sach hi blecken van verre
Drie scilden oft waren drie sterren
Claer van selvere ende van goude
Ende hi sach stuven die moude.

[p. 166]

het verlorene opzoeken en als zij het kleinood in hare handen keert en wendt, leest zij er op:

Och! ryc heer god, hoe salich hi waer,
Die lazarus mochte wesen

Zij begrijpt hieruit, dat zij zich om der wille van haren minnaar voor melaatsch moet uitgeven en zoo gaat zij dan tot haren vader en deelt hem die vreeselijke tijding mede. Daar deze niet gelooven kan, dat eene dergelijke kwaal zijne bloeiende, schoone dochter zou hebben aangetast, brengt zij zich eene wonde in de borst toe. Daarmede overtuigt zij hem en volgens middeleeuwsch gebruik moet zij nu afgezonderd van de gansche wereld in een hutje wonen; alleen een gehuurde dienaar verzorgt haar en doet de ‘lazarische belle’ voor haar klinken. Na zeven jaren van sombere eenzaamheid ziet zij eindelijk haren minnaar weder.

Si wiesch haer handen, si waren schoon,
Si leidese opten sadelboom
Si lieter die sonne op schinen,
Doen kende hi dat vingerlyn
Dat hi worp in den Rine.

Hij heft haar van den grond op, zet haar voor zich te paard en voert haar als bruid mede naar zijn land. Het lied is niet geheel duidelijk; de overeenkomst met het Duitsche verhalende gedicht bestaat hierin, dat wij ook daar een meisje vinden, dat zich opoffert en dat een der twee melaatsch is of veinst te zijn, maar daarmee houdt dan ook alle gelijkheid op, die dus zeer gering is. De twee andere bewerkingen zijn m.i. elk weer van eene andere hand afkomstig. De eerste werd ontleend aan een volksliederboekje van 1754¹⁾, de tweede is van Willems afkomstig en werd waarschijnlijk nog bij zijn leven gezongen²⁾. Beide liederen verplaatsen ons dadelijk ‘in medias res:’ (n^o. 32).

1) ‘De Marsdrager’ opgenomen Hor. Belg. II, n^o. 32.

2) Hor. Belg. II. n^o. 33. Willems n^o. 89.

[p. 167]

 

Het meisje al over de vallebrug reed,

 

Het buideltje van haar zyde gleed,

 

Het zonk al na den gronde,

 

Met een kwam daar een ruiter aan,

 

Hy viste 't in korte stonde

en n^o. 33.

Daer was een meisjen in haer kasteel
Die zag zoo droevig in die oostzee:
Wat zag zy aengevaren?
Een wit satyne borzeken fijn
Daer in die oostzee was klare.

Men ziet, dat de aanhef nog al verschilt van dien der bewerking van het A.L. en toch zijn ook deze teksten blijkbaar zeer oud. Onder de punten, waarin de liederen afwijken, behoort verder vermeld te worden, dat de opschriften van den ‘vingherlinc,’ het ‘buideltje’ en het ‘wit satyne borzeken’ in de drie bewerkingen zich onderling van elkander onderscheiden. Dat van den ring deelde ik reeds mede. Dat van het ‘buideltje’ luidt:

Al wie verholen liefde draeght,
Moet zeven jaer lazerus wezen.

Op het ‘wit satyne borzeken’ stond:

Dat zy zeven jaren en eenen dag
In de wildernis moest leven.

Ut het vervolg van het laatste lied blijkt echter duidelijk, dat ook daar de vermeende melaatschheid van het meisje als oorzaak harer afzondering wordt beschouwd. In het A.L. wordt de ring opgedoken door een hondje ‘een clein vondelhont¹⁾,’ in n^o. 32 vischt de ruiter (ridder) zelf het buideltje uit de slotgracht en in n^o. 33 haalt een duiker het ‘borzeken’ uit de Oostzee. Ook het slot dezer liederen is eenigszins verschillend. In het A.L.

Hi settese voor hem op syn paert
Hi voerdese tot sinen lande waert

1) Het hondje, dat het hier zijne meesteres behulpzaam is in hare liefde, herinnert eenigszins aan het ‘hondeken dat heimelic ende clene was’ en dat der burggravinne van Vergy zulke goede diensten bewees in de samenkomsten met haren minnaar.

[p. 168]

 

Hi cledese al met gouwe,

 

Ten einden van den seven jaer

 

So was si des ridders vrouwe.

In n^o. 32 vindt men datzelfde slot in andere woorden:

Hy had er het schoon kind lief en waerd,
En hy zette ze voor hem op het paard,
En meteen zoo ging hy ryden,
Hy trok haar lazerus kleederen uit
En hy kleed' ze in witte zyde.

Daarop volgt dan echter nog eene strofe, die m.i. bepaald van lateren tijd dagteekent en er bijgevoegd is door iemand, die het ongepast vond, dat het meisje God niet zou danken voor zijne hulp. Daarom laat hij haar ten slotte nog zeggen

Adieu vader en moeder van myn,
Adieu myn zuster en broederlyn,
Adieu myn vriendetjes allen!
Ik dank den God van 't hemelryk
Dat de lazery is vervallen.

N^o. 33 eindigt met de terugkomst van den minnaar en spreekt niet over den verderen afloop:

Na zeven jaren en eenen dag,
Dat zy noch maen noch zon en zag
Dan door een spleteken van ter zyden,
Zag z'haren minnaar komen terug
Op een koningspeerdeken ryden,

Men behoeft volstrekt niet aan te nemen, dat hier een of meer strofen aan het eind zijn weggevallen; voor middeleeuwsche hoorders was dit slot duidelijk en bevredigend, want elk begreep, dat de minnaar zijne geliefde nu voor hare zelfopoffering kwam beloonen. Ik zou zonder moeite nog meer punten kunnen aanwijzen, waarin de drie bewerkingen van elkander afwijken, maar ook uit het nu medegedeelde kan, dunkt mij, reeds blijken dat wij hier met drie min of meer zelfstandige bewerkingen van hetzelfde verhaal te doen hebben. Welke der drie de oudste is, zou

[p. 169]

ik niet durven beslissen, wel willen aannemen, dat ze alle in de 15^e eeuw, misschien reeds in de 14e ontstaan zullen zijn¹⁾.

Heeft het verhaal van Hartmann von der Aue invloed geoefend op deze liederen? Ik houd het voor zeer onwaarschijnlijk, daar niets ons aan den ‘armen Heinrich’ herinnert, dan de zelfopoffering van het meisje. Waarom de ridder eigenlijk dit bewijs van liefde van de jonkvrouw eischt is niet recht duidelijk.

Zagen wij in deze liederen trouwe liefde beloond, in een ander oud lied wordt een ontrouw minnaar met melaatschheid en later met den dood gestraft. Het lied, dat ik bedoel, wordt door Hoffmann v. F. betiteld als

De Koningsdochter²⁾.

1) Zooals ik reeds vermeldde, wordt n^o. 163 in het A.L. ‘een oudt liedeken’ genoemd. Van de meeste liederen, die aldus worden aangeduid, kan men bewijzen, dat zij minstens in de 15e eeuw thuis behooren en ik meen, dat men daarom ook van de anderen hetzelfde mag aannemen. Bovendien wijzen in dit geval ook de maatschappelijke toestanden minstens op de 15e eeuw.

2) H.B. II, n^o. 12. Willems n^o. 71.

[De Koningsdochter]

De Koningsdochter wordt door den zoon van een graaf verleid. Als het vuur van den hartstocht gebluscht is, wenscht hij van haar bevrijd te zijn en geeft haar dat op ruwe wijze te kennen: hij zou haar wel gaarne begraven onder dezelfde groene linde, die getuige is geweest van haren val. Zoo spreekt hij en de jonkvrouw blijft hem het antwoord niet schuldig:

Woudt ghi dat ic begraven lach
Al onder dese lind?
So woudic liever, stout ruiter
Dat ghi bi de keel ophinct!

Dat woord doet den woestaard in toorn ontsteken en met één vuistslag velt hij haar neder:

De ruiter hief op syn slinkerhant
En gaf haer enen slach,
So dat si neder ter aerden viel
Si hoorde noch si sach³⁾.

3) Dergelijke ruwheden tegenover vrouwen zijn in de ridderpoezie niet zeldzaam. Men denke b.v. aan het tooneel in den roman der vier Heemskinderen, waar Haymyn zijne gemalin voor de oogen zijner vasallen met de vuist in het aangezicht slaat, zoodat bloeddroppels op hare voeten vallen. De laatste regel onzer strofe schijnt stereotyp te zijn. Ik lees nl. in het bedoelde tooneel (Renout van Montalbaen door Dr. J.C. Matthes vs. 126. vlgg.)

Ende eer soe twort vulseide
Aymyn die hant verdroech,
Daer hi de vrouwe mede slouch
So vruchtelyc enen slach,
Dat soene horde no sach.

Guillaume d'Orange mishandelt zijne zuster de keizerin ten aanschouwe van het geheele hof. In ‘La Mort de Garin’ (Ed. E. du Méril bl. 103) waagt Blancheflor ‘la franche empereriz’ in het bijzijn van Pepyn hare neven voor te spreken, maar wordt daarvoor onmiddelijk gestraft:

Li rois l'entent a po n'enrage vis,
Hauce le gant, sor le nez la feri
Que quatre gotes de sanc en fist issir.

Zelfs in de Nibelungen, waar de vrouw overigens zooveel hooger staat, zegt Kriemhilde van Siegfried sprekend tot Hagen:

Ouch hat er so zerblouwen darumbe minen lîp.

De vrouwen laten zich ook niet altijd onbetuigd. Zoo zegt in den Guillaume d'Orange ‘Dame Orable’ tot haren ‘fillastre Arragons.’

Ge vos dorroie sor le nez de mon poing.

[p. 170]

Als zij weer tot zich zelve is gekomen, voorspelt zij hem, dat zijne straf niet zal uitblijven en dat hij, voor zeven jaren verloopen zullen zijn, als bedelaar tot haar zal moeten terugkeeren. En werkelijk:

Al eer de seven jaren om waren,
Den ruiter quam om broot
Met een lazarusclap in syn hant,
Hi haddet seer van noot.

En de oude liefde komt weer bij haar boven en zij laat hun kind een stoel aanschuiven en brood en wijn en bier op tafel zetten; bij den treurigen aanblik van den vroegeren geliefde worden oude herinneringen in haar wakker en half in zich zelf half tot den kleine sprekende herdenkt zij vervlogen dagen. Het tooneeltje is allerliefst:

O kint, sei si, van seven jaer!
Nou set jouw vader een stoel
Ic hebber den dach wel eer ghesien
Hi wasser een ridder coen

[p. 171]

 

O kint, sei si, wel cleine kint,

 

Nou gheeft jouw vader broot!

 

Ic heb den dach wel eer ghesien

 

Hi haddet seer van noot.

 

 

 

O kint sei si, wel cleine kint,

 

Nou gheeft jouw vader bier!

 

Ic heb den dach wel eer gheleeft,

 

Dat hi was de liefste fier.

 

 

 

O kint, sei si, wel cleine kint

 

Nou schenct jouw vader wyn!

 

Ic heb den dach wel eer beleeft,

 

Hi was de liefste myn.

En nauwelijks is dat laatste woord gesproken of de wrekende gerechtigheid doet zich gelden. Haar vader is tot dat oogenblik onbemerkt toeschouwer geweest, maar nu treedt hij te voorschijn en met een slag houwt hij den verleider zijner dochter het hoofd af. Daar hij bemerkt heeft, dat ook nu nog hare liefde niet verdwenen is, werpt hij haar het afgehouwen hoofd in den schoot en laat haar alleen met heur smart.

Konden wij slechts afgaan op de bronnen, waaruit Hoffmann v. F. het lied ontleende, nl. een 17^e en een 18^e eeuwsch liederboek¹⁾, dan zouden wij het niet vroeger dan de 17^e eeuw kunnen stellen en alleen kunnen beweren (hoewel op goeden grond), dat het veel ouder moest zijn. Gelukkig echter treffen wij het reeds in 1562 aan als ‘wys’ in een geestelijk Liederboek²⁾. Maar het moet veel ouder zijn dan 1562; dat blijkt m.i. ook zonder nader betoog voldoende uit de ruwheid van zeden, evenals uit de straf, die den ridder na zeven jaren (de vaste tijd) en volgens de voorspelling der jonkvrouw treft. In het Duitsch schijnt het lied niet te bestaan; alleen den aanvang hoorde Hoffmann v. F. in een afzonderlijk lied aan den Nederrijn zingen:

Wenn alle Wasser wären wein
Und alle Berge wären Edelstein.

1) Het ‘Oud Amsterdams Liedtboeck’ en ‘Thirsis Minnewit.’

2) ‘Een nieu Liedenboeck van alle nieuwe ghedichte Liedekens, die noyt in druck en zyn gheweest. ghemaect ut den Ouden en Nieuwen Testamente.... ghedruct in 't jaer ons Heeren 1562.

[p. 172]

(In het Nederlandsche lied:

Al waren alle berghe goude
En alle water wyn.)

Maar verder gaat de gelijkenis niet. Daarentegen komt ons lied vrij wel overeen met het Deensche en het Zweedsche lied. Blijkbaar is het dus gelijk zoovele anderen algemeen eigendom geweest, want het kan zeer wel in Duitschland bestaan hebben, al is het tot nog toe nergens opgeteekend.

Meer beschrijvend dan verhalend zijn een viertal romancen, die samenkomsten van een minnend paar tot onderwerp hebben. In eene daarvan wordt eene jonkvrouw door haren minnaar bij de fontein verrast, terwijl zij de blonde haren in vlechten bindt. De eenzaamheid en de plotselinge komst des ridders jagen haar het bloed naar de wangen. ‘Doe mij geene dorperheid aan’, smeekt zij en nadat hij haar heeft gerust gesteld, deelt zij hem mede, hoezeer zij bekommerd is over hun beider lot: Verraders loeren op hen - wie weet, hoe snel zij ter plaatse zijn. En haar angstig voorgevoel wordt bewaarheid. Haar minnaar vindt nog dien dag den dood door het zwaard der vijanden en zijzelve sterft van smart Dit lied wordt in het A.L. bepaaldelijk ‘een nyeu liedeken’ genoemd en dat opschrift en de slotstrofe doen mij vermoeden, dat wij hier met geen oorspronkelijk lied te doen hebben. Die laatste strofe luidt nl.

Die dit liedeken dichte
Is dicwils sonder ghelt,
Dat doet hem een syn nichte
Die hem te voren telt.

Dat deze platte strofe gedicht zou zijn door den maker van het werkelijk fraaie, gevoelvolle lied is reeds a priori ondenkbaar. Maar bovendien bewijzen dergelijke eindstrofen ook lang niet altijd het auteurschap, zooals wij later zullen zien. Daarbij komt, dat de toestanden en de geest van het lied m.i. zeker op de 14^e of 15^e eeuw wijzen, terwijl het opschrift ‘een nyeu liedeken’ het m.i. in de 16^e eeuw plaatst. Waarschijnlijk is dit lied dan ook eene vertaling en naar het mij voorkomt, uit het Fransch. De

[p. 173]

weinige romances in de langue d'oïl, die ik onder het oog kreeg (daar zijn er trouwens niet veel), doen mij dat denken. Het origineel kan ik echter niet aanwijzen.

Even ongelukkig als dezen minnaar gaat het ridder Degener in de samenkomst met zijne geliefde Lussewine, wier vader hij gedood heeft¹⁾. De zonen van den vermoorde zinnen op wraak en hunne schoone zuster moet den valstrik spannen. Zoodra een page den ridder Lussewine's verzoek om tot haar te komen heeft overgebracht, bestijgt hij zijn paard en weldra wandelt het minnende paar hand in hand naar de linde. Daaronder gaan zij zitten, hij vlijt zich op het mos aan hare voeten neder en legt zijn hoofd in haren schoot. Hare blanke vingers spelen in zijne met goud doorvlochten lokken en heur tranen vallen op zijn aangezicht, terwijl zij bepeinst, welk een schandelijk verraad zij pleegt aan den man, dien zij ondanks zijne misdaad lief heeft. Verwonderd ziet hij op en tegelijkertijd meent zijn geoefend oor het gerammel van wapenen en het gehinnik van paarden te onderscheiden. De verwondering wordt tot wantrouwen en hij vraagt: ‘waar hare drie broeders zich bevinden’. ‘Verre van hier’, antwoordt zij, ‘de een is in Zwitserland, de ander vertoeft in Zwaben en de derde slaapt onder de groene zoden, zij zullen ons niet deren’. Zij weet hem met zich te lokken en de rustplaats onder de linde wordt met eene zachtere legerstede verwisseld. Nauwelijks is dit geschied of hare drie broeders stormen de kamer binnen en onder hunne scherpe zwaarden geeft Degener weldra den geest. Zijn laatste woord geldt de vrouw, die hem verried en aan wie hij des ondanks zijn vermogen nalaat.

Vormen als: weinet en hendelyn, vooral de door Hoffmann v. F. aangehaalde varianten, ook de namen Degener en Lussewine wijzen er duidelijk op, dat wij hier eene vertaling van een Duitsch lied voor ons hebben en naar het mij voorkomt van een Nederduitsch lied; de taal is dan ook verre van zuiver²⁾.

1) Een tooneeltje dat niet zelden in de ridderpoëzie voorkomt.

2) b.v. ‘hoe gherne woudic dat daden (doen?) haer tweer reden, weinet, boorde (beurde), sus jonghe, schal, wrinschen (hinneken).

[p. 174]

Het lied is onderteekend met eene spreuk: ‘Door vrouwenliefde wort menich bedroghen’ en werd door H. overgenomen uit een H.S. van 1537, waarin zich verschillende Duitsche en Nederlandsche liederen bevinden¹⁾. Daar het H.S. uit Zutphen afkomstig is, laat het zich wel veronderstellen, dat een of ander ‘seggher’ of spreker (wier gewoonte het was zich met eene spreuk te onderteekenen) het lied zoo goed mogelijk tot een Nederlandsch lied bewerkte. Een Duitsch origineel is mij echter niet bekend. Het lot van Degener treft ook een jong Brunswijksch ridder, wiens geschiedenis in het Antwerpsche Liederboek verhaald wordt²⁾. Het lied is, misschien door al te groote beknoptheid van voorstelling, eenigszins onduidelijk. Een ridder wordt op weg naar zijne geliefde vermoord (door wien of hoe, blijkt niet). Voor zijn dood heft hij echter nog een lied aan:

So luide dat opter salen clanc,
Daar syn liefken was gheseten.

Zij ziet ten tinnen uit en kort daarop zien wij haar reeds geknield bij zijn lijk, terwijl zijn bebloed hoofd in haren schoot rust. Zonder hem wil zij het leven niet voortzetten; zij grijpt daarom zijn zwaard, richt de punt op haar hart en laat er zich in vallen.

Met eene weeklacht over het minnende paar, wier graf door den eglantier beschaduwd zal worden, eindigt het lied.

Het is wel mogelijk, dat dit lied eene vertaling zij uit het Duitsch, zooals Hoffmann gelooft. Hij zegt nl. ‘reeds de rijmen wijzen aan, dat het lied oorspronkelijk Duitsch is’. De geest van het lied zou er mij ook toe brengen het als eene vertaling uit het Duitsch te beschouwen, waarop bovendien de aanvang reeds wijst:

Te Bruinswyc staet een kasteel.

Ook wordt in Mone's Uebersicht³⁾ de eerste strofe genoemd van een lied, dat naar alle waarschijnlijkheid hetzelfde is als het

1) Hor. Belg. II, XVI.

2) ald. n^o. 151.

3) bl. 227.

[p. 175]

onze. De tekst telt echter 11 strofen en vertoont een meer Duitschen tint. Men oordeele:

Mone.	A.L. n^o. 151.
	Te Bruinswyc staet een kasteel.
Dair leet der...............	Daer woonen ghebroeders sesse
die eyn die hevet een vrouken also lieff	Die een die hadde een meysken lief
hy en can der niet vergessen	Hi en condese niet vergessen
dass clage ich god	Dat clage ic god
hi en can der niet vergessen.	Hi en condese niet verghesse.

Mone's tekst is ontleend aan een H.S. van den aanvang der 16^e eeuw en dus naar alle waarschijnlijkheid jonger dan die van het Antwerpsche liederboek, waarboven ‘een oudt liedeken’ staat. Beide teksten kunnen dan ook geheel onafhankelijk van elkander zijn. Ik geloof, dat die van het A.L. gelijk de andere ‘oude liedekens tot de 15^e eeuw moet worden gebracht. De vierde romance is ons slechts in een liederboek van het jaar 1719¹⁾ bewaard gebleven, maar werd zeker niet in dien tijd bewerkt. Zooals ik reeds opmerkte, bevat deze romance eigenlijk geen verhaal, maar slechts de schildering van een enkel tooneeltje: De diepe dauw ligt nog op de velden en reeds is een jong meisje barrevoets op weg. Plotseling staat zij stil. Het met wonden bedekte lichaam heurs minnaars ligt voor hare voeten. Hij smeekt haar hem te verbinden, maar zij weigert den roover van hare eer bij te staan en herinnert hem aan het kind, dat zij onder het hart draagt. Eerst als hij beloofd heeft het kind te zullen erkennen, verbindt zij zijne wonden, maar hij sterft onder hare handen. Ook deze minnaar wordt onder den eglantier begraven.

Dit lied is niet oorspronkelijk, maar eene vrije navolging van het Duitsch. Dat blijkt duidelijk, indien wij het vergelijken met twee Duitsche liederen (bij Uhland n^o. 93. A. en B.) De nederlandsche bewerker moet die beide liederen gekend hebben, zooals blijkt uit het volgende: De Nederlandsche tekst is in hoofdzaak terug te vinden in n^o. 93 A., ofschoon str. 9-14 daarvan niet

1) De Hollandsche Bazuyn bl. 29. Het is opgenomen H.B. II. n^o. 38.

[p. 176]

werden vertaald, maar één trek in de Nederlandsche bewerking komt niet in A., daarentegen wel in B. voor. Als het meisje den gewonde zal verbinden luidt het nl.

Dat meisje trok uit haar sneuteldoek¹⁾ wit
Verbond er haar liefje zoo blyelyk mit.

Daarvan lezen wij niets in A.; in B. echter:

Das mägdlein nam abe ir schleierlein weiss
Sie verband den Knaben mit ganzem fleiss.

Ook voor de twee volgende strofen geldt dat:

H.B. II. n^o. 38.	B.
De sneuteldoek was er van bloede zoo rood	Das schleierlein war von blute so rot
Al in het verbinden zoo bleef hij dood.	Und da sie in verband da ward sie halb tot.

In B. sterft niet de gewonde minnaar, doch het meisje zelf en het Nederlandsche lied komt in dat punt dus weer overeen met A., waarin ook de minnaar sterft. Dat strofe 9-14 uit den Duitschen tekst A. door den Nederlandschen bewerker werden weggelaten, had eene deugdelijke reden. In 9-12 wordt nl. over ‘zwei hawersknaben’ (bergwerkers, mijnwerkers) gesproken en die waren te onzent onbekend; str. 13 en 14 zijn van geene beteekenis voor het eigenlijke lied²⁾. Uit de weglating dier strofen blijkt echter op nieuw, hoezeer men in vroegeren tijd vele liederen als gemeen eigendom beschouwde, waarop elk volk zijn bijzonderen stempel drukte.

De meeste der tot dusver behandelde romancen hebben een treurigen afloop, maar toch niet alle eindigen met den dood van een der twee gelieven. Dat moge blijken uit een onzer fraaiste,

1) d.i. halsdoek.

2) Die strofen luiden:

Es wuchsen drei lilgen auf seinem grab
es kam ein baur und brach sie ab.

Er nams und steckts auf seinen hut
er tregt ein frischen freien mut.

[p. 177]

tevens waarschijnlijk een onzer oudste verhalende liederen¹⁾. De inhoud is als volgt: Aan den oever van een riviertje zitten ‘een ridder ende een meisken jonc’. Zij luistert en hij spreekt haar van zijne oprechte, innige liefde. Plotseling bemerkt zij, dat het voor hen stroomende water stil staat. Zij vraagt den ridder naar de reden van dit verschijnsel en hij bekent nu, dat het water hem logenstraft; reeds menige jonkvrouw toch werd door hem verleid. Niettegenstaande deze al te openhartige bekentenis blijft zij bij hem en op nieuw spreekt hij van haars vaders hoogen berg, dien hij ter neder zal werpen. Het naïeve kind begrijpt zijne beeldspraak niet en vol toorn voor haren vader partij trekkend antwoordt zij:

Ic hadde noch veel liever,
Dat u die sonne beschene
Al ondert hol van uwen voeten,
Den bast al om uw kele.

Maar zij weet niet, wat zij zegt en de bedoeling zijner woorden wordt haar eerst duidelijk, als zij in zijne armen ligt en hij haar spottend toevoegt:

Och, secht mi, secht mi, meisken jonc,
Is nu myn kele ghehanghen?
Nu is dyns vaders hoghen berch
In enen dale ghevallen.

Te vergeefs tracht zij hem later over te halen haar te huwen; het verschil van stand schijnt hem een onoverkomelijk bezwaar. Hij biedt haar zijn schildknaap tot echtgenoot, maar fier weigert zij en ziende, dat beden niet baten, neemt zij hare toevlucht tot list. Na eenigen tijd verschijnt haar broeder voor den ridder, deelt hem den dood zijner zuster mede en ‘bidt hem mede te grave’. Nu bemerkt de ridder eerst, hoezeer hij de gestorvene bemind heeft. Den laatsten plicht tegenover haar wil hij niet verzuimen: speer en schild worden hem gebracht, het zwaard

1) A.L. n^o. 45. Hor. Belg. II, n^o. 15.

[p. 178]

wordt aangegord, hij springt op zijn grauw ros en weldra zijn zij gezamenlijk op weg naar het kerkhof. Daar draagt de wind de tonen der doodsklok over de heide

Och doen hi op der heiden quam,
Hi hoorde die clocken clincken,
Hi hoorde wel aen der clocken clanc,
Datsi in der aerden moeste sincken.

Wanhopig werpt hij het gebruineerde schild ter aarde; ‘nimmer zal ik het meer dragen,’ roept hij uit, maar de broeder maant hem aan zijne smart te beheerschen. En verder rijden zij, het kerkhof komt in het gezicht, hij hoort de priesters den lijkdienst zingen en treedt de kerk binnen, waar hij de met een kleed bedekte baar ziet staan. Nog eens wil hij de geliefde trekken aanschouwen, hij heft het kleed op - daar ziet hij een kleinen, blanken vinger zich zachtkens bewegen en het roode mondje zich plooien tot een lach. Men heeft hem bedrogen, maar in de volheid van zijn geluk slaat hij daarop geen acht en belooft haar te zullen huwen, al zouden ook vader, moeder en zijn gansche geslacht er zich tegen verzetten.

Dat het lied oud moet zijn, blijkt ten eerste weer uit het A.L., waar het ‘een out liedeken’ genoemd wordt en daarom zou ik het reeds minstens tot de 15^e eeuw willen brengen, maar waarschijnlijk zal het wel uit de 14^e eeuw dateeren. Ik maak dat op uit de vele assoneerende rijmen¹⁾, dan uit de schilderachtige, beeldrijke taal en ook uit de herinnering aan het oude germaansche geloof, die ons in dit lied bewaard is gebleven.

Reeds in de inhoudsopgave wees ik er op, dat het stroomende rivierwater stil staat, als de ridder het meisje door trouwelooze beloften zoekt over te halen. Dit verschijnsel vindt zijne verklaring in het oudgermaansche recht. In Uhland's voortreffelijke verhandeling over het Duitsche volkslied lezen wij nl.: ‘In een

1) Als: saten: spraken; weten: spreken; vremde: allende; beschene: kele; sede (seide): neder; ghehanghen: ghevallen; draghen: ghenade; keiserinne: ghebringhen; snode: hoghen, draghen: grave; roeren: voelde; enz.

[p. 179]

nederlandsch lied staat het stroomende water stil, als een trouweloos ridder over liefde spreekt, terwijl men zich in de rechtstaal beroept op den voortdurenden loop van het water¹⁾.’

Waarschijnlijk hebben wij in het Nederlandsche lied de zelfstandige bewerking eener stof, die ook elders in liederen is bezongen. Een oud Duitsch lied is, mijns wetens, niet bekend, wel werd het tijdens het leven van Hoffmann v. F. nog in vele streken van Duitschland gezongen. Ook in Zweedsche liederen vindt men dezelfde geschiedenis terug, maar met een anderen afloop, gelijk Hoffmann ons mededeelt het meisje is daar werkelijk gestorven en de ridder doorsteekt zich²⁾

Zeer merkwaardig is, dat men dezelfde geschiedenis gedeeltelijk ook terugvindt in een oudfransch lied. Bartsch geeft den inhoud dier romance op deze wijze weer:³⁾ De koning wil zijne dochter Isenburg uithuwelijken. Zij wordt aan het hof ontboden; daar verklaart zij ten aanhoore van allen, dat zij reeds een ridder bemint en geen anderen wil aannemen. De koning laat haar nu in een toren opsluiten; van daar ziet zij haren geliefde rijden en roept hem toe, dat zij zich houden zal, alsof zij gestorven ware. Wanneer men haar nu wil begraven houdt heur minnaar den lijkstoet onderweg tegen. Hij heft het lijkkleed op, met een glimlach keert zij tot het leven terug en de gelieven worden vereenigd.

De door het meisje aangewende list is in beide liederen dezelfde en dat niet alleen, maar men vindt zelfs kleine trekken van het eene lied terug in het andere. In het oudfransche lied wordt beschreven, hoe de lijkstoet door het bosch trekt en de ridder zich gereed maakt dien te naderen. Daarna lezen wij:

Er hat gehört der Glocken klang
Er hat gehört der Pfaffen sang.

1) t.a.p. bl. 219.

2) H.B. II, bl. 65: ‘Im Deutschen wie im Schwedischen nimmt Alles ein tragisches Ende: das Fräulein ist wirklich todt und der Ritter ersticht sich.’

3) Zie: Alte französische Volkslieder übersetzt von Karl Bartsch bl. 50 (‘Schön Iseburg’). De inhoudsopgave. Einl. XXIV.

[p. 180]

terwijl het Nederlandsche lied heeft:

(str. 19) hi hoorde die clocken clincken
(str. 23) hi hoorde die papen singhen

Zoo lezen wij in het Fransch in de beschrijving van het tooneel bij de lijkbaar;

Mit seinem Messer schnitt er da
Ins Sargtuch und wie er sie sah
Süss lacht ihn an die Holde da.

in het Nederlandsch:

Hi hief op dat barencleet,
Hi sach haer clein vingherken roeren
Och doen so loech haer rode mont.

Het gaat m.i. niet aan ook deze posten weer op de lange rekening van het toeval te schrijven; deze overeenkomt wijst, naar ik meen, wel degelijk op de betrekking tusschen Frankrijk en Vlaanderen, zooals die door de jongleurs onderhouden werd. Dat Bartsch de meeste dezer oudfransche verhalende liederen tot de 12^e eeuw brengt, versterkt mij in mijn geloof aan de oudheid van het Nederlandsche lied.

Een even bevredigenden afloop hebben twee liederen, welke het verhaal bevatten van ruiters (ridders), die op een kasteel gevangen worden gezet, maar door de dochters der burchtheeren bevrijd worden¹⁾.

Voor de oudheid van het eene pleit het vermelden van een middeleeuwsch gebruik, dat wij ook in de ridderpoëzie aantreffen. Hanselyn is op de heide gevangen genomen en in een toren geworpen ‘gheboeyet wel also stranghe.’ De zeventienjarige dochter van den slotvoogd smeekt haren vader om genade voor den gevangene:

Och vader, sei si, vader van myn,
Myn alderghenadichste here!
Woudt ghi mi desen ghevanghen man gheven
De vrome lantscnechtjes ter eren?

1) Men kan die liederen vinden Hor. Belg. II bl. 159 en 160.

[p. 181]

In den Walewein vinden wij een dergelijk tooneel. Walewein staat nl. als gevangen man voor den koning en zijne dochter en en wij lezen nu¹⁾:

Die joncfrouwe seide: Vader, here
Mi es leet van uwer scade;
Maer ic bade jou up ghenade
Dat ghi mi geeft mine bede. enz.

en iets verder:

Here omme syn lyf en biddic niet²⁾.

daarvoor heeft hij haren vader te veel leeds berokkend, maar zij smeekt:

Nu biddic u vader dor ghenade,
Dat ghine mi geeft tote morghen
Ende laet mi coelen minen moet
Over hem te nacht ende morghen ghi.

Op oudheid wijst ook het eerbiedige ‘myn alderghenadichste here,’ waarmede het meisje haren vader aanspreekt (evenals in de ridderpoëzie) Hanselyn is blijkbaar een roofridder, want ‘hi isser van seven lantsheren verwesen.’ Hoffmann v. F. vergist zich zonder twijfel, als hij het tweede door mij genoemde lied eene omwerking noemt van het eerste. Het is waar, ook hier wordt een ruiter gevangen genomen en door de dochter van den kastelein bevrijd, maar inkleeding en afloop zijn zoo geheel verschillend, dat van eene omwerking geen sprake kan zijn. Reeds het metrum had Hoffmann kunnen waarschuwen. Terwijl de eene romance (de eerste) in de gewone vierregelige strofe geschreven is, treft men in de andere de vijfregelige strofe aan, die eveneens meermalen in onze oude liederpoëzie voorkomt³⁾. Maar bovendien - Hanselyn wordt bij toeval op de heide gevangen genomen; deze ruiter (zijn naam wordt niet genoemd) was opzettelijk uitgereden om de dochter van den landsheer te vrijen. Hanselyn vijlt zijne boeien los met een paar in wittebrooden verborgen vijlen, welke

1) t.a.p. vs. 7374 vlgg.

2) vs. 7395.

3) Daarover uitvoeriger in een volgend hoofdstuk.

[p. 182]

het meisje hem toewerpt; daarvan is in het tweede lied geen spoor te vinden. Hanselyn rijdt alleen weg, al wendt hij nog dikwijls het hoofd om:

Hi keec so dicwils omme
Hi dochter wel om den toren, was hooch
Maer noch meer om 't meisken, was jonghe.

De jonkvrouw van het andere lied echter wil den gevangene alleen dan bevrijden, indien hij beloven wil haar te zullen huwen. Van eene bevrijding door middel van vijlen is hier geene sprake, maar zij weet met behulp van den wachter de banden van den gevangene te slaken en rijdt met hem heen. Zeer zeker zijn het dus twee verschillende liederen. Beide behooren, naar ik meen, tot de 15^e eeuw, al hebben wij het eerste slechts over in liederboeken der 17^e eeuw en het laatste slechts in eene omwerking van een 17^e eeuwsch dichter (J.J. van Asten). Het eerste lied ‘van Hanselyn’ was blijkbaar zeer bekend eu geliefd, want het volk zong het nog in den aanvang der 18^e eeuw¹⁾.

Eene merkwaardige bijdrage tot de geschiedenis onzer liederpoëzie vinden wij in de romance ‘van het wereldsche wyf’²⁾ door Hoffmann v. F. onder de zeer oude liederen gerangschikt. Het lied komt alleen voor op een los blaadje uit den aanvang der 18^e eeuw al weer voorkomende in Scheltema's verzameling³⁾. Een tweeden, geheel verknoeiden tekst vond ik een 17^e eeuwsch liedboek; tot beter verstand van het lied helpt deze ons in geen opzicht en ik zal mij dus voornamelijk en in de eerste plaats met Scheltema's tekst bezig houden.

Hoffmann v. F. had te fijnen reuk om het oude lied niet dadelijk onder de 18^e eeuwsche voortbrengselen te ontdekken; daar het echter dikwijls onduidelijk is en hij het misschien niet altijd goed begreep, zegt hij er alleen van: ‘Holländisch; Scheltema's Sammlung. Anf. des 18. Jahrh. Das Lied hat die Ueberschrift:’ ‘Een nieuw Amoureus Liedeken van 't Wereltsche Wyf. Stemme:

1) Het komt nl. voor in Scheltema's Verz. bl. 1061.

2) Hor. Belg. II, n^o. 14.

3) bl. 1341.

[p. 183]

Het waren twee Gesusters in het wout’. Trotzdem aber wohl sehr alt’. Er valt nu echter nog vrij wat meer over het lied mede te deelen. Laten wij het eens nagaan. Een verliefde koningszoon steekt zich in vrouwenkleederen om zoo toegang tot zijne geliefde te verkrijgen. Hij rijdt dus op zijn appelschimmel over bergen en dalen, tot hij voor het hooge huis komt, waar zij reeds op de tinnen naar hem uitziet. Het meisje deelt aan hare ouders en broeders mede, dat ‘het wereldsche wyf’ komt aanrijden en haar vader onderhoudt zich eenigen tijd met de pas aangekomene. De nacht breekt aan en op verzoek van het wereldsch wijf moet 's konings jongste dochter hare legerstede met de vreemdelinge deelen. Als 's morgens de haan kraait, en het gezin opgestaan is, zoekt de koning zijne jongste dochter te vergeefs. Dadelijk laat hij zijn paard zadelen en rijdt de vluchtelingen achterna. Ten laatste komt hij bij een hoog kasteel, dat van goud schittert en als hij een nabijzijnden schaapherder naar den eigenaar vraagt, verneemt hij, dat deze en de schaker zijner dochter dezelfde persoon zijn. Dat antwoord neemt al zijne onrust weg, hij keert huiswaarts en laat zijne dochter getroost in de handen van den koninklijken roover.

Dat dit lied niet oorspronkelijk Nederlandsch is, bleek mij, toen ik in Böhme's ‘Liederbuch’ twee liederen vond, waaruit het onze blijkbaar is samengeflanst. (Ik kies dien term met opzet.) De beide liederen welke ik bedoel zijn te vinden in het ‘Altdeutsehe Licderbuch’ n^o. 47 en n^o. 92 (A en B). Het eerste deel van het Nederlandsche lied (str. 1-14) vindt men terug in n^o. 92, de overige strofen (14-25) in n^o. 47. Om dit te bewijzen zal ik de beide teksten naast elkander plaatsen. Naar woordelijke overeenkomst moet men niet altijd zoeken en ook de volgorde is lang niet altijd dezelfde; dit had echter zijne reden.

Böhme. n^o. 92. (A.)	Nederlandsch.
1. Er wirbt ein junger Grafensohn	1. Het waren twee koningskinderen goet,
Ums Königs feine Tochter.	Zy waren hoog geboren
Er wirbt drei Tag und sieben Jahr	Zy konden van alle haers vaders goed
Und konnt sie nicht erfreien.	Malkanderen geen trouw beloven.

[p. 184]

2. Und da die sieben Jahr ummer warn	2. Zuster, zeide hy, zuster myn,
Ein Brieflein thut sie schreiben:	Myn zuster, landesvrouwe,
‘Leg du dir weibisch Kleiderlein an,	Woudt ghy my vrouwekleiders aendoen?
Flecht dir dein Haar in Seide’.	Groot wonder zult ghy der aenschouwen.
3. Er reit vor seiner Schwester Thür:	3. Broeder, zeide zy, broeder myn,
Ach Schwester bist du drinnen?	Dat waer ons beide groot schande;
Ach leih mir deinen braunseidnen Rock	Daar vrydt zo menigen koningskind
Flecht mir mein Haar in Seide!	Zoo ver al in vreemde landen.
4. Sie legt sichs aus und ziehts ihm an,	4. Hij schoot aan een hemdetjen wit
Flecht ihm sein Haar in Seide,	Een hemdetje wit van zyde,
Sie legt ihm ein silber Gesteckmesserle	Daer over schoot hyder een rokjen rood,
Er reit wol über grün Heide.	Een rokjen van kermeszyde.
5. Und da er auf die Heid'naus kam,	5. Hy zetten een kroon al op zyn hoofd
Gar höflich thät er singen;	Een kroon, was rood van gouwe,
Da war der Herr König und auch sein kind	Hy zag uit zyn bruin oogen zoo wel
Auf einer hohen Zinnen.	Gelyk een wereldsche vrouwe.
6. Ach Vater, lieber Vater mein,	6. Nu zadelt my myn beste paard,
Wer kann so höflich singen?	Myn alderbeste van vyven,
Es singt fürwahr eine schöne Jungfrau	Dat ik mag ryden over berg en dal
Das durch die Burg thut klingen.	Al na myn zoete liefjen.
7. Lass du sie nur reiten, lass du sie nur gehn,	7. Hy reed over berg, over dieper dal,
Sie reit auf rechter Strassen,	Zoo meniger stoute mylen,
Und wenn sie kommt vor unser Schlossthor,	Zoo lang dat hy voor dat hooge huys quam,
Zum Stallknecht muss sie schlafen.	Daar de schoone zat op der tinnen.
8. Ach Vater, lieber Vater mein,	8. Kyk uit vader, kyk uit moeder,
Das wär uns beiden ein Schande,	Kykt uit broeders alle vyven!
Es schickt so mancher edle Herr	Hier komt dat wyf, dat wereldsche wyf
Sein Kind in fremde Lande.	Op een appelgrauw ros aanryden.

[p. 185]

9. Da es nun war am Abend spät	9. Zegt myn, zegt myn, wel wereldsch wyf,
Vor die Schlossthür kam sie geritten,	Zegt myn by uwer machten:
Sie klopft mit ihrem Goldringelein an:	Hoeveel mannen hebt gy der gehad
Feinslieb, bist du darinnen?	Al op een wintersche koude nachte?
10. Und da sie in das Schloss nein kam	10. Zy stak op haar handjes twee
Der König thät sie gleich fragen:	Haar vingers alle achten.
Sei du uns willkommen, du schöne Jungfrau,	Alzoo veel mannen heb icker gehad
Oder hast du es ein Manne?	Al op een wintersche koude nachte.
11. Ich hab kein Mann und will es kein Mann	11. Zegt myn, zegt myn, wel wereldsch wyf,
Ein Jungfer will ich bleiben,	By wie zoo wilt gy slapen?
Und wenn ich bei deiner Tochter es war,	By myn of by myn schildeknecht,
Die zeit thät sie mir vertreiben.	Of by myn onderzaten?
12. Hast du es keinen Mann und willst es kein Mann,	12. By jou of by jou schildeknecht niet,
Willst du ein Jungfer bleiben,	Noch by jou onderzaten,
So must du bei meiner Tochter schlafen	Heer Koning, ghy hebter een dochterkyn,
Ihr Bett ist klare Seiden.	Wou gyder myn dat toelaten?
13. Und da es war um Mitternacht	13. 's Nachts omtrent der middernacht
Dem König träumts gar schwere,	Het meisken weende zeere.
Dass es fürwahr ein schön jung Knab	Wie heeftet myn jongste dochter gedaan
Bei seiner Tochter wäre.	Of gesproken al aan haar eere?
14. Der König der war es ein artlicher Herr	14. Niemand en heefter myn leed gedaan
Bald thät er ein Licht anzünden	Noch gesproken al aan myn eere,
Er gieng von Bett bis wieder zu Bett	Het wereldsch wyfisser soo moede gegaan,
Bis dass er die zwei thät finden.	Zy kan haar wenden noch keeren.
15. Ach Vater, lieber Vater mein
Lass uns nur beide gewähren!
Gott nährt so manchen Vogel in der Luft,
Er wird uns auch ernähren.

[p. 186]

Daarmede is het Duitsche lied geëindigd.

Zooals ik zeide vindt men het overige van het Nederlandsche lied in eene andere Duitsche romance, die diezelfde stof behandelt. Hier verkleedt de jonge graaf zich als pelgrim en komt zoo in het slot van den edelman, wiens vrouw hij bemint. Men geeft hem eene plaats aan tafel en de heer des huizes vraagt hem, van waar hij komt ‘aus Franken oder aus Schwaben’. De vrouw van den edelman berispt hem over zijne nieuwsgierigheid en zegt:

Man soll die leut nit fragen;
Als bald sie gessen und trunken haben,
Sollt man in leuchten schlafen.

Maar haar echtgenoot neemt die terechtwijzing euvel op en slaat haar in het aangezicht; op dat punt sluit het vervolg van het Nederlandsche lied zich bij het Duitsch aan. Men vergelijke slechts:

Böhme. n^o. 47.	Nederlandsch.
9. Der herr der ist ein zorniger man,	15. De vader haald' op zyn slinker hand
Er schlug die frauw ins auge:	Hy sloeg ze onder haar wangen,
Ja, wann der herr zu reden hat,	Zoo datze neder ter aarden viel,
Sol stille schweigen die frauwe.	De traanen schoten over haar wangen.
10. Die frauw wol zu dem herre sprach:	16. O vader, zeide zy, vader van myn
	Die slag zal u berouwen
Der streich wird euch gereuwen	Als morgen vroeg dat haanjten kraait
E dann das glöcklein none schlegt
Wol zwischen zwei und dreie.	Groot wonder zult gyder aanschouwen.
11. Und da das glöcklein zwölfe schlug,
Der herr gieng zu der metten,
Da schwang sich das wunderschöne weib
Wol zu dem pilgram ans bette.
12. Wol anhin gegen dem tage	17. 's Morgens vroeg, het was schoon dag,
Hört man die vöglein singen,	d' Haan kraaide om te kleeden,
Da schwang sich das wunderschöne weib	Doen was zyn jongste dochterkyn
Wol mit dem pilger von hinnen.	Met het wereldsche wyf ghereden.

[p. 187]

13. Und da der herr von metten heim kam
Kam im vil newer mare:
Wie es sein wunderschöne frauw
Wol mit dem pilger hin wäre.
14. Der herr wol zu dem knechte sprach:	18. Nu zadelt my myn beste paard
	Myn beste ros van vyven!
Sattel unser beider geule!	De bloempjes die aan de groene dalen staan
Wir wöllen reiten berg und tal,
Wir wöllens wol ereilen.	Zullen mynder de weg wel wyzen.
	19. Hy reed over berg, over dieper dal
	Zoo meniger stoute mylen
	Zoo lang hy by een schaapherder kwam,
15. Uud da sie auf die heiden auskamen,
	Die zyn schaapjes daar ging weiden.
Hörten sies jägerlein blasen.
O jäger, liebster jäger mein!
Wer wont auf disem schlosse?	20. Zegt myn, zegt myn schaapherder myn,
	Zegt myn by uwer trouwen:
	Wie komen al deze schaapjes toe,
	Die de ooren blinken van gouwe?
	21. Als ik het immer zeggen moet,
	Ik zeg by mynder trouwen:
	Die komen dat wyf, dat wereldsch wyf toe
	Met haren wel landesvrouwen.
	22. Zegt myn, zegt myn, schaapherder fyn,
	Zegt myn by uwer trouwen:
	Wie komter dat huis dat hooge huis toe
16. Und wer auf disem schlosse wont,	Daar de vensters blinken van gouwe?
Das darf ich euch wol sagen:
Es ist ein wunderschöne frauw
Wol mit dem pilger her zogen.	23. Als ik het immer zeggen moet
	Ik zeg by mynder trouwen:
	Die komen dat wyf, dat wereldsch wyf toe
	Met haren wel landesvrouwen.
	24. Komen zy dat wyf, dat wereldsch wyf toe
	Met haren wel landes vrouwen?

[p. 188]

	Ja, want gisteren avond heeft hyze gehaald
	En morgen zoo zal hyze trouwen.
17. Der herr wol zu dem knechte sprach:	25. Heb ik myn dochter zoo welle besteed,
Wol auf, wir wöllen von dannen,	Zoo wil ik wederom keeren
Wann es mein frauw kein er will haben,	Al naa myn eigen koningryk
So hab sie spott und schande!	En na myn landesheeren.

Bij eene eenigszins nauwkeurige vergelijking zal elk, dunkt mij, kunnen zien, dat het Nederlandsch lied ontstaan moet zijn uit de twee Duitsche liederen. De wijze, waarop dat geschied is, verraadt eene onbedrevene hand en gemis aan ontwikkeling bij den bewerker. Het Nederlandsche lied vertoont soms onzin b.v. in de 1^e strofe. Wat beteekenen daar de twee laatste regels? De gedachtengang is dikwijls onbegrijpelijk en kan slechts met behulp der Duitsche liederen verklaard worden. Zoo is str. 3 van het Nederlandsche lied dáár niet te begrijpen; vergelijkt men haar echter met str. 8 van het Duitsche lied (n^o. 92 A.) dan ziet men, waar zij had moeten staan en wat zij eigenlijk moest beteekenen. Ook str. 15 staat in het Nederlandsche lied op eene zeer zonderlinge plaats. Blijkbaar staat de vader voor het bed, waarop het meisje en haar minnaar rusten, want hij geeft haar een slag; en toch laat hij ze rustig bijeen. In het tweede Duitsche lied (n^o. 47 str. 9) is dat alles daarentegen zeer duidelijk.

Hoe armzalig steekt ook dat ‘rokjen van kermeszyde’¹⁾ af bij de kleederpracht in het Duitsche lied en hoe onbeholpen is de poging van den Nederlandschen bewerker om pracht en rijkdom in zijn lied aan te brengen door de ooren der schapen van goud te doen blinken.

Het slot van het Nederlandsche lied is recht ‘philisterhaft.’ In het Duitsche lied (n^o. 47) ziet de beleedigde echtgenoot van de verdere vervolging af, zoodra hij bemerkt, dat zijne vrouw goedschiks met haren minnaar is medegegaan.

1) Misschien eene verbastering van: kermesyne d.i. karmozijn. (Zie Kiliaen i.v.)

[p. 189]

 

Warm es mein frauw kein er will haben

zegt hij

So hab' sie spott und schande.

De vader in de Nederlandsche bewerking daarentegen denkt slechts aan ‘de geldkwestie.’ Wanneer hem blijkt, dat zijne dochter door een rijkaard is geschaakt, stelt hij zich gerust en wrijft zich in de handen bij de gedachte, dat hij zijne dochter ‘zoo welle besteed’ heeft. Eindelijk herinner ik er aan, dat voor den Duitschen ‘Stallknecht’ (n^o. 92 str. 7) de Nederlandsche ‘schildeknecht’ (str. 11 en 12) in de plaats kwam, voor den Duitschen jäger’ de Nederlandsche ‘schaapherder;’ ik vermeld dat meer om der volledigheid wille dan omdat het van gewicht is.

Het gemis aan ontwikkeling en beschaving bij den bewerker wijst m.i. aan, dat deze een volksdichter is geweest. Geschreven teksten heeft hij naar alle waarschijnlijkheid niet onder de oogen gehad; immers van eene vertaling, die het voorbeeld op den voet volgt, was geen spoor te ontdekken.

De beide Duitsche liederen zullen den bewerker door mondelinge overdracht bekend zijn geworden en hij heeft ze met elkander verward of er zoo goed mogelijk een geheel van willen maken.

Over den tweeden tekst van dit lied valt weinig bijzonders mede te deelen. Ik zeide reeds, dat die voorkwam in een 17^e eeuwsch liederboek;¹⁾ het lied heet daar ‘een nieuw Amoreus Liedeken, Stemme: Alst begint’ en vangt aldus aan:

Daer reder een Ridder den hoogen op
Hy vrijden dat Meysje seere
Hy vryde veel langer als zeven jaer
Zeven jaer viel hemmer te zwaer.

enz.

De tekst is geheel verknoeid en vooral het slot van het lied is blijkbaar uit het brein van den bewerker gekomen.

1) ‘Een Nieuw Liedt-boeck genaemt het Enchuyser Bot-schuytjen, zynde het derde Deel van 't Enchuyser Haringh-Boot en het vervolg of tweede Deel van de Enchuyser Vent Jager versien met etc. ... den eersten Druck. Tot Enchuysen, gedruckt by Jan Palensteyn. Boeckdrucker enz. 1681.

[p. 190]

Hoe liefde list weet aan te wenden, als zij tot haar doel wil geraken, blijkt ook uit eene romance, die in het Haerlems Oudt Liedboeck (bl. 50) den naam draagt:

‘Van Claes Moolenaer.’

[Van Claes Moolenaer]

De molenaar heeft drie dochters en op de jongste heeft een ridder het oog geslagen. Wij hooren hem met zijn schildknaap spreken over de beste wijze om tot het meisje door te dringen. Er wordt afgesproken, dat de dienaar zijn meester in een meelzak zal verbergen en hem op die wijze den molen zal binnensmokkelen. Dat geschiedt en de zak wordt op last van den molenaar bij het bed der jongste dochter geplaatst. ‘'s Nachts omtrent de middernacht’ ontbindt de schildknaap den zak.

‘En doe spranck er weder uyt datter in ghebonden was’.

De dochter roept, dat er dieven in huis zijn, maar de moeder geeft haar koeltjes ten antwoord:

Och lieve Dochter! swygt en swygt daerof al stil,
Het wasser dats beyde jou lieve loose wil
En hadde dat jou lieve loose wille niet gedaen
En dat Sackjen dat hadder ongebonden niet gestaen.

Men zou hieruit opmaken, dat de ouders kennis droegen van de afspraak. Overigens heeft het lied niets bijzonders. Ik geloof, dat het oorspronkelijk Nederlandsch is, maar dan zeker niet uit den bloeitijd van het ridderwezen, want de ridder in den meelzak zou Cervantes' pen niet geheel onwaardig zijn geweest.

In hetzelfde 17^e eeuwsch liedboek vinden wij ‘Een Liedeken van Joncker Willem uyt Vlaenderlandt’¹⁾. Het behelst de geschiedenis van een Vlaamsch edelman, die in Engeland komt en daar door eene adellijke dame (de koningin?) tot een huwelijk wordt aangezocht. Het lied vangt aldus aan:

1) ald. bl. 51. Daar het lied nergens elders afgedrukt is en wel de aandacht verdient, citeer ik er eenige strofen van.

[p. 191]

 

Wie wil van tornoyen , van tornoyen hooren spreken,

 

Hoe dat men daer met schilden en met speeren soude steken

 

Alsoo verr' in Enghelandt?

 

Het voerder een bode, het voerder een bode,

 

De stoute Joncker Willem uyt Vlaenderlandt.

 

 

 

Sy seyde: Joncker Willem uyt wat landt zydy geboren?

 

Gy draegt aen uwe voeten dats twee vergulde sporen:

 

Een blanck Harnasch draeght ghy an;

 

U vader en u moeder, u suster en u broeder

 

Was een soo schamelen Ambachtsman.

 

 

 

Joncker Willem wilt ghy by my blyven?

 

Twaelf Lantsheren sullen achter u ryden

 

En daerop draeght hooghe Moedt,

 

Een Koningh en Lantsheere sal ick van u maken

 

En van alle myn groote goet.

Maar hij wil de liefste in Vlaanderland getrouw blijven:

Neen, seyde hy, vrouwken! om al u rycken
En wil ic d'allerliefste uyt Vlaenderlandt niet beswycken,
Want het is een soo schoonen Vrouw,
Zy draeght alle daghe de Lely in haer Hayr
Ende Levry op haer Mouw.

Zoo trekt hij dan weer heen, maar in Vlaanderen teruggekeerd verneemt hij eene droeve mare: zijne liefste is gestorven. Hij besluit nu op nieuw naar Engeland te gaan tot ‘zijn lief, die 't hem lest boot’, maar daar gekomen hoort hij, dat zij reeds een ander gehuwd heeft en het eenige, dat hem overblijft, is de gestorvene geliefde te gaan begraven. Zoo is hij in zijne verschillende plannen teleurgesteld en mismoedig roept hij uit:

Te voren mocht ick wesen een Koningh en Lantsheere
Hey, ryck Godt! waer ic nu syn knecht.

Het verhaal is mij niet recht duidelijk; ik geloof echter niet, dat dit eene gewone romance is, maar eer dat er historische feiten aan ten grondslag liggen, al kan ik die feiten zelve niet aanwijzen. In hoofdzaak zou de toespeling m.i. doelen op eene alliantie tusschen Engeland en Vlaanderen, dat zich echter liever wil houden bij Frankrijk: ‘de liefste, die de Lely in haer Hayr

[p. 192]

draeght’. Of is Joncker Willem een in den adelstand verheven ‘Clauwaert’? Wij lezen immers:

U vader en u moeder, u suster en u broeder¹⁾
Was een soo schamelen ambachtsman.

En stelt de liefste de partij der ‘Leliaerts’ voor? Maar deze stonden toch gewoonlijk vijandig tegenover elkander. In elk geval geven deze en dergelijke uitdrukkingen eene politieke kleur aan de romance, die mij doen gelooven, dat er iets achter schuilt. Verder behoort het lied minstens tot de helft der 16^e eeuw. Wij vinden de aanvangsregels reeds gebruikt als ‘wijs’ in een geestelijk liedboekje van dien tijd²⁾; het is ook gedicht in de gewone vijfregelige strofe, welke men in meer oude romancen terugvindt.

1) Blijkbaar is deze regel corrupt. Alleen van den vader zal sprake zijn geweest.

2) ‘Een nieu geestelyck Liedtboecxken van Soetken Geryts. Anno 1572’. De wijs is: ‘Ick hoorde gister avondt al van tornoyen spreecken of van Joncker Willem’.

[Van de Goutsmits Dochter]

Nog een vijftal liederen blijven ons over te bespreken. Zij kunnen als tegenhangers dienen van een vroeger vermeld viertal, want gelijk deze zijn zij meer beschrijvend dan verhalend en gelijk deze hebben zij samenkomsten van een minnend paar tot onderwerp. Zoo vinden wij al weer in het ‘Haerlems Oud Liedtboeck’³⁾ het lied

‘Van de Goutsmits Dochter’

die door den jongen markgraaf gevrijd wordt. Te vergeefs waarschuwt de moeder haar onvoorzichtig kind. Zij gaat toch rozen plukken in het groene dal en vindt daar hem, die haar wacht. Hij omhelst zijn liefje en kust hare roode lippen en bleef het slechts daarbij, maar:

Hy spreyde synen Mantel
Al neder in dat groene gras,
Om datter syn twee vergulde sporen
Van den dauw niet souden worden nat.

‘Heer markgraaf’, spreekt eindelijk het meisje, ‘wij moeten

3) bl. 72.

[p. 193]

scheiden; vernam uwe vrouw iets van onze samenkomst, hoe zou zij in toorn ontsteken!’ Maar die herinnering aan zijne wettige echtgenoot dient alleen om hem nog afkeeriger van den huwelijks-band te maken en hij uit den wensch zijne vrouw dood voor zijne voeten te zien liggen. ‘Zeker zou het dan niet lang duren’, voegt hij er bij, ‘of wij stonden weer in 't groene dal en plukten samen rozen’.

Ik kan niet beslissen of dit een oorspronkelijk Nederlandsch lied is; ik heb echter geen ander gevonden, dat als voorbeeld gediend zou kunnen hebben en voor zoover ik weet, is er ook geen grond om te vermoeden, dat het eene vertaling of bewerking zij van een ander lied. De vorm is verre van gekuischt; veel ouder dan de 16^e eeuw is het, dunkt mij, niet.

Eene dergelijke samenkomst als de voorgaande vinden wij beschreven in het lied: ‘Van den Ridder en het Meysjen met haer Valckjen’¹⁾. De ridder rijdt ‘uyt vermeyden’ en hoort eensklaps eene heldere meisjesstem, die hem toeroept van zijn paard te stijgen. Als hij naar de reden daarvan vraagt, verneemt hij:

Daar is een Vrou Maget haer valck ontvlogen,
Woudt ghy haer die wel helpen vaen?

Willig voldoet hij aan dat verzoek:

De Ruyter die trat van syn Paerde
En hy viel neder in het gras,
Hy holp het meisje haer valckje vangen,
Dat haerder so leyde ontvlogen was.

Het verdere gedeelte van het lied is verward; blijkbaar is hier een oud lied verknoeid en het besluit dan ook met eene ‘leeringh’ die er vroeger zeker geen deel van heeft uitgemaakt. Om het lied echter te begrijpen, moet men rekening houden met de stereotype, middeleeuwsche beeldspraak, waarbij een minnaar wordt

1) ‘Venus Minnegift. Anno 1668’ bl. 41. ‘Op de Stemme: Alst begint’

[p. 194]

voorgesteld onder de gedaante van een een valk. Reeds in het Nibelungenlied lezen wij, hoe Kriemhilt droomde:¹⁾

Wie si züge einen valken starc schoen unt wilde
den ir zwêne arn erkrummen;

en hare moeder verklaart haar dan ook:

der valke, den diu ziuhest, daz ist ein edel man:

En onder de aan den minnezanger Kürenberc toegeschreven liederen vinden wij deze strofe:²⁾

Ich zôch mir einen valken
mêre danne ein jâr
do ich in gezamete
als ich in wolte hân
und ich im sîn gevidere
mit golde wol bewant
er huop sich ûf vil hôhe
und floug in anderiu lant.

En evenzoo leest men in een fraai 15^e eeuwsch minneliedje³⁾

Ick hebbe gedraghen wel seven jaer
Een pacxken van minnen, tvalt mi te swaer,
Ick ben bedroghen:
Ick waende den wilden valck hebben ghevanghen,
Hi is mi ontvloghen.

Waarschijnlijk heeft de dichter van de door ons behandelde romance bedoeld, dat het meisje door haren eersten minnaar verlaten was (‘daer is een vrou maget haer valck ontvlogen’) en dat de voorbijrijdende ridder diens plaats inneemt. Duidelijk is de voorstelling niet, maar vrij zeker is het, dat zij aldus moet opgevat worden; ook in het hierna volgende hoofdstuk zullen wij daarvan bewijzen kunnen zien.

1) Vgl. Das Nibelungenlied herausgeg. von Friedrich Zarncke. 5e aufl. Leipzig 1875. bl. 3.

2) Vgl. Des Minnesangs Frühling. herausgeg. von Lachmann und Haupt. 2e Ausg. Leipzig 1875. bl. 8.

3) A.L. n^o. 90 str. 1.

[p. 195]

Geheel denzelfden toestand als in deze romance vinden wij in een ander oud lied¹⁾. Het hierin voorkomende meisje staat echter lager dan het eerste, want zij vraagt vooraf, wat haar loon zal zijn. Het kasteel van Ripermonde, dat de ruiter (ridder) haar aanbiedt, maakt de verzoeking te sterk. Later komt zij eerst tot bezinning:

Dat meisjen keerde haer omme
En si liet over haer gaen
Over haer sneewitte wanghen
So menighen droeven traen.

Die tranen missen hunne werking niet en hij maakt haar tot zijne echte vrouw.

Van een deel der jonge meisjes, die tot nu toe in onze liederen zijn opgetreden, zou men met recht kunnen beweren, dat hunne liefde een ‘amour aggressif’ is; en zoo men dat woord al niet overal kan toepassen, dan staat toch de willigheid, waarmede zij zich overgeven, er bijna mede gelijk. Maar niet altijd bereiken zij op die wijze hun doel. Dat blijkt o.a. uit een lied, waaraan Snellaert met recht den titel

Teleurstelling²⁾

gaf.

1) Hor. Belg. II n^o. 76.

2) Oude Vlaemsche Liederen n^o. 61.

[Teleurstelling]

Een ridder, die uit jagen is gereden, ontmoet in het woud twee schoone jonge meisjes. De schoonste der twee bekoort hem zoozeer, dat hij haar voor zich te paard neemt; van tegenstand zelfs van tegenstribbeling wordt met geen woord gerept. Als zij op het kasteel zijn aangekomen en de nacht aangebroken is, begeven zij zich ter ruste en de ridder heeft daaraan zulk eene behoefte, dat hij zijne schoone bedgenoote geheel vergeet. Dat is haar toch wat erg; zij wekt hem dus en voegt hem toe, dat hij beter zou doen weer in het bosch te gaan jagen:

Tsnachts omtrent die middernacht
Ontspranc dat maechdekyn:
Staet op, o ridder boude!
Vaert jagen inden woude!
Die vogelen wecken my.

[p. 196]

Maar de slaperige minnaar begrijpt den wenk niet en hij wijst haar terecht:

Ten is soe na den daghe niet,
Het is die maneschyn;
Keert u lieveken omme
Met uwen rooden monde
Ende spreket tegen my.

Een praatje wil hij wel maken. Maar het meisje weigert; zij staat op en beklaagt zich bij haar speelnoot over de ondervonden teleurstelling.

Willems schreef dit liedje af ‘uit een H S. van gedichten, vervaerdigd door Antonius Gyseleers..... By dit lied staet gegeschreven: Anno 1517. mensis februarii die XX’. Tot mijn spijt heb ik dit H.S. niet kunnen zien, maar toch betwijfel ik zeer, dat die Gyseleers de dichter van ons lied is¹⁾. Ik houd het voor zeer waarschijnlijk, dat hij het slechts afschreef, omdat het lied zeker tot de 15^e eeuw behoort. Ik zou dat opmaken niet alleen uit taal en versbouw, maar ook hieruit dat reeds in de 15^e eeuw de versregels:

Het reet een ridder jaghen uit
Aen gheenre heiden groene

als ‘wijs’ voorkomen²⁾.

Het is waar, dat de beginregels van den tekst bij Willems daarmede niet geheel overeenkomen; die toch luiden:

Het voer een ridder jaghen
Jaghen aen dat wout

In een tekst, die meer dan twee eeuwen jonger is³⁾, lees ik echter nog:

Daer zouder een Ruiter uit jaghen gaen
En uit jaghen aen een groen kant.

1) In eene noot lees ik trouwens. Zie over den dichter (of afschryver) enz.

2) Hor. Belg. II, XXVI.

3) Het vernieuwd Liedeboek van de Hond in de Pot (1783) bl. 94.

[p. 197]

Neemt men daarbij in aanmerking, dat nergens een zoo sterk verschil van lezingen valt op te merken als bij de liederen, die vooral in vroegeren tijd door mondelinge overdracht bekend werden, dan zal men aan dit verschil weinig gewicht hechten. Ik zie er dus geen bezwaar in die regels der 15^e eeuw voor den aanvang van ons lied te houden, dat dan minstens in die eeuw gedicht moet zijn. Ik zeg minstens, want men bedenke dat er eenige tijd verloopen moest, voordat een lied zóó bekend was geworden, dat men zijne aanvangsregels kon gebruiken om eene ‘ wijze’ aan te geven.

Eene Nederduitsche bewerking van deze zelfde stof vindt men in Böhme's Verzameling (n^o. 437). Het schijnt mij toe, dat het Nederlandsche lied hieraan tot voorbeeld heeft gestrekt.

Met een verhaal van trouwe liefde vingen wij de beschouwing aan van deze liederreeks, waarin middeleeuwsche jonkvrouwen en hunne minnaars ons voor oogen werden gevoerd en met een dergelijk voorbeeld zullen wij die reeks besluiten. Niet ten onrechte gaf Hoffmann v. F. aan dit lied den titel van ‘ Liebesprobe’¹⁾. Men oordeele: Vroeg in den morgen zien wij een jong meisje onder de linde wachtend op haren minnaar. Een vreemdeling treedt op haar toe en knoopt een gesprek aan. Hij spreekt over haren geliefde, die in verre landen is en daar met schoone vrouwen verkeert; maar indien hij meent het meisje daardoor in hare liefde te doen wankelen, dan bedriegt hij zich. Zij blijft standvastig en wenscht den afwezige slechts goed toe. Nog geeft hij het niet op, maar haalt eene gouden keten te voorschijn en biedt haar die aan, indien zij hare liefde voor den afwezige wil laten varen, doch ook nu lijdt zijne poging schipbreuk. Zij blijft trouw en zou ook niet wankelen, gelijk zij zelve het uitdrukt:

Al ware de ketting nog eens zoo lang,
Dat zy van den hemel op de aarde hang'.

De vreemdeling wordt zichtbaar ontroerd, hij werpt zijne ver-

1) Hor. Belg. II, n^o. 26.

[p. 198]

momming af en het meisje ziet den minnaar, dien zij verre waande, voor zich. Het lied komt alleen voor in volksliederboekjes van lateren tijd¹⁾, maar is blijkbaar oud. Dat de minnaar een ridder was, blijkt b.v. uit een variant in een tekst, dien Hoffmann niet volgde. In den zijne lezen wij nl. (str. 8)

Doe ontroerde den heer zijn bloed

en in den anderen tekst, welken ik zag:

Doe ontroerde den Ridder zyn gemoed

Er is een Duitsch lied, dat deze zelfde stof behandelt en dat tusschen 1580-1600 schijnt gesteld te moeten worden²⁾: van eene vertaling kan hier echter geene sprake zijn. Ook in het Deensch komt een dergelijk lied voor³⁾ getiteld ‘Herr Peders Formaninger’. Herr Peder onderricht zijne beminde eerst over alles, wat haar te doen staat in hare houding tegenover jongelieden en stelt haar daarna op de proef. Als zij dan 's avonds een luchtje gaat scheppen, komt hij vermomd tot haar. Hij biedt haar goud aan, vertelt haar, dat zij door heur minnaar bedrogen wordt en doet dezelfde pogingen als in de Nederlandsche en Duitsche liederen - maar ook hier te vergeefs. Dan eerst maakt hij zich bekend. Het Deensche lied is meer moralizeerend en staat over het geheel achter bij de andere bewerkingen. De ouderdom der Nederlandsche bewerking kan slechts bij benadering bepaald worden; ik zou wel denken, dat zij in de 15^e eeuw vervaardigd is geworden, misschien echter in de eerste helft der 16^e.

Hiermede nemen wij afscheid van de jonkvrouwen om ons tot de getrouwde vrouwen te wenden; ik zal trachten ook van hen

1) Hoffmann geeft alleen op ‘Volksliederbücher’ zonder er een te noemen. Ik vond het lied in ‘den Vermakelyken Utrechtzen Minstroom’ bl. 6. (Snellaert geeft eene uitgave van 1767 op in de lijst vóór zijne ‘Oude en Nieuwe Liedjes’).

2) Vgl. Böhme t.a.p. n^o. 40 en Uhkand n^o. 116.

3) Udvalgte Danske Viser IV, 246.

[p. 199]

een beeld te schetsen, voor zoover de liederen mij daartoe in staat stellen.

In Maerlant's roman van Torec wordt lang getwist over de vraag: welke liefde de voorkeur zou verdienen, die der vrouwen of die der maagden. Eene der aanwezige vrouwen komt tot deze slotsom:

Alse vele alse hovescheit bat staet
Dan loesheit doet ende baraet
Soe es vrouwen minne, wient behaghet
Beter vele dan der maghet¹⁾

Moesten wij alleen op de liederen afgaan, dan zouden wij haar zeker geen gelijk kunnen geven, want in de acht of negen romancen, waarin gehuwde vrouwen eene hoofdrol spelen, zien wij hen steeds tot een al of niet adellijken minnaar in eene liefdesbetrekking. En aan die verhouding wordt gewoonlijk op bloedige wijze een eind gemaakt: de beleedigde echtgenoot doodt de echtbreekster of haren minnaar, soms beiden of hij zelf valt onder het zwaard van zijn tegenstander; slechts in twee gevallen is de ontknooping minder bloedig. Onder de liederen, welke tot de eerste soort behooren, tevens onder de weinige, die nog bij het volk bekend zijn, noem ik in de eerste plaats het lied

‘Vant Vriesken’²⁾.

1) Jakob van Maerlants Roman van Torec door Jan te Winkel. vs. 2588 vlgg.

2) A.L. n^o. 92. H.B. II. n^o. 36 en 37. Willems n^o. III.

[Vant Vriesken]

De dag breekt aan; de morgenster schittert aan den hemel en hare stralen dringen in een slaapvertrek, waar eene edelvrouwe aan de zijde van haren minnaar rust. Zij wordt wakker en wekt hem aldus:

Ic sie die morghensterre breit:
Wel op Vriesken welghemeit!
Si verlicht ons tot in den trone.
So wie een ghestadech boelken heeft
Hoe node scheit hi van dane.

Maar dat scheiden heeft nog andere bezwaren. Hoe zal hij op

[p. 200]

helderlichten dag zonder opgemerkt te worden het kasteel verlaten? Hij weet het niet, maar ‘vrouwenlist es menechfout’ zooals een oud dichter gezegd heeft. Zij doet hem hare kleederen over zijn harnas aantrekken; zóó vermomd komt hij buiten de poort en springt op zijn paard, dat hij den vorigen avond onder de linde heeft vastgebonden. Terwijl de in de bladeren verscholen nachtegaal hem een welluidend afscheid toeroept, rijdt hij weg en heeft het kasteel weldra achter zich. Toevallig heeft hij denzelfden weg gekozen, waarlangs ook de echtgenoot der overspelige vrouw na zijne afwezigheid terugkeert en waarop hij nu den schender zijner eer ontmoet. De kleederen zijner vrouw doen hem dadelijk de waarheid vermoeden en als hij den Fries vraagt, hoe hij daaraan gekomen is, antwoordt deze:

Die clederkens die ic draghe an
Die gaf mi een, diet mi wel gan,
Si salder noch wel meer gheven:
God gheve haer frisschen morghen!
Bi haer heb ic te nacht gheleghen.

Op dat woord vliegen de scherpe zwaarden uit de scheden en het ‘vriesken’ valt onder de slagen zijner tegenpartij. Reeds is de avond gevallen, als de beleedigde echtgenoot met de bloede kleederen bij zich voor zijn kasteel komt en onder het venster de rol van den Fries gaat spelen:

Staet op myn alderliefste lief,
Die Vriese is daer voren.

zegt hij fluisterend - en hij heeft zich niet misrekend. Ook nu opent de ontrouwe gade, die haren minnaar wacht, zelf het deurtje, maar hoe schrikt zij terug! Zijne onheilspellende vraag naar haar dagelijksch gewaad tracht zij nog te ontduiken, maar als hij haar de bloedige bewijsstukken voor de voeten werpt, is zij ontmaskerd. Hij deelt haar mede hoe heur minnaar gevallen is en nu wil ook zij niet langer leven; ‘met hem so willic sterven’ zegt zij

Ende bidden Maria die maghet rein,
Dat si ons te samen wil erven.

[p. 201]

Er bestaan twee teksten van dit lied, welke niet veel van elkander verschillen. Den tekst van het A.L. heb ik hier gevolgd; in den anderen¹⁾ bestaat de eenige belangrijke afwijking hierin, dat de Fries niet de kleederen der vrouw, maar die van haren echtgenoot aantrekt. Overigens is de eerste tekst ouder en m.i. beter dan de tweede. Ik geloof niet, dat deze teksten het lied in zijn oorspronkelijken vorm bevatten en wel om deze redenen. Blijkbaar is het lied geëindigd, waar de overspelige vrouw tot haren man zegt, dat zij niet langer wil leven en zulk een slot zou ook geheel overeenstemmen met de gewone wijze van behandeling in de romancen.

Daarop volgen echter nog twee strofen, die m.i. zeker niet tot het oorspronkelijke lied behoord hebben. Na str. 15 (waarvan ik de laatste regels aanhaalde) volgt nl. nog dit gesprek tusschen beide echtgenooten:

16.
Joncfrouken, ic had u also lief,
Nu ben ic op u gheworden gram.
So ben ic, here, weder op u,
Wie heeft die meeste scade dan?
Sprac dat wyf tot haren man.

17.
Die ons dit liedeken eerstwerf sanc
Een clerc van Leuven was hi ghenaemt
Hi leerdet in Venus scholen;
Die schone vroukens, die heeft hi lief,
Daerom so moet hi dolen.

Hoe onbeteekenend die 16^e strofe is en hoe weinig haar schertsende inhoud past bij het voorgaande, kan elk, dunkt mij, zelf zien; bij eene lezing der romance moet het wel de aandacht trekken. Ook vertoont geene enkele strofe zulk eene afwijking in de rijmen als deze²⁾. Die luchtige toon en slordige bewerking verraden de pen van een zwervend dichter en die gissing naar

1) Door Hoffmann v. F. overgenomen uit het ‘Haerlemsch Oud Liedtboeck’ en het Oud Amsterd. Liedb.’

2) Het rijmschema der overige strofen, dat dikwijls in andere liederen voorkomt, is aabcb, al zijn de rijmen niet zelden assoneerend; maar str. 16 vertoont dat schema in geenen deele.

[p. 202]

den maker der laatste strofen schijnt bevestigd te worden door str. 17 waar ‘een clerc van leuven’ zich noemt als dengene, die het lied ‘eerstwerf sanc.’ Hij voegt er immers bij, dat hij moet ‘dolen,’ omdat hij de ‘schone vroukens’ lief had? Waarschijnlijk had hij dus een ‘consilium abeundi’ gekregen of was uit eigen beweging heengegaan. Men lette er ook op, dat hij het ‘leerde in Venus scholen’ d.w.z. in vroolijk vrouwengezelschap; de dichter der romance was hij dus blijkbaar niet. Ik vermoed derhalve, dat hij bij het bekende lied die twee laatste strofen gedicht heeft en het daarna als zijn eigen werk voordroeg, toen armoede en gebrek den lustigen student tot een zwervend zanger gemaakt hadden¹⁾.

Ook de fijne kenner der liederpoëzie, Ludwig Uhland, is van oordeel, dat de twee laatste strofen niet tot het eigenlijke lied behooren; in zijne uitgave er van laat hij ze stilzwijgend weg²⁾. Het lied ‘vant Vriesken’ behoort minstens in de 15^e, waarschijnlijk echter wel in de 14^e eeuw thuis; daarop wijzen de geest van het lied, de oude uitdrukkingen³⁾ en de vele assoneerende rijmen. Het lied kan wel oorspronkelijk Nederlandsch zijn geweest, maar verschillende zaken doen mij toch vermoeden, dat ook eene Nederduitsche bewerking er van bestaan zal hebben of dat het door iemand aan de oostgrens van ons land gedicht zij⁴⁾. Het is trouwens uiterst moeilijk hier grenzen te trekken. In de 15^e en nog meer in de 14^e eeuw bestond er op verre na niet zulk eene scherpe scheiding tusschen ons volk en de overige Nederduitschers

1) In de lezing van het Amsterdamsch en Haarlemsch liedboek komen na str. 8 (waarmee het lied geëindigd is) ook nog twee strofen voor, die zeker van lateren tijd dagteekenen.

2) Alte Hoch. u. Niederd. Volksl. n^o. 129.

3) Als: welghemeit, trone (hemel), ryc god, enen nauwen list soeken, enen vrien moet hebben, clederen anedraghen, berechtes mi (licht mij daarover in). Assoneerende rijmen als: quam: spranc; pat: plach; gheven: gheleghen; vernam: an; ghewaden: draghen;

4) Reeds de eerste regel doet mij dat denken: ‘Ic sie die morghensterre breit.’ Is hier niet het duitsche ‘bereit’ (reeds) bedoeld? Ook zien sommige rijmen er uit, alsof zij oorspronkelijk Nederduitsch waren geweest b.v. trone: dane (str. 1); gaen: haen (str. 4); groene: schone (str. 5);

[p. 203]

en dat maakt hiet moeilijk in eene zaak als deze te beslissen. In het Beiersche tijdvak is hiet bij verscheidene liederen (en ook bij sproken en andere letterkundige voortbrengselen) soms bijna onmogelijk te zeggen of de taal Nederlandsch dan wel Duitsch is. Bij eene dergelijke gemeenschap wordt het trekken van grenzen, vooral op letterkundig gebied zeer moeilijk.

[Van Bruneborch]

Een zeer geliefd onderwerp voor middeleeuwsche liederen en verhalen was de geschiedenis van den Bremberger,

‘Van Bruneborch’

of Brandenborch, zooals de Nederlandsche liederen hem noemen. Den eigenlijken inhoud van dat verhaal zal ik met Böhme's woorden mededeelen¹⁾. ‘De sage van den Bremberger’ of van het ‘Herzessen’ is zeer zeker door de Fransche Troubadourspoëzie in Duitschland gekomen²⁾. Zij was hier in de 15^e maar vooral in de 16^e eeuw een lievelingsonderwerp der ‘Meistersinger’ en der boersche dichters; Fischart maakt er meermalen gewag van en volksliederen daarover bleven lang bestaan. Een op zijne meesteres verliefd zanger, (naar het schijnt een vasal van den hertog van Oostenrijk) wordt verraden, op bevel van den wraakzuchtigen echtgenoot gevangen gehouden, eindelijk gedood en gevierendeeld. Men rukt hem het hart uit en geeft het der edelvrouwe, die hiervan onbewust is te eten. Wanneer zij de onmenschelijke daad ontdekt heeft, maakt zij door hongerdood een einde aan haar leven en spreekt nog met liefde over haren onschuldigen dienaar.......................

In Duitschland heeft men deze sage zonder historischen grond overgebracht op het tragisch uiteinde van den Minnesänger Reinmar von Brennenberg en in de volkspoëzie werd deze korter de Brennenberger of Bremberger of ook wel Brunnenberg genoemd.’

1) t.a.p. bl 89.

2) Ik kan die bewering staven door eene plaats uit den Decameron, waar men (Giorn. 4, nov. 9.) eene bewerking van deze zelfde sage aantreft. De verhaler zegt daar nl. ‘Dovete adunque sapere, che secondo che raccontano i Provenzali, in Provenza fueron già due nobili cavalieri etc.
Nog eene andere bewerking Giornata 4, novella 1.

[p. 204]

Böhme haalt dan nog verschillende bewijzen aan, waaruit blijkt, hoe bekend de sage was. Ook bij ons treffen wij haar in twee liederen aan. Zoo bevat het Antwerpsche Liederboek een lied van Brandenborch¹⁾, dat veel overeenkomst vertoont met de Hoogen Nederduitsche liederen, welke wij bij Böhme aantreffen²⁾; ik houd het dan ook voor zeker, dat de vervaardiger van deze Nederlandsche bewerking die liederen gekend heeft. Na eene vergelijking zullen wij zien, dat het niet gemakkelijk is uit te maken, welken tekst de Nederlandsche bewerker onder het oog heeft gehad of (wat waarschijnlijker is) gehoord heeft. Ik zal daartoe de overeenkomende strofen naast elkander plaatsen. De twee eerste strofen der Duitsche liederen komen niet in het Nederlandsch voor. Het zijn de woorden, die Brunenborch in zijne eenzaamheid spreekt of liever het lied, dat hij zingt en dat door verraders wordt afgeluisterd. In het H.D. luiden die strofen:

1.
Ich hab gewacht ein winterlange nacht
darzu het mich ein frewlein bracht
mit iren schneweissen brüsten
darnach tet mich gelüsten.

2.
Die fraw was schon, ir hend waren weiss
darauf so legt der knab seinen fleiss
sein herz und all sein sinne
mit ihr wolt er von hinnen

In de derde strofe sluit zich het Nederlandsche lied bij de twee andere aan:

H.D.	N.D.	Nederl.
3. Dem frewlein kamen leidige mär	3. De valschen kleffer sloten einen rat	1. Het is gheleden jaer ende dach
wie dass der bul gefangen wär	dat Brunenberch gevangen wart	Dat Brandenborch ghevanghen lach
in einen turm gewurfen	gevangen up vryer straten	Gheworpen in enen toren.
darinnen gar hart beschlossen.	in einen tôrn wart he gelaten.	Van stenen waren die muren.

1) ald. n^o. 81.

2) t.a.p. n^o. 23 A. en B. vlgg.

[p. 205]

4. Darin lag er wol siben jar	4. Darin sat he wol söven jar	2. Daer lach hi meer dan seven jaer,
Sein bart ward weiss, sein har ward grau	syn kop wart wit, syn bart wart grau	Syn haer was wit, syn baert was grau,
Sein mund was im verblichen	syn môt begund em to breken	Synen roden mont verbleken,
Von der lieben abgewichen.	nên wort konde he mêr spreken.	Van der liefste was hi geweken.
5. Man legt den Bremberger auf ein tisch	5. Si leden Bruneberch up den disch	3. Si leiden hem op enen disch,
Schneid in zu riemen wie ein fisch,	si rêten ên recht wo einen visch	Si sneden hem uit syn herte vrisch,
Sein herze gab man zu essen	se nemen êm ut syn herte	Si gavent der liefste teten
der frawen in eim schwarzen pfeffer.	dat dede dem helde grot smerte.	Tot ene morghenombiten.
6. Hab ich gessen das junge herze sein	8. Is dit Brunenberges junge herte fyn	9. Nu hebbic gheten dat herte syn,
so schenket mir ein den küen wein	so schenket my den kolen wyn	Daerop wil ghedronken syn
und lasst mich darauf trinken	schenket in unde gevet my drinken	Nu schenct mi eens te drinken
mein herz will mir versinken.	myn herte wil my vorsinken.	Myn herte wil mi ontsinken.
7. Den becher satzt sie an den mund	10. Den ersten drapen den se drank	5. Den eersten dranc mer die si dranc
sie trank in aus bis auf den grund	êr herte in dusent stücke sprank;	Haer herte in duisent stucke spranc;
neigt sich gegen der wende	berat here Christ de reine	Nu helpt! Maria maghet reine
nam gar ein seligs ende.	mit dyner gnâd alleine	Met uwen kindeken cleine!

Ik houd het voor waarschijnlijk, dat de Nederlandsche bewerker het lied meermalen zal hebben gehoord en naar hetgeen hij er van onthouden had of misschien naar een derden tekst, dien wij niet kennen, eene vrije bewerking in het Nederlandsch heeft gedicht. In het A.L. volgt op str. 5 nog eene andere, waarin een ‘vry sluymer’¹⁾ zich noemt als dengene, ‘die dit liedeken’

1) d.w.z. brasser, slemper.

[p. 206]

eerstwerf sanc’ en het is wel mogelijk, dat hij de bewerker is geweest. De Hoogduitsche tekst is ontleend aan een los blaadje van c. 1550-1570; het lied moet echter reeds veel vroeger in dien vorm hier te lande bekend zijn geweest, want de Nederlandsche bewerking is minstens van 1544.

Men zal hebben opgemerkt, dat ik niet alle strofen van het Nederduitsche lied heb opgenomen, maar alleen die, welke overeenkwamen met die der Hoogduitsche en Nederlandsche bewerking. Het Nederduitsche lied telt echter drie strofen, welke niet in het Hoogduitsch voorkomen en, merkwaardig genoeg, teruggevonden worden in eene tweede Nederlandsche bewerking dezer sage, die minstens uit de 15^e eeuw dagteekent. Zij komt nl. voor in een H.S. der 15^e eeuw¹⁾ en schijnt toen reeds zoo bekend te zijn geweest, dat men er boven kon zetten: ‘Op de wys; alst beghint;’ iets dat men toch alleen bij bekende liederen doen kon. Het lied telt 18 strofen en is volgens v.d. Bergh (die het vroeger uitgaf) geschreven in een dialect gelijkende op het in Nymweegsche stukken voorkomende. De wijze, waarop de stof hier behandeld is, verschilt in zeer vele opzichten van die in den eersten tekst. Het lied vangt aan met twee strofen, welke Brunenborch zingt. Een ‘rode ridder’ beluistert hem, vermoedt daaruit terecht, dat de zanger op zijne meesteres verliefd is en klaagt hem aan bij zijn meester. Maar deze gelooft den aanbrenger niet en zegt:

Dat en geloof ic waerlic niet
Dat Brunenburch myn ontrou doet
Hi staet myn bi in noden
Hi staet myn bi in noden.

De ‘rode ridder’ houdt echter zoolang aan, dat de zanger in een toren gevangen wordt gezet; daar komt des edelmans vrouw bij hem en vermaant hem zijne liefde voor haar te laten varen. Ook dit onderhoud schijnt beluisterd of bespied te zijn, want opnieuw komt dezelfde ridder met zijne aanklachten en bewerkt dat

1) Opgenomen in de Hor. Belg. II, n^o. 6.

[p. 207]

de gevangene naar de galg wordt geleid. Juist als hij de ladder zal beklimmen, komt zij aangereden, op wie hij zijne oogen had durven slaan.

Medelijden en liefde zijn haar te sterk geweest en zij komt den ongelukkigen minnaar het laatste uur zijns levens verzoeten. Zij verzekert hem, dat zijn dood gewroken zal worden, hare zeven broeders zullen daarvoor zorg dragen. Brunenburch verklaart nog eens, dat hij ‘haers lyfs niet sculdich’ is en sterft daarop. Troosteloos spreekt de edelvrouw:

Myn haer sel onghevlochten staen
Myn oghens en selen niet meer spelen gaen
Myn mont en sel niet meer lachen
Myn mont en sel niet meer lachen.

Men ziet hoezeer deze bewerking verschilt van de eerst besprokene. Van de vreeselijke straf, die de vertoornde edelman zijne echtgenoote doet ondergaan, is hier geene sprake en toch is die straf (het ‘Herzessen’ zooals Böhme het noemt) een der karakteristieke trekken dezer sage. Ook van den dood der edelvrouw na het drinken van een beker wijn wordt hier niet gesproken¹⁾. Daarentegen komen de tooneelen vóór Brunenburchs kerker en bij de galg niet in de Duitsche liederen voor. De twee aanvangsstrofen van het tweede Nederlandsche lied vindt men echter in het Nederduitsch terug.

Men oordeele:

Nederlandsch.	Nederduitsch (Uhl. n^o. 75. A.)^2)
1. In enen boomgaert quam ic ghegaen	3. Ick quam in einen boemgarden gan
Daer vant ic schone vrouwen staen	dar vant ick dre schöne junckfröuwlin stan
Si plucten alle rosen	se breken alle dre rosen to einem kranz
Si plucten alle rosen	to einem aventdanz.

1) Ik vermoed dat men hier aan vergiftigden wijn moet denken, dien zij zich zelf bereid had. In eene der twee bewerkingen van Boccaccio (Decam. nov. 1, giorn. 4 lees ik. ‘Tancredi prenze di Salerno uccide l'amante della figluola e mandale il cuore in una coppa d'oro: la quale messa sopr'esso acqua avvelenata, quella si bee e così muore.’

2) Deze strofen komen nl. niet voor bij Böhme; men zal zien waarom.

[p. 208]

Nederlandsch.	Nederduitsch.
2. Myn dochte dat myn den hemel ontsloot	4. De eine de mi dat krenzelin bot
Doe myn die schoon een cranselyn boot	van bleker farwe so was it rot
Met haar sneewitter handen	van golt so was it rike
Met haar sneewitter handen.	van perlen suverlike.

In het Nederlandsche lied nu staan die strofen volkomen op hunne plaats, maar niet in het Nederduitsche, in welks gedachtengang zij volstrekt niet passen. Waarschijnlijk zijn zij aan het Nederlandsche lied ontleend en door eene onbedrevene hand ingevoegd. Ook de Duitsche geleerden zijn van die meening. Böhme zegt:¹⁾ ‘Strophe 3 und 4 von Uhlands texte habe ich fortgelassen, weil sie fûr den Zusammenhang störend, in der Form verdorben und scheinbar der niederländischen Fassung des Brembergerliedes angehörig sind.’ Bij Uhland staan de bedoelde strofen tusschen horizontale streepjes, bij hem de gewone aanduiding dat hij iets voor eene interpolatie houdt. Ook de laatste woorden, die door Brunenburch worden gesproken, vindt men in het Nederlandsch terug:

Nederl.	Nederd.
16. Dat nemic op myn henevaert	11. So nem ik dit op myne leste henvârt
Dat ic hoer lyf niet sculdich en ben	dat ik Brunenberges syn nicht schüldich wart
Daer ic den doot om sterve	denn reine küsche leve
Daer ic den doot om sterve.	dat konde uns nemant vorbeden.

Ook dit Nederduitsch ziet er mij verdacht uit; het zou mij niet verwonderen zoo die ‘reine, küsche leve’ eene herinnering was aan het Nederlandsche lied, waar wij in str. 8 lezen:

Want u van myn niet werden en mach
Dan reine cuusche liefte.

Men lette er echter op, dat str. 11 in het Nederduitsch door de edelvrouw wordt uitgesproken.

1) t.a.p. bl. 89.

[p. 209]

De ‘rode ridder,’ die in het Nederlandsche lied Brunenburch steeds met zijn haat achtervolgt, komt in het Nederduitsch niet voor. Er staat daar alleen ‘de valschen kleffer,’ maar dit is eene stereotype uitdrukking, gelijkstaande met ons ‘de nyders,’ ‘clappaerts,’ ‘valsce tongen’ en andere dergelijke uitdrukkingen. In de ridderpoëzie komen roode ridders echter meer dan eens voor als typen van verraders. Zoo lezen wij in den roman van Walewein¹⁾.

Ende hi sach an dander siden
Enen rudder comen ghereden,
Die sceen van herde fellen seden
Up een ors, was herde groot
Ende sine wapine waren root,
Root was syn scilt ende syne vane
Ende rode wapine addi ane;
An syn ghelaet, an sine maniere
So sceen hi fel ende putertiere.

In den Torec komen niet minder dan drie roode ridders voor, allen roovers of misdadigers²⁾, waarschijnlijk is dit dus een trek, die op oudheid wijst.

De sage van Brunenborch is derhalve, naar ik vermoed, reeds in de 14^e eeuw hier te lande bekend geweest en nog in die eeuw (misschien in den aanvang der 15^e) tot een zelfstandig Nederlandsch lied verwerkt. Een geruimen tijd daarna, in het laatst der 15^e of den aanvang der 16^e eeuw is zij naar Duitsche voorbeelden op nieuw bewerkt. Tevens blijkt uit de geschiedenis van dit lied de invloed, dien Nederland en Nederduitschland wederkeerig op elkander oefenden.

Nog strenger dan de door Brunenborch beleedigde echtgenoot gaat een ander edelman te werk, die zijne vrouw betrapt op verboden omgang met den ‘clerc.’ Het lied waarin die geschiedenis verhaald wordt, vangt aldus aan:³⁾

1) t.a.p. vs. 3678 vlgg.

2) t.a.p. vs. 1310 een ‘alf’ in de gedaante van een rooden ridder en vgl. verder Hoofdstuk X en XII.

3) A.L. n^o. 152. Hor. Belg. II, n^o. 30.

[p. 210]

 

Te Gherbeken binnen daer staet een stenen huys,

 

Daer rydt alle daghen een edel lantsvrouwe uyt,

 

Si rydt uit alle daghen,

 

Selve heeft si een so goeden, ghetrouwen man,

 

Die clerc, die schriver stont in haer behaghen.

Het gerucht komt hem ter oore en hij onderhoudt er zijne vrouw over, maar zij loochent het. Eens als hij onverwachts thuis komt, vindt hij de twee te zamen. Te vergeefs tracht zij den vertoornden echtgenoot te verbidden. ‘Laet uwen moet doch sinken’ smeekt zij:

Daer twee soete liefkens vergadert syn,
Den rynschen coelen wyn woudi hem gaerne schinken.

Maar met grimmigen spot antwoordt hij:

Den rynschen coelen wyn die ic u schinken sal,
Daer sult ghi wel op dinken alle uw leven lanc
Ghi sult daerom wel dinken,
Ic sal u beide te gader doen steken in enen sac,
Al in der Masen sal ic u doen verdrinken

En dat geschiedt ook, terwijl ‘so menich here, so menich edel man’ er met weenende oogen getuigen van zijn. De barbaarsche strafoefening en het opschrift ‘een oudt liedeken’ doen mij vermoeden, dat het lied minstens in de 15^e, maar waarschijnlijk wel in de 14^e eeuw behoort geplaatst te worden¹⁾. Overigens is er, dunkt mij, alle reden om aan te nemen, dat het lied oorspronkelijk Nederlandsch is.

Trad de beleedigde echtgenoot tot dusver steeds op als wreker van zijne eer, niet altijd was hij zoo gelukkig en soms valt hij onder de slagen van dezelfde hand, die nog kort te voren de wangen zijner echtgenoote streelde. Zoo geschiedt het b.v. in het lied

‘Van vrouw van Lutsenborch’²⁾.

1) Tuigt ook de uitdrukkelijke vermelding van het ‘stenen huys’ in de eerste strofe niet voor de ondheid van het lied? Zou men er dat in lateren tijd nog wel bij vermeld hebben?

2) A.L. n^o. 23. H.B. II n^o. 8 Willems bl. 48. Lutsenborch (Lutzel-borch) is de oude naam van Luxemburg.

[p. 211]

[Van vrouw van Lutsenborch]

Den inhoud dezer romance vernemen wij reeds dadelijk uit de eerste strofe, waar de zanger aanvangt met deze woorden:

Die mi te drincken gave,
Ic songhe hem een nieuwe liet
Al van myn vrouwe van Lutsenborch
Hoe si haren lantshere verriet.

Zoodra de heer van Luxemburg 's morgens ter jacht is getogen om waarschijnlijk eenigen tijd uit te blijven, laat zijne echtgenoot aan haren minnaar Frederik in het Guliksche land een briefje schrijven, waarin hij ontboden wordt naar Luxemburg. Als hij voor het hooge huis gereden komt en de edelvrouw ziet, vraagt hij:

Waer is myn here van Lutsenborch,
Dien ic te dienen plach?

En nu wordt blijkbaar tusschen hen afgesproken, dat hij dezen zal vermoorden en een huwelijk met de verraderlijke vrouw zijn loon zal zijn. Hij rijdt met zijnen schildknaap weer heen en vindt den heer van Luxemburg met zijne honden in een dal gelegerd. Eerst wil de Guliksche edelman zijn dienaar overhalen den argeloozen jager met een pijl te dooden, maar deze weigert:

Waerom soude ic hem scieten?
Waerom soude ic hem slaen?
Ick hebbe wel seven jaer
Tot zynder tafelen ghegaen.

Daarop trekt de ridder zelf het zwaard en doorsteekt zijne tegenpartij. Als hij weer voor het kasteel van den vermoorde terugkomt, ziet hij de edelvrouwe op de tinnen naar hem uitkijken. Onderweg is hij echter tot andere gedachten gekomen: wroeging en berouw hebben zich van hem meester gemaakt en hij verwenscht zich zelf en de vrouw, die hem verleidde. Wanneer zij een parelsnoer van haren hals neemt en hem dat als pand van ondertrouw geven wil, antwoordt hij dan ook:

Uwe trouwe en wil ic niet,
Ic en wilse niet ontfaen,
Ghi mocht mi ooc verraden
Ghelyc ghi uwen lantshere heht ghedaen.

[p. 212]

En als tegengeschenk biedt hij haar een zijden snoer aan, waaraan hij haar gaarne zou zien hangen.

Dezelfde stof, welke in dit lied wordt behandeld, vinden wij in verschillende Duitsche liederen terug. Böhme noemt verschillende ridderromancen op, waarin eene vrouw, die haren echtgenoot verraadt, de hoofdrol speelt¹⁾. Hij zegt, dat het verhaal minstens in de 15^e eeuw ontstond en in de 16^e zeer verbreid was. In Thuringen en in Zwitserland als het lied van Hans Steutlinger, in de Nederlanden als dat ‘van vrou van Luxemburg’ en aan den Rijn was het bekend als het lied van ‘Frau van Löwenburg.’ Een van die liederen, dat van ‘die Frau zur Weissenburg’²⁾ heeft blijkbaar aan het Nederlandsche lied ten voorbeeld gediend. Wegens het groote aantal strofen, zal ik de beide liederen hier niet naast elkander plaatsen, te meer daar elk zich met een oogopslag van hunne gelijkheid kan overtuigen, door ze naast elkander te leggen; wel zal ik de punten nagaan, waar de Nederlandsche bewerking van haar voorbeeld afwijkt. ‘Die Frau von Weissenburg’ werd dus tot ‘vrou van Lutsenborch;’ haren naam Adelheid kent de Nederlandsche bewerking niet. Heur minnaar Ludwig woont in het Thuringerland; in het Nederlandsche heet hij Frederik en woont in het Guliksche.

De 8^e strofe van het Nederlandsche lied is grootendeels eene herhaling van de 3^e en komt niet in het Duitsch voor.

6. Do Ludewig uuder die linde kam	9. Als hi bider jachten quam
ja under die lind so grün	Al in dat soete dal.

str. 13 en 14 wijken eenigszins af van het Duitsch, schoon niet in de feiten.

H.D.	Nederl.
11. Worumb sol ich in schiessen	13. Waerom soude ic hem scieten?
und morden auf dem plan?	Waerom soude ic hem slaen?
hat er mir doch sein leben lang	Ick hebbe wel seven jaer
noch nie kein leid getan.	Tot zynder tafelen gegaen.

1) t.a.p. bl. 110.

2) Uhland n^o. 123 A. Böhme n^o. 34.

[p. 213]

12. Do nam Ludwig sein jegerspiess	14. Hebdy wel seven jaren
Selber in seine hand	Tot zynder tafelen gegaen,
durchrant den pfalzgraf Friderich	So en durfdi hem niet scieten
Under der linden zuhand.	Noch niet ter doot slaen.
	15. Hi tooch ut zynder scheyden
	Een mes van stale goet,
	Hi stac myn here van Lutsenborch
	In zyns herten bloet.

In str. 16 vinden wij in het Nederlandsch opnieuw dezelfde strofe;

Hi sprack tot sinen knape:
Nu sadelt mi myn paert!
Tot Lutsenborch wil ic riden
Het is mi wel rydens waert.

Deze strofe komt in het Nederlandsch driemaal voor tegen eenmaal in het Duitsch, maar deze herhaling doet onzer bewerking geene schade. Deze regels vormen als het ware eene staande epische formule, die ook in andere romancen niet zelden voorkomt. Ook de drie strofen 13, 14 en 15, die ik zoo even aanhaalde, zijn volstrekt niet verwaterd te noemen tegenover de twee Duitsche; integendeel ze zijn geheel in den geest der romancen en balladen gedicht. Reeds dikwijls wees ik er op, hoezeer het herhalen eener vraag bij het beantwoorden daarvan in den aard der romance ligt. Het ‘cranselyn van peerlen’ in het Nederlandsche lied (str. 22) komt overeen met een ‘ringlein von gold so rot’ in het Duitsch (str. 19). In het Nederlandsche lied is verder het karakter der vrouw veel ongunstiger afgeschilderd dan in het Duitsche. Dáár gevoelt zij wroeging over hare daad:

18.
Sie rank ir weisse hende
rauft aus ir gelweiss har:
hilf, reicher Christ von himel
was hab ich nu getan!

En ook aan het slot blijkt dat nog eens. In de Nederlandsche bewerking treffen wij niets aan, dat daarop gelijkt. Daarentegen is de moordenaar hier in een gunstiger daglicht gesteld dan in het Duitsche lied. Hij gevoelt reeds dadelijk berouw, als hij

[p. 214]

terugkomt; hij noemt zijne minnares ‘valsce vrouwe’ (str. 20) en gebruikt uitdrukkingen als: ‘u verraderie is volbracht’ (str. 18). Hij behandelt haar ook veel harder, daar hij haar het zijden snoer geeft. In het Duitsche lied heeft de moordenaar ook wel berouw, doch het is niet zoo levendig. Wij hooren hem dat alleen dan uiten, als zijne medeplichtige hem den ring gegeven heeft:

Was sol mir doch das vingerlein
das unrecht gewonnen gold?
Wenn ich daran gedenke,
mein herz wirt nimmer fro.

De laatste strofe van het Nederlandsche lied is niet geheel duidelijk:

Te Lutsenborch op de mueren,
Daer loopt een water claer,
Daer sit vrou van Lutsenborch,
Int heymelic ende int openbaer.

Wil de dichter zeggen, dat zij in lateren tijd eene lichtekooi was geworden, dat zij ‘in ghemeyn ginc’ zooals men in de middeneeuwen zeide?¹⁾

De taal der Nederlandsche bewerking is zuiver en daar het Duitsche lied minstens uit de 15^e eeuw dagteekent, zou ik niet aarzelen ook deze bewerking tot die eeuw te brengen.

Gelijk wij reeds in het lied ‘Te Gherbeken binnen’ zagen, ontgaat ook de schuldige vrouw niet altijd hare straf. Dat toont het lied ‘van Hansken’²⁾ ons op nieuw. Hansken is een middeleeuwsche Jozef. Zijne meesteres wil hem verleiden, maar hij antwoordt:

1) Ook het bijgevoegde ‘op de mueren’ doet mij dat denken. Publieke vrouwen moesten in de middeneeuwen buiten de poort of in een afgelegen hoek bij de muren der stad wonen. Zoo lezen wij b.v. in den roman der Lorreinen dat Yoens dochter ‘die cone Judit’ gedwongen wordt in een bordeel te gaan. De dichter zegt: (fr. I, 245.)

Entie welgheraecte maecht
Die droever was dan gi noit saecht
Togense int bordeel na dat,
Dat ane die porte stont vander stat.

2) Hor. Belg. II, n^o. 28. Willems n^o. 105.

[p. 215]

 

Vrouwe, dat waer mi so groten schande!

 

Myn edel heer is uit in vreemden lande,

 

Hi sal noch tavont comen thuis.

In hare teleurstelling zint zij op wraak en toont zich eene waardige navolgster van Potiphar's gemalin. Als maar echtgenoot te huis kohit, ontvangt zij hem met een treurig gelaat en hare stem klinkt droevig. Op zijne deelnemende vragen antwoordende, beschuldigt zij den trouwen dienaar van een aanslag op hare eerbaarheid en brengt hem voor zijn meester. Spoedig verneemt deze echter de ware toedracht der zaak en besluit zijne vrouw te straffen voor hare misdadige pogingen. Reeds elf maal heeft hij om harentwille onschuldigen ter dood gebracht, maar nu zal zij zelf boeten. Na haar dood komt hij echter tot andere gedachten. Het beeld der schoone vrouw is steeds voor zijne oogen en doet hem zijn verlies betreuren. Hij kan den bewerker van haren dood niet langer in zijne omgeving dulden:

Hansken, sei hi, gaet nu uit myn oghen!
Ghi hebt mi so sconen vrou doen doden
En si had u gheen leit ghedaen!

Hansken verlangt niets liever. Zijn meester geeft hem het verschuldigde loon, laat hem het beste paard uit zijne stallen kiezen en richt nog deze bede tot hem:

En als ghi dan comt in vreemden lande,
En spreect van uw lantsvrou gheen schande,
Want si heeft u gheen leit ghedaen.

Maar Hansken komt zijne belofte na, zooals de Heer van Malleghem de zijne tegenover de roovers. Schande spreken van zijne meesteres - dat doet hij niet:

doe hi quam in vreemden lande

Hi sprac van syn lantsvrou gheen schande,
Maer hi heefter een liedeken af ghedicht.

Reeds in den roman van Walewein komt een dergelijk Jozefsverhaal voor, nl. de geschiedenis van prins Roges, die door zijne

[p. 216]

stiefmoeder te vergeefs wordt aangelokt en dien zij daarom in een vos verandert¹⁾.

Ons lied komt alleen voor in het ‘Haerlems Oud Liedtboeck’, maar is waarschijnlijk zeer oud. Dat blijkt in de eerste plaats uit den inhoud en verder uit de assoneerende rijmen²⁾ en de oude uitdrukkingen, die nog zijn overgebleven. Onder de ‘wijzen’ heb ik echter de aanvangsregels van dit lied niet kunnen vinden.

Ook in het door Coster tot eene klucht verwerkte, bekende lied ‘van den boerman’ komt de overspelige vrouw er slecht af, al behoeft zij hare overtreding nog niet met den dood te boeten. De inhoud is als volgt³⁾: Een boer brengt zijnen heer een voêr hout en ziet, als hij het binnenplein betreedt ‘die vrouwe op hogher salen’ gezeten. Hare schoonheid verleidt hem tot den uitroep:

Mocht ick een corte wyle bi u zyn,
Ick gave daer om myn ros, myn waghen.

De hebzuchtige edelvrouw door dit uitzicht bekoord geeft zich aan hem prijs, maar wordt daarna jammerlijk bedrogen. Juist komt haar echtgenoot van de jacht terug; de slimme boer houdt zich bedroefd en valt aan het weeklagen:

Ic segghe u, dat het een is ghelyc dander,
Mi rout myn ros, myn waghen!

Op die klachten vraagt de ridder hem, wat hij bedoelt en nu vertelt de boer hem:

Ic hadde een voederken houts gebracht
Ende daer was een crom hout onder,
Ick seg u, dat het een als dander brant
Als si biden viere comen.

Hierom was u vrou so gram,
Dat si myn ros, myn waghen nam

1) vgl. t.a.p. vs. 5390-5755.

2) B.v. hebben: bedde; onghewone: wellecome; oghen: doder; gheloghen: comen; gheloven: doden.

3) A.L. n^o. 35.

[p. 217]

 

Om sulcken cleynen schulde.

 

Ic bidde u, lieve heere myn:

 

Verwerft mynder vrouwen hulde.

De edelvrouw begrijpt de dubbelzinnige verklaring van den boer zeer goed, maar de ware toedracht der zaak moet zij verzwijgen en bovendien nog zonder morren luisteren naar de berisping van haren echtgenoot. Deze is zoo innig overtuigd van de onschuld des landmans, dat hij hem bij het afscheid verzoekt nog dikwijls weer te komen:

Vaert henen, vaert henen, goet boere myn!
Dat eerste sal u vergeven syn,
Vaert henen dynre straten.
Och coemt ook weder, als ghi moecht,
Brengt ons dat crom hout vake.

Het lied dagteekent waarschijnlijk uit de 15^e eeuw; in het A.L. heet het immers reeds ‘een oudt liedeken’ en de taal en de assoneerende rijmen wijzen ook op dien tijd. Zeker hoort het om zijn inhoud thuis in een tijdperk, waarin de riddlerpoëzie in verval was, want de verachte dorper verlaat zegevierend het strijdperk en de edelman en zijne vrouw worden beide belachelijk gemaakt door de slimheid van hun vasal.

Nog twee liederen blijven ons ter bespreking over, en daarmede kunnen wij deze schetsen uit het huwelijksleven besluiten. Hoffmann v. F. plaatste ze elk onder een afzonderlijken titel en zonder eenige toelichting achter elkander¹⁾; men kan dus niet anders denken of het zijn twee afzonderlijke liederen en toch is dit zeer zeker niet waar. Beide zijn zij bewerkingen van hetzelfde Duitsche lied, dat wij reeds in een bekend Duitsch liederboek der 16^e eeuw aantreffen²⁾ en dat ook door Uhland³⁾ en Böhme⁴⁾ is opgenomen. Daar het voor de geschiedenis onzer

1) Hor. Belg. II, n^o. 34. Die Edelfrau und der Schreiber. n^o. 35. Die Burggräfin und der Zimmerman. N^o. 34 ontleende H. aan het Oud Amsterdamsch en Haarlemsch Oud Liedeboek, het tweede aan het A.L. n^o. 164.

2) Het ‘Ambraser Liederbuch’ (1582) n^o. 78.

3) n^o. 98.

4) n^o. 48.

[p. 218]

liederpoëzie belangwekkend is te kunnen nagaan, hoe een lied op verschillende wijze behandeld kon worden bij de overname, zal ik de drie teksten hier naast elkander plaatsen.

Böhme n^o. 48.	H.B. II. n^o. 34.	H.B. II. n^o. 36.
1. Der mond der scheint so helle
Zu liebes fensterlein ein,
Wo nun zwei liebe bei einander sein
die scheiden sich bald von hler.
2. Der wechter an der zinnen stund,
hub an ein lied und sang:
Du solt zu meinem herren kommen,
und machen im die weil nit lang.
3. Zu deinem herren komm ich nicht,	1. Ik hoorde een watertje ruiselen,	1. Wie wil horen singhen
er ist mir ja nit hold;	Mi docht, het was den Ryn,	Van enen timmerman,
Ich hab zu lang geschlafen	Ic hebber te nacht geslapen	Van ener borchgravinnen
bei seiner jungen frawen stolz.	Bie een bruin maechdelyn.	Hoe sie haer lief gewan?
4. Hastu so lang geschlafen	2. Hebt gi te nacht geslapen	2. Die heren seiden: welcom timmerman,
bei seiner jungen frawen stolz,	Bi een bruin maechdelyn?	Ghi syt ons waertste gast,
So soltu morgen hangen;	Dats morgen sult ghi hanghen	Ghi sult noch tavont hanghen
ein galgen ist dir bereit!	Al aan een galgelyn.	Aen enen boom staet vast.
5. Warumb sol ich morgen hangen?	3. Waerom so soudic hanghen?	3. Waerom so sal ic hanghen?
ich bin doch ja kein dieb;	Ic en ben voorwaer gheen dief;	Ic en ben ja gheen dief;
Das herz in meinem leibe	Het hertje van myn jonc leven	Dat herte van minen jonghen live
das hat die frewlein lieb.	Heeft schone joncvroutjes lief.	Heeft een schoon vrou seer lief.

[p. 219]

Böhme n^o. 48.	H.B. II. n^o. 34.	H.B. II. n^o. 35.
6. Und da der hübsche schreiber	4. En dat verhoorde een vroutje,	5. Dat vernam een vrouwe
Zu der hohen tür ausreit,	So riken lantsheer syn wyf,	Eens groten lantsheren wyf
Da begegnet im ein zimmerman	Si liet haer paerdeken sadelen,	Si dede haer paerdeken sadelen
ein galgen war im bereit.	't Was om den schriver syn lyf.	Al om des timmermans lyf.
	5. Doe dat paert ghesadelt was,	6. Doen si haer paerdeken ghesadelt had,
	De spore was aengedaen,	Haer sporen had aengedaen,
	Doe moest dat lose schrivertje	So was den .....^1) timmerman
	Ter galghe opwaert gaen.	Ter lederen opghegaen.
7. Wie stestu hie ein galgen,		4. Sal ic noch tavont hanghen
ein schwarzer rabenzweig!		Aen enen boom staat vast,
Ach soll darinnen verzeren		Versinken moeten die wortelen,
mein feiner junger leib?		Verbarnen moet den bast!
8. Und da der hübsche schreiber	6. Maer doen hi op de leder clam,	7. Mer doen hi op de leder clam,
die erste sprossen auftrat,	Al op de derde trap,	Ter leder was opghegaen:
Er sprach: ir siben lantsherren,	Hi keec so dicmaels omme,	Nu hoort, ghi heren alle
gebt mir eins wortes macht.	Offer niemant voor hem bat.	Wilt doch een woort verstaen!
9. Ob dar ein frewlein käme	7. Myn heren, sei si, myn heren	8. Quam die borchgravinne
wol für ewer bettlein stan	Wilt doch een woort verstaen:	Voor uw beddeken staen,
Wolt ir sie herzen und küssen	Of daer een goelyc vroutje	Soudyse helsen ende cussen,
oder wolt ir sie lassen gan?	Quam voor uw beddeken staen?	Of soudise laten gaen?

1) Blijkbaar is hier een woord, waarshijnlijk een bv. nw. weggevallen.

[p. 220]

Böhme n^o. 48.	H.B. II. n^o. 34.	H.B. II. n^o. 35.
10. Zuhand sprach sich ein alt greise,	8. Dat daer een goelyc vrouwetje	9. Quam mi die borchgravinne
ein alter greisgrawer man:	Quam voor myn betje staen,	Voor myn beddeken staen,
Ich wolt sie herzen und küssen	Ic souse so heimelic cussen,	Ic soudese helsen en cussen
und schliessen in mein weisse arm.	In myn blanke arm ontfaen.	Ende vriendelyc ontfaen.
11. Und als der hübsche schreiber	9. Soudt ghise so heimelyc cussen,	10. Soudise helsen ende cussen
die letzte sprossen auf trat,	In uw blanke arm ontfaen?	Ende vriendelyc ontfaen?
Da stund des jungen marggrafen weib,	So heeft dat lose schrivertje	So en heeft dese timmerman
und ser für den schreiber bat.	Ooc anders niet misdaen.	Niet al te veel misdaen.
12. Nu steig herab mein schreiber,	10. Com af, com af, loos schrivertje!	11. Coomt af, coomt af goet timmerman,
und friste deinen jungen leib!	Behouden is jouw lyf;	U is verbeden uw lyf;
Für dich so hat gebeten	Dat heeft ghedaen een vroutje	Dat heeft ghedaen een vrouwe
des jungen marggrafen weib.	So riken lantsheer syn wyf.	Eens groten lantsheren wyf.
13. Und hat für mich gebeten	11. Heeft dat ghedaen een vroutje,	12. Hevet dat ghedaen een vrouwe
des jungen marggrafen sein weib,	So riken lantsheer syn wyf?	Eens groten lantsheren wyf?
So sterke sie gott von himmel	Behouden moet si haer eertje	God houdse in haerder eren
und frist iren jungen leib.	Ende ic myn jonghe lyf.	Ende mi myn jonghe lyf.
		13. Hi wranc van sinen handen
		Van goude een vingherlyn,
		Dat gaf hi haer tenen pande,
		Si hadde behouden syn lyf.

Zooals men ziet, zijn de beide liederen vrije vertalingen van het Hoogduitsche lied; nu eens houdt n^o. 34 dans eens n^o. 35

[p. 221]

zich dichter bij het origineel. Toch geloof ik, dat de jongste tekst (n^o. 34, die der 17^e eeuwsche liedboeken) de oudste lezing vertoont, omdat daar de ‘schrijver’ nog niet veranderd is in een ‘timmerman.’ Later kwamen ook in de Duitsche liederen allerlei andere personen in diens plaats. In eene aanteekening op dit lied deelt Simrock ons mede, dat elders een schoenmaker, een slotenmaker en een schrijnwerker voorkomen; ook hij meent, dat een schrijver de persoon was, die in het oorspronkelijke lied voorkwam¹⁾. Dat bij ons juist een timmerman in de plaats kwam van den schrijver, laat zich misschien op deze wijze verklaren. In het origineele, Duitsche lied komt een timmerman voor en wel in de 6^e strofe; hij heeft natuurlijk de galg opgericht. Wanneer men nu bedenkt, dat de Nederlandsche bewerker het lied waarschijnlijk slechts gehoord had, dan zal men kunnen begrijpen, dat zijn geheugen hem parten speelde bij de woorden:

Do begegnet im ein Zimmerman
ein galgen war im bereit.

Maar ook zonder bepaalde aanleiding kan men den ‘schrijver’ in een ‘timmerman’ veranderd hebben. Hem, die mocht meenen, dat het Duitsche lied vertaald zou kunnen zijn uit het Nederlandsch, wijs ik er op, dat men de aanvangsregels van n^o. 34 terugvindt in een ander Duitsch lied²⁾.

Ich hort ein wasser fliessen	Ic hoorde een watertje ruischen
ich meint es war der Rein	Mî docht het was den Ryn.

Ook zijn er uitdrukkingen, die alleen door vergelijking met het Duitsch verklaard kunnen worden als ‘het hertje van myn jonc leven’ in str. 3. Men lette er nog op, dat de schrijver in het Duitsche lied zelf zijne verdediging op zich neemt, terwijl in de Nederlandsche liederen de edelvrouw voor haren minnaar spreekt. Beide bewerkingen zijn m.i. afkomstig van volksdichters; taal en

1) Vgl. ‘Simrock's Volkslieder’ n^o. 45. ‘Bei Nicolai ist es ein Schuhmachergesell.... in einem verwandten Rheindorfer Liede ein Schlossergesell, ein Tischlergesell bei Fiedler. Bei Uhland n^o. 228, Ambraser Liedbuch n^o. 78, Willems n^o. 206 ein Schreiber, wohl das ursprüngliche.’

2) Uhland n^o. 85, 2.

[p. 222]

toon der liederen wijzen daarop, vooral n^o. 35 met den stereotypen aanhef: ‘wie wil horen singhen’ enz. ‘Die heren’ van str. 2 vindt men misschien terug in ‘mein herr,’ van wien de wachter in het Duitsche lied spreekt (str. 2.) De verwensching tegen den boom, die voor galg zal dienen, is in het Nederlandsch veel heviger dan in het Duitsch en blijkbaar een toevoegsel van den Nederlandschen bewerker; ik meen echter dat deze verwensching op oudheid wijst. De laatste strofe van n^o. 35 is onbeteekenend en naar alle waarschijnlijkheid het werk van den Nederlandschen zanger of dichter, die het lied met str. 12 niet als geeindigd beschouwde. Het eene lied (n^o. 34) kan uit het laatst der 15^e, het tweede misschien uit den aanvang der 16^e eeuw dagteekenen.

Men zou er zich over kunnen verwonderen, dat bijna alle gehuwde vrouwen in zulk een ongunstig daglicht voorkomen, terwijl men toch onder de jonkvrouwen dezer liederen voorbeelden van reine, trouwe liefde aantreft. Het zou zekerlijk gemis aan doorzicht verraden, indien ik wilde beproeven daarvan eene afdoende verklaring te geven, Zooveel romancen zijn immers verloren gegaan, waarvan wij den inhoud niet kennen en hoe licht kan men falen in zijne gevolgtrekkingen, wanneer de gegevens zoo schaarsch zijn. Maar eene gissing mag ik toch opperen. Zou de gehuwde vrouw, die getrouwelijk hare plichten vervult, een geschikt onderwerp voor ballade of romance zijn? Mij dunkt: neen. Het schilderen van een gelukkig huwelijksleven ligt niet in den aard der romance; deze heeft feiten noodig, liefst zulke die buiten den gewonen loop der dingen vallen. Alleen in omstandigheden als die van Genoveva zou de deugd eener gehuwde vrouw verheerlijkt kunnen worden, en toch heb ik nergens een oud lied aangetroffen, dat die sage behandelt¹⁾. Om diezelfde reden spelen moeders zoo zelden eene gewichtige rol in de romancen en zoo al,

1) Kreeg in de conventioneele ridderwereld eene jonkvrouw altijd den man harer keuze? Werd zij niet dikwijls door haren vader uitgehuwelijkt om zijne plannen te helpen vervullen? En moest zulk een huwelijk niet dikwijls ongelukkig zijn?

[p. 223]

dan dikwijls als booze stiefmoeders. Het Haarlemsch oud Liedboek levert ons ook hiervan weer een voorbeeld in een ‘Liedeken van de valsche Stiefmoeder.’¹⁾. Het liedt vangt aldus aan:

Het was een valsce stiefmoer en zy verkocht haer kint
Van tinte lare laisse faire moy
Voor veertien penningen en een gouden rinck
Van tintantoy, van tinte lare laisse faire moy.

Aan Adeltje (zoo heet het meisje) wordt de keus gelaten zich in een klooster te begeven of ter hooge schole te gaan. Al ras is zij tot een besluit gekomen:

In een cloostertje gaen ick nooit
Van tinte lare enz.
Ick stierf veel liever den bitteren doot
Van tintantoy enz.

Als Adeltje haer weg ter schoole nam
Van tinte lare enz.
Haer naeste gebuerman haer teghen quam
Van tintantoy enz.

Och Adeltje, waer wilt ghy heenen gaen?
Van tinte lare enz.
Och buerman, ic souder te hooge schoole gaen
Van tintantoy enz,

Bezorgd over haer lot, waarschuwt hij:

Och Adeltje wilt liever wederom keeren
Van tinte lare enz.
Daer bennen veertien clercken, die souden jou leeren
Van tintantoy enz.

Toch vervolgt zij haren weg en wordt door de studenten op de grofste wijze mishandeld. Als de woestelingen haar eindelijk vrij laten, heeft het arme slachtoffer nog juist kracht genoeg om zich naar den hof te sleepen.

Adeltje gingh buyten al in den hof
Van tinte lare enz.
Daer songh sy ons lieven vrouwen lof
Van tintantoy enz.

1) Ald. bl. 103.

[p. 224]

 

Sy ley haer hoofje al op eenen steen

 

Van tinte lare enz.

 

Van rouw brack haer jonk hartje aen tween

 

Van tintantoy enz.

Reeds lang sluimert het arme kind onder de groene zoden, als haar vader thuis komt en het gebeurde verneemt. Dadelijk begeeft hij zich naar den hof, waar men zijne dochter begraven heeft. Drie leliën, zinnebeelden der blanke onschuld, sieren het graf der zoo wreed mishandelde maagd en op de bloembladeren leest hij, hoe de zaak zich heeft toegedragen. De slechte moeder ontkomt hare straf niet, zooals wij in de laatste strofe van het lied lezen:

De vader liet een oventje heeten
Van tinte lare laisse faire moy
Daer liet hy die valsce stiefmoer in steecken
Van tintantoy van tinte lare laisse faire moy.

In eene lezing van lateren tijd¹⁾ is het lied zeer ingekort en veranderd. Het zijn daar zeven knechten, die het meisje (hier Antoinette genaamd) met roeden slaan en haar eindelijk het hoofd afhouwen. Ook hier groeien drie leliën op haar graf, die den teruggekeerden vader de waarheid verkondigen en ook hier wreekt de vader zich.

De vader heeft de strate met messen doen beslaen
Om die zeven knechten er over te doen gaen.

Die barbaarsche strafoefeningen, de ruwe zeden, de beschreven leliën, die in de sprookjes thuis hooren, wijzen, dunkt mij, op hoogen ouderdom; ik geloof wel dat het lied tot de 14^e eeuw moet gebracht worden. De hoogeschool, die hier vermeld wordt, kan wel die te Parijs geweest zijn, welke in de middeneeuwen zeer bekend was en niet altijd te goeder naam en faam²⁾.

Nog een lied is ons bewaard gebleven in den mond des volks,

1) Opgenomen in de ‘Chants populaires Flamands der Hh. Lootens en Feys n^o. 43.

2) Men vergelijke over de zeden der toenmalige studenten de aanteekening in Verwijs' X Goede Boerden bl. 47.

[p. 225]

dat om zijn inhoud hier vermeld dient te worden, al kan ik niet bewijzen, dat het aan de ridderwereld ontleend is. Het lied werd door de Coussemaeker nog gehoord en werd opgenomen in zijne verzameling¹⁾ onder den titel: Tjanne (d.i. Jeanne).

De heldin van dit verhaal is eene burgerlijke Melusina. Reeds lang voelt zij den dood naderen en te vergeefs tracht heur man haar op te wekken uit hare neerslachtigheid.

Ach Tjanne, zeide hy, Tjanne
Waerom en zingdegy niet?

Droevig antwoordt zij:

En wat zouder ik gaen zingen?
By dry dagen en bender ik niet.

De ongerustheid over het lot harer kinderen was geen ijdel voorgevoel, want nauwelijks is zij onder de aarde of haar man hertrouwt en de stiefmoeder mishandelt de kinderen. In hunne verlatenheid begeven de arme kleinen zich naar het graf der moeder, wier liefde zij nog zoo noodig hebben; zij werpen zich in hun kinderlijken eenvoud op de knieën en smeeken de gestorvene, die voor hen niet gestorven is, om bijstand. En dat gebed wordt verhoord. Men leze het zelf in het eenvoudige, roerende lied:

's Morgens ten negen uren
Zag men de dry kindjes gaen
Naer het graf van hulder moeder
En zy bleven daer stille staen.

Zy lazen en zy baden,
Zy vielen op hulder kniên;
Op 't gebed dat zy daer lazen
Het graf sprong open in drien.

Zy nam het middelste zoontje
En zy ley 't op haren schoot,
En zy nam het jongste zoontje
En zy ley 't aen haer borst bloot.

1) Ald. n^o. 58.

[p. 226]

Daarna vraagt zij hen naar de huiselijke omstandigheden en moet tot hare smart vernemen, hoezeer de honger hen kwelt. De kleinen smeeken haar met hen te gaan, maar zij moet weigeren:

Ach moeder, zeyden zy, moeder!
Myn honger is wel te groot;
Staet op en gae gy mede,
Wy zullen tsaem vragen ons brood

Ach kinders, zeyde zy, kinders!
'k En kan voorwaer niet opstaen,
En myn lichaem ligt onder d'aerde
En den geest doet my hier staen.

Booze stiefmoeders of schoonmoeders zijn te allen tijde een geliefkoosd onderwerp voor volksverhalen en liederen geweest. Reeds troffen wij er eene aan in het lied van ‘Hir Alewyn;’ ook in Deensche¹⁾ en andere balladen komen zij niet zelden voor en in de sprookjes wemelt het er van. Want velen mannen gaat het daar als in ons lied:

Tjanne was schaers in d'aerde
Jan trouwde een ander lief²⁾.

In den aanvang van dit hoofdstuk wees ik er op, hoe nauw de romancen zich in vele opzichten bij de ridderpoëzie aansluiten en uit de beschouwingen der verschillende liederen zal, hoop ik, gebleken zijn, dat ik recht had tot deze bewering. Nog een punt van overeenkomst vinden wij hierin: Gelijk men in de ridderpoëzie behalve onderwerpen uit den cyclus van Karel den Groote en Arthur ook sagen uit de klassieke oudheid aantreft, zoo ook in de romancen. Ook hieronder treft men eenige liederen aan, welke eene klassieke sage behandelen en wel geheel in den trant der middeleeuwsche dichters.

1) Vgl. b.v.: Udvalgte Danske Viser III, 214. Den onde Svigermoder.

2) Geestig is die ‘weeuwenaarspijn’ beschreven in het bij Grimm voorkomende sprookje van den Machandelboom (Kinder- und Hausmärchen n^o. 47.) Nadat verhaald is, dat een man zijne eerste vrouw verloren heeft, volgt er: ‘Do begroof ehr Mann se ünner den Machandelboom, un he füng an to wenen so sehr: ene Tijd lang, do wurr dat wat sachter, un do he noch wat weend hadd, do hüll he up, un noch en Tyd, do nöhm he sik wedder ene Fru.’

[p. 227]

Elk weet, hoe zij alle Grieksche en Romeinsche helden tot ridders maakten, tot menschen van dezelfde beweging als hunne tijdgenooten en dat was ook natuurlijk; van historische studie immers was nog geene sprake.

Diezelfde voorstellingswijze nu treft men ook aan in de weinige romancen die, voor zoover ik weet, klassieke sagen tot onderwerp hebben.

Onder die weinige komt zeker de eerste plaats toe aan het lied, door enkelen mijner lezers misschien reeds lang verwacht, het bekende lied ‘van twee conincskinderen¹⁾.’

In roerenden eenvoud en plasticiteit kunnen slechts weinige romancen de vergelijking met deze doorstaan. Niet die eigenschappen maar slechts den gang van het verhaal wil ik trachten in het kort weer te geven. Als gewoonlijk brengt de eerste strofe ons dadelijk op de hoogte van den toestand:

Het waren twee conincskinderen,
Si hadden malcander so lief,
Si conden bi malcander niet comen,
Het water was veel te diep.

Maar zoo spoedig laat de liefde zich niet afschrikken. Met sterken arm doorklieft de koningszoon het water, dat hen scheidt en het vriendelijk schijnsel der kaarsen, die zij voor een venster geplaatst heeft, wijst hem aan welken koers hij in de nachtelijke duisternis moet houden. Maar eens wacht zij hem 's avonds te vergeefs. Eene booze, oude vrouw heeft het kaarslicht uitgeblazen en de koene zwemmer moge ook nu weer telkens de breede schouders uit de golven beuren, geene vriendelijk lichtende punten zijn over het zwarte watervlak te ontdekken. Hij zwemt zoo lang mogelijk - maar in verkeerde richting! Uitgeput geeft hij eindelijk den strijd om het leven op en zijn hoofd zinkt weg van de oppervlakte.

Bange vermoedens hebben de koningsdochter gedurende den slapeloozen nacht gekweld. Voor alles wil zij zekerheid en daarom

1) Hor. Belg. II, n^o. 27. Willems n^o. 55.

[p. 228]

smeekt zij hare moeder den volgenden morgen om langs het zeestand te mogen wandelen.

Och moeder, seidese, moeder!
Myn hoofje doet mynder so wee,
Mocht icker een cort half uertje
Spanceren al langhes de see?

Hare moeder vindt dat echter niet passend:

Och dochter, seidese, dochter!
Alleen en meucht ghi niet gaen,
Wect op uw joncste suster
En later die met u gaen.

Maar het antwoord luidt:

Myn alderjoncste suster
Dat is also cleinen kint,
Si pluct maer al de roosjes,
Di si in haer wegen vint.

Si pluct maer al de roosjes
En die bladertjes laet si staen
Dan segghen maer alle de lieden:
Dat hebben conincskinderen ghedaen.

Zoodra de moeder ter kerke is gegaan, begeeft de dochter zich naar het strand. Weldra ziet zij daar een visscher met zijne netten bezig en tot dezen richt zij zich om zekerheid te verkrijgen.

Och visscher, seidese, visscher,
Myn vaders visscherkyn!
Woudt ghi een weinich visschen,
't Soud 'u wel ghelonet syn.

En maar al te spoedig heeft hij aan haar wensch voldaan.

Hy smeet syn net int water,
De lootjes, die ginghen te gront,
Hoe haest was daer ghevisschet,
's Conincs sone van jaren was jonc.

Haar gouden ring geeft zij den visscher als loon en werpt zich dan op het lijk neer.

[p. 229]

 

Si nam hem in haer armen

 

Si custen (hem) voor syn mont:

 

Och mondelinc, cost ghi spreken,

 

Och hertje, waert ghider ghesont!

Zoo spreekt zij en richt zich op. Het leven is haar voortaan ondragelijk en dus werpt zij zich met het lijk van den geliefde in de golven en vindt er den dood, dien zij zoekt.

Dat wij in dit lied eene bewerking hebben van dezelfde sage, waarin het lot van Hero en Leander verhaald wordt, zal misschien aan velen bekend zijn¹⁾. Ik meen, dat ons lied eene zelfstandige bewerking van die sage bevat, die hier reeds vroeg bekend kan zijn geweest. Böhme wil de Duitsche liederen over dit onderwerp nog veel hooger opvoeren. Hij meent, dat de Germanen deze sage zeer wel uit Indië kunnen hebben meegebracht, omdat daar hetzelfde verhaal gedaan wordt van het minnende paar Hîr en Rânjha. Verder gelooft hij, dat het verhaal van den zeekant afkomstig moet zijn, omdat de meeste Hoogduitsche teksten uit het Nederduitsch zijn overgenomen. Het komt hem dan ook waarschijnlijk voor, dat Nederlandsche kolonisten de sage in de 12^e of 13^e eeuw hebben overgebracht tot zelfs naar Moravië in het zoogenaamde ‘Kühländchen²⁾.’

Het is natuurlijk denkbaar, dat ook onder onze voorouders die sage altijd bekend is gebleven, maar ik waag mij liefst niet in

1) Dat men dit ook reeds in de 17e eeuw geloofde, blijkt uit eenige liederen in den ‘Amsterdamschen Pegasus’ (1627.) welke ik later zal bespreken.

2) Op bl. 95 van zijn Altd. Liederbuch lezen wij: ‘Die Schwimmersage oder die Sage von den zwei Königskindern mag in ihrer Urgestalt so alt sein als die germanische Bevölkerung in Europa, ja es haben die Germanen sie wahrscheinlich aus Asien mitgebracht; denn dort am Gestade des Tschinab in Pendschab zeigt man das Grab der Liebenden Hîr und Rânjha und erzählt von ihnen dieselbe Geschichte, wie die Grieehen von Hero und Leander. Sie ist also uralt und reicht bis Indien hinauf. Sie braucht den Deutschen also nicht erst durch die Griechen und gar durch französische Quellen vermittelt worden zu sein. In Deutschland muss sie wenigstens vor dem I2. Jahrh. bekannt gewesen sein und es scheint, das sie vom Meere her eingebracht und nach dem Süden verpflanzt wurde, da die meisten hochdeutschen Texte aus dem niederdeutschen hervorgegangen sind.................................................. Im 12. oder 13. Jahrh. mögen niederländische Colonisten die Sage bis nach Mähren in das Kühlandchen verpflanzt haben.’

[p. 230]

de nevelen van dien voortijd. Ook houd ik het voor waarschijnlijker, dat ons lied eene vrije bewerking zij van het klassieke verhaal, dat in de 14^e eeuw hier te lande kan bekend zijn geweest. In Dirc Potters ‘Minnen Loep’ toch, die uit het begin der 15^e eeuw dagteekent, leest men de geschiedenis van Hero en Leander reeds¹⁾. Ons lied heeft met die bewerking echter niets gemeen en kan dus zeer wel vroeger zijn ontstaan, te meer omdat in de 14^e eeuw tal van dergelijke verhalen in omloop waren en de sage reeds in den aanvang der 13^e eeuw (hoewel niet in een lied) in Duitschland werd bewerkt²⁾, Ook de betrekkelijke zuiverheid van taal en de vele assoneerende rijmen³⁾ doen mij het lied als een tijdgenoot van ‘het daghet in den Oosten’ beschouwen. Het is zeker bevreemdend, dat de aanvangsregel van dit lied niet zeer dikwijls gebruikt is om de wijs van andere liederen aan te geven. In de door Hoffmann v. F. samengestelde lijst van ‘Liederanfänge’ komt het niet voor. Slechts ééns vond ik een regel, die aan ons lied ontleend kan zijn. In een geestelijk liedboek van den aanvang der 17^e eeuw⁴⁾ is een lied gesteld op de wijze: ‘Zy staken daer op drie keersjes.’ De schrijfster dezer liederen leefde van 1580-1605 en zoo deze regel dus werkelijk aan het lied der Twee Koningskinderen ontleend en dezelfde is als de daar voorkomende: ‘Wat stac si op? drie keersen’ (str. 2, 1), dan mag men te geruster aannemen, dat het lied hier in de 16^e eeuw bekend moet zijn geweest. Maar ook zonder zulke gronden is het m.i. zeker genoeg. De Nederlandsche bewerking komt dikwijls bijna woordelijk overeen met twee Nederduitsche teksten⁵⁾. Beide zijn echter in den tegenwoordigen tijd uit den mond des volks opgeschreven, de een in Oost-Friesland, de ander in het Munstersche; de eerste telt 3, de tweede

1) Vgl. ald. Boek II vs. 119-390.

2) Vgl. Altd. Liederb. bl. 95.

3) B.v.: lief: diep; pont: jonc; bes: helt; ganc: vant; gront: jonc; gout: jou.

4) ‘Een nieu Gheestelyck Liedtboecxken uyt den Ouden ende Nieuwen Testamente ghemaeckt van een jonghe Dochter ghenaemt Vrou Gerrits van Medenblick geboren.... Tot Hoorn. Voor Zacharias Cornelisz, Boeckverkooper..... 1621.

5) Uhland n^o. 91 en Böhme n^o. 26a.

[p. 231]

6 strfen meer dan de Nederlandsche bewerking, die voor geen van beide in schoonheid behoeft onder te doen. Zoolang men geen vroegeren tekst in het Nederduitsch kan aanwijzen, baat eene vergelijking niet veel om uit te maken of een der liederen ook onder den invloed van een ander ontstaan zij.

Hoffmann von Fallersleben, die dikwijls terecht opkomt tegen de eigenmachtige veranderingen door Willems in zijne ‘Oude Vlaemsche liederen’ aangebracht, vindt daarvoor ook in dit lied gelegenheid. Willems zegt, dat hij zijne lezing uit den mond des volks opteekende en het is vooral de tweede strofe, die bij hem afwijkt van het Amsterdamsch en Haarlemsch Oud Liedboek, waaruit Hoffmann putte. Hooren wij den Duitschen geleerde nu: ‘Bei Willems (n^o. 55) in 8 achtzeiligen Strophen, also 8 zeilen mehr als hier, sonst nur hie und da abweichend. Obschon ‘aus dem Munde des Volks’ so kommen mir doch folgende beiden strophen sehr verdächtig vor.

(Willems)	(Hoffmann v. F.)
Wat deed zy? zy stak op drie keerssen	Wat stac si op? drie keersen,
Als 's avonds het dagelicht zonk.	Drie keersen van twaelf int pont,
‘Och liefste komt, zwemt er over!’	Om daermee te behouden
Dat deed 's konings zone, was jong.	Sconincs sone van jaren was jonc.
Dit zag daer een oude quene	Met een quam daer een besje,
Een alzoo vilynig vel:	Een oude venynde bes,
Zy ging er dat licht uitblazen	En die blies uit de keersen,
Doen smoorde die jonge held.	Daer verdronker dien jonghen helt.

Allerdings sind im alten Texte nicht hübsch die kerzen von zwölf auf's Pfund, aber volksthümlich, dagegen Willems' ‘als des Abends das Tagelicht sank’ doch höchst modern und selbstgemacht klingt! Das vilynig vel ist sehr garstig und gewiss nur des Reims wegen von Willems beliebt worden.’

Ditmaal kan ik het niet met Hoffmann eens zijn. Zeker is de door hem aangehaalde regel modern en niet middeleeuwsch, maar dat er in de vroegere teksten van het lied ook bij verteld is geworden, hoeveel van die kaarsen in het pond gingen, geloof ik evenmin. ‘Volksthümlich’ is het wel, maar dan toch door eene

[p. 232]

latere, niet kunstvaardige hand ingevoegd voor iets anders, dat niet meer begrepen werd; ook is in het geheele lied overigens geene enkele, dergelijke platheid aan te wijzen. Verder zou ik aan Willem's lezing: ‘Och liefste comt, swemt er over’ de voorkeur geven boven die van Hoffmann. Ten eerste, omdat het geheel in den geest der romance is, plotseling een der handelende personen sprekende in te voeren, zonder nadere aanwijzing, wie spreekt. Maar bovendien lees ik in het eene Nederduitsche lied:

Lef herte, kanst du der nich swemmen?
Lef herte, so swemme to mi.

en in het andere:

Du kanst ja good swemmen min leeve
So swemme herover to mi.

En is eene ‘oude venynde bes’ zooveel minder ‘garstig’ dan ‘een alzoo vilynig vel’? Mij dunkt, dat twee zulke oudjes elkander niets te verwijten hebben.

Ik koester eenigen argwaan tegen de laatste strofe der Nederlandsche bewerking. Het verhaal is, mijns inziens, geëindigd met str. 13.

Si nam hem in haer armen,
Si spronker mee in de zee:
‘Adieu, myn vader en moeder!
Van uw leven siet ghi mi niet weer¹⁾.’

Daarop volgt echter nog in den door Hoffmann overgenomen tekst:

Adieu, myn vader en moeder,
Myn vriendekens alle ghelyc,
Adieu myn suster en broeder:
Ic vaerder nae themelryc.

Ook dat hier niet alleen de 2^e en 4^e versregel (gelijk in alle strofen) maar bovendien de 1^e en 3^e rijmen - wat in geene enkele andere strofe voorkomt - vind ik verdacht: men treft deze strofe daarbij in geen der Nederduitsche teksten aan en het zou

1) Waarschijnlijk zal daarvoor vroeger: mee (meer) gestaan hebben.

[p. 233]

mij dus niet verwonderen, indien dit slot een toevoegsel van lateren tijd ware.

Werd het lied der twee koningskinderen overal, in ons land, in Duitschland, in Zweden en Denemarken gezongen, niet geringer was de sympathie, welke van oudsher aan een ander minnend paar - aan Pyramus en Thisbe - ten deel viel. Te onzent was hunne geschiedenis reeds vroeg bekend. In de eerste helft der 14^e eeuw treffen wij haar reeds aan in eene sproke¹⁾, Dirc Potter vertelde haar nog eens in ‘der Minnen Loep’²⁾ en eene uitdrukking in het A.L. herinnert ons, dat ook toen de sage bekend was³⁾. Zoowel de dichter der sproke als Dirc Potter volgen het klassieke verhaal, zooals het bij Ovidius voorkomt⁴⁾ en dat is juist, wat hunne bewerkingen onderscheidt van de twee liederen, waarin dezelfde stof behandeld is en die wij nu zullen beschouwen. De beide liederen zijn te vinden in het A.L. (n^o. 158) en in de Hor. Belg. II, n^o. 56, de laatste tekst is ontleend aan het Amsterdamsche liederboek en dus van lateren tijd dan die van het Antwerpsche; toch is die veel beter dan de eerstgenoemde.

Daar onze teksten zich aansluiten bij de Duitsche liederen, zal ik ze naast elkander plaatsen om hunne onderlinge verhouding des te beter te doen uitkomen.

Uhland n^o. 90 A.	H.B. II n^o. 56.	A.L. n^o. 158.
1. Es wonet lieb bei liebe		1. Van liefden coemt groot lyden
darzu gross herzeleid;		Ende onder wilen groot leyt.
ein edele herzoginne		Het vryde een hertoghinne
ein ritter hochgemeit		Een ridder welghemeit.
sie hatten einander von herzen lieb		Hi mindese seere, hi haddese lief
sie mochten vor grosser hute		Si en consten van grooter liefden
zusamen kommen nie.		Te samen ghecomen niet.

1) Belg. Museum X, 89-98. Ook in Verwijs' Bloemlezing III, 1.

2) ald. II, 961-1125.

3) ald. n^o. 118, 3. ‘Als Thisbe die bloemkens las’.

4) Metam. IV, 55-166.

[p. 234]

2. Die junkfraw die was edel	1. Si ghinc den bogaert omme	2. Die joncfrouwe die was edele
sie tet ein abentgang,	Met een so droevighen sanc	Ende si ghinck enen ganc
sie gieng gar trauliklichen	Tot bi haer vaders toren,	Al tot haers vaders poorte,
do sie den wechter fand:	Die syder gesloten vant:	Daer si dat wachterken vant:
o wechter, trit du her zu mir,	Och wachter, sei si, wachter myn,	Och wachter, myns vaders wachterkyn
sälig will ich dich machen,	En woudt ghi myn uit laten	Hoe ryck soude ic u maken^1)
dörft ich vertrawen dir.	Ten souder uw schade niet zyn.	Woudt ghi ghelooven my.
3. Ir sollent mir vertrawen	2. 'k En wil u niet uit laten,	3. Ick soude u wel gelooven
Zart edle junkfraw fein.	Ghi bent so schone wyf,	Wel edel joncfrouwelyn,
so fürcht ich also sere	En of u iets misquame,	Ontsage ic niet so seere
den liebsten herren mein;	't Zou costen myn jonger lyf.	Den grooten heer vader dyn,
ich fürcht so ser eurs vatters zorn,	Myn en sal niet miscomen,	Ic ontsie so seer dynes vaders thoren,
wo es uns misselünge	U en sal niet misschien,	Waert dat u yet misquame,
mein leib het ich verlorn.	Drie uertjes voor den daghe	Myn leven dat waer verloren.
	Dan sult ghi mi wederom sien.
4. Ich hab mir auserwelet
so einen ritter stolz,
zum brunnen hab ich zilet
dört niden vor dem holz,
der leit bei einem holen stein
dem ritter will ich bringen
von rosen ein krenzelein.
5. Es sol uns nit misslingen,	3. Drie uertjes voor den daghe	4. Mi en sal niet miscomen
es sol uns wol ergon,	So sincter dit droevich liet,	Myns vaders wachterkyn!
ob ich entschlafen würde	Dan sal ic weder comen	Beyde ick u yet te langhe,
so weck mich mit geton!		Singt op ende wachtet mi,

1) Hier komt de Duitsche tekst (Uhland n^o. 90 B.) meer met deze Nederlandsche bewerking overeen. Wij lezen daar (str. 2, 5)

gut wachter! schleusst mir auf das tor
ich wil dich vil reicher machen
vil reicher dan den tag.

[p. 235]

ob ich entschlafen wär zu lang,	Tot desen toron, siet!	Ende wachtet mi voor der manen scyn,
o wechter, traut geselle,	Al dieder verholen te vrijen plach,	Singht op een goet nieu liedekyn
so weck mich mit gesang!	't Is tyt maer datse scheiden,	Singht op ende wachtet mi.
	Ic sieder den lichten dach.

(Uhl. n^o. 90 B.)
4. Der wachter der was arem,		5. Die wachter ontsloot die poorte,
dem was des goldes not,		Die joncfrou die was bereedt,
auf schloss er die porten		Den sadel worp is op haer paert,
er liess sie in das hag		Si reedt ten holen steene waert,
zu ainem pründlein das was kalt,		Daer si haer soete liefken niet en vant,
darob ain grüne linden,		Daer sadt die fiere nachtegale,
darauf sass fraw Nachtigall.		Van minnen so wel en sanc.

n^o. 90. A.
7. Die nacht die was so finster	4. De sterren hoghe saten,
der mon gar lützel schein	Het maentjen so clare scheen,
die junkfraw die was edel,	De maghet liet haer dalen
sie kam zum holen stein.	Op enen blauwen steen,
daraus so sprang ein brünnlein kalt,	Aldaer dat clare water spranc,
darüber ein grüne linde,	Daerbi so stont een linde,
fraw Nachtigall sass und sang.	Daer de nachtegael sat en sanc.
8. Was singest du, fraw Nachtigall,	5. O nachtegael, clein voghel,	6. Nu segghet mi, seyde si, nachtegale,
du kleins wald vögelein?	Woudt ghyder myn bode wel syn	Wel cleyn wilt voghelkyn,
wöll mir in got behuten,	En vlieghen tot den ruiter,	Woudt ghi mi die bootscap draghen,
ja des ich warten bin!	Den alderliefsten van myn	Waer myn schoon lief mach syn?
so spar mir in auch got gesund,	En segghen dat hi comt alhier?
er hat zwei braune augen,	Ic sal hem hier verwachten
darzu ein roten mund!	Bi desen toren schier.

[p. 236]

Uhland n^o. 90 A.	H.B. II. n^o. 56.	A.L. n^o. 158.
9. Das hort ein zwerglin kleine	6. En dat verhoorden een dwerrech,
das in dem walde sass,	Die achter de bergen lach,
es lief mit schneller eile	Hi keerder hem soetjes omme
und do die junkfraw was:	En hi boter haer goeden dach:
ich bin ein bot zu euch gesant	Ic bender een bode tot u ghesent
mit mir sollent ir gahen	Van een so stouten ruiter,
in meiner muter land.	Ic weet niet of ghi hem kent.
	7. En soudic hem niet kennen!
	Ic ken hem veel beter dan ghi.
	Had ic hem so wel niet ghekennet,
	't En souder myn schade niet syn.
10. Er nam sie bei der hende	8. De dwerrech nam de maghet	6. Hi nam die joncfrou edele,
bei ir schneweissen hand,	Bi haer sneeuwitte hant,	Hi settese achter hem op syn paert,
er fürt sie an das ende,	Hi leidese maer so verre,	Hi voerdese also verre
do er sein muter fand:	Totdat hi syn moeder vant:	Tot zynder moeder waert.
o muter! die ist mein allein,	Och moeder, dees maecht hoort mi alleen
ich fand sie nechten spate	Ic vontse ghister avont
bei cinem holen stein.	Op enen blauwen steen.
11. Und do des zwerglins muter	9. Vont ghise ghister avont	7. Moeder hier is myn soete lief,
die junkfraw ane sach:	Op enen blauwen stein,	Die ick vant ten holen steen.
gang, für sie wieder geschwinde	So brenctse wederomme,	Vondise ten holen steen, so voertse wederom,
do du sie gnommen hast!	Sen hoorter dats u, niet myn;	Daerof soude comen groot leyt,
du schaffst gross jamer und gross not	So brenctse weder sonder verdrach,	Daeraf sal comen groten noot,
e morn der dag her brichet	Daer sullen noch drie om sterven,	Daer salder eer morghen noene
so seind drei menschen tot.	Eer datter aencomt den dach.	Noch drie om wesen dood.

[p. 237]

12. Er nam sie bei der hende	10. De dwerrech nam de maghet	8. Hi nam die joncfrou edele,
bei ir schneweissen hand,	Bi haer sneewitte hant,	Hi settese achter hem op syn paert,
er furt sie an das ende,	Hi brachtse wederomme	Hi voerdese wederomme
do ers am abent fand;	Daer hise eerstmael vant.	Ten holensteene waert;
do lag der edel ritter tot	Daer lach haer lief en hi was doot	Daer lach haar lief van rouwe doot
do stand die schöne junkfrauw,	Met tsweert al in syn side;	Al in syns selfs swaert vermoort,
ir herz leit grosse not.	Van bloet so was hi root.	Was dat niet jammer groot?
13. Sie zoch das schwert aus ime	11. Och lecht ghi hier verslaghen	9. Si nam daer dat selve swaert,
sie stachs auch selb in sich:	Al om den wille van myn?	Si settet op haer herte,
und hast du dich erstochen	Nu wil ic wederom sterven	Mer eer dat swaert ten halven quam
so stich ichs auch in mich;	Al om den wille van dyn.	Haer herteken dat haer brac;
es sol sich nimmer keins königs kind	Si nam dat mes al biden cnoop,	Daer lagen si beide van rouwe doot,
umb meinem willen sterben	Si stacket in haer hertje,	Den ridder ende syn soete lief:
ermörden mer umb mich.	Was dat gheen grote malloot?	Was dat niet jammer groot?
14. Und do es morndes taget	12. De wachter op den toren	10. Die nacht die wasseer doncker,
der wechter hub an und sang:	Hoe luide wast dat hi sanc:	Die mane en sceen niet claer:
so ward mir in keim jare	In driendertich jaren	Scone weerde moeder gods,
kein nacht noch nie so lang	Noit nacht viel mi so lanc!	Hoe salt met mi vergaen!
dann dise nacht mir hat geton;	Al dieder verholen te vryen plach,
o reicher Christ von himmel!	't Is tyt maer datse scheiden,
wie wirt es mir ergon.	Ic sieder den lichten dach.
15. Und das erhört die köngin	13. De moeder op haer bedde
die an dem bette lag:	Op haer bedde wast dat si lach,
o höret, edler herre!

[p. 238]

was ist des wechters klag,	Si hoorde den wachter singen	Hoordy ons wachterken kermen niet?
wie im die nacht hab gfochten an?	Met een so droeven geclach:	Ick duchte onser beyder dochter
ich fürcht das unser tochter	Och man, wat leit is ons ghesciet	Sal wesen in groot verdriet.
an ir hab übel getan.	En onse lieve wachter
	Sinct een so droevich liet.
17. Die köngin was geschwinde	14. De moeder van haer bedde	11. Die heere die stont op
sie zünt ein kerzenliecht,	Van haer bedde wast datse spranc,	Ende hi ontstack een licht,
sie lugt in aller burge,	Si ghinc van bedde tot bedde,	Hi ghinc van bedde te bedde
sie fand ir tochter nicht	Haer dochter sie niet en vant:	Hi en vant zyn dochter daer niet,
sie suchts mit fleiss am bette dran:	Och man, wat leit is ons ghesciet	En hoordy ons wachterken kermen niet,
o reicher Christ von himmel,	En onse lieve dochter	Ick ducht onser beyder dochter
wie wirt es heut ergan!	En die en vindic niet.	Sal wesen in groot verdriet.
18. Sie liessen den wechter fahen	15. Sie namen den wachter ghevanghen	12. Si namen daer dat goelyc wachterkyn,
sie legten in auf ein tisch,	Si leiden hem op den disch,	Si leydent op den disch,
zu stucken tet man in sçhneiden	Si lieten hem houwen en kerven	Si snedent in vieren
gleich wie ein salmenvisch,	Ghelyc een brasemvisch.	Ghelyc den salmenvisch.
und warumb teten sie das?	Och waerom hebben si dat ghedaen?	Raet: waerom deden si dat?
dass sich ein ander wechter	Omdat gheen conincskinderen	Omdat een ander wachterken
solt huten dester bas.	Meer uit avontspelen souden gaen.	Soude wachten te bat.

Indien men den tekst van het Antwerpsche liederboek vergeleken heeft met het Duitsche lied, dan zal men er, meen ik, wel niet langer aan twijfelen, dat die bewerking eene vertaling uit het Duitsch is en dat die vertaling slechts geringe waarde heeft. De vertaler volgde hoofdzakelijk n^o. 90 A., maar kende toch ook B. (of misschien een derden, ons onbekenden, tekst.) Soms begreep

[p. 239]

hij het Duitsch niet en schreef dan onzin, die alleen met het origineel er naast te ontcijferen is; zoo b.v. in str. 1, vs. 6 en 7. In str. 4 moeten de woorden ‘wachtet mi’ blijkbaar als eene vertaling van ‘weck mich’ gelden. Str. 6 is geheel onverstaanbaar, waarschijnlijk door het wegvallen van eenige regels; op de bede tot den nachtegaal volgt nl. ‘Hi nam die joncfrou edele’ enz., welke woorden betrekking hebben op den dwerg, die het meisje beluisterd heeft, gelijk ook uit de volgende strofe blijkt. Str. 7 is gebrekkig vertaald. Str. 10 is zonder het Duitsch in het geheel niet te begrijpen: de twee eerste regels vindt men terug in str. 7 van het Duitsche lied, vs. 3 en 4 komen overeen met de laatste regels van str. 14 in het Duitsche lied, vs. 4-7 zijn de woorden der moeder. Ook herhaalt de vertaler dikwijls; zoo b.v. het smakelooze: ‘was dat niet jammer groot’, of hij voegt de eerste helft eener strofe met de laatste helft eener andere samen. Het schijnt mij vrij zeker, dat deze bewerking door een volksdichter vervaardigd werd naar Duitsche liederen, welke hij had gehoord. Daar het A.L. het lied echter ‘een oudt liedeken’ noemt, zal het waarschijnlijk ten minste uit de 15^e eeuw dagteekenen. Wat de andere bewerking betreft (Hor. Belg. II n^o. 56) deze staat veel hooger, zooals men reeds opgemerkt zal hebben. Zij heeft vooral in het begin meer van eene omwerking dan van eene vertaling, maar blijft op zich zelf een goed afgerond en fraai geheel vormen. Ook zijn sommige gedeelten er door den bewerker ingelascht: b.v. het wachterlied (str. 3). Str. 4 is vrij bewerkt evenals str. 5. Str. 7 komt niet in de Duitsche liederen voor. Blijkbaar had deze tekst echter reeds verschillende veranderingen ondergaan, voordat zij in een liederboek werd opgenomen. Merkwaardig is vooral het burgerlijk element, dat hier te bespeuren is, o.a. in de platte vraag: ‘was dat gheen grote malloot?’ Zoo zijn de hertogin en de ridder hier verdwenen en hebben plaats gemaakt voor eene ‘maghet’ en een ‘ruyter’. De koning en de koningin worden niet weer genoemd (alleen in de laatste strofe nog ‘conincskinderen’) en waar in het Duitsche lied de koningin haren gemaal aanspreekt met ‘edler herre’ is

[p. 240]

het hier eenvoudig weg ‘de moeder op haer bedde,’ die tot haren bedgenoot zegt: ‘och man, wat leit is ons gesciet.’ In den tekst van het A.L. zijn die titels nog bewaard gebleven.

Ik houd deze bewerking voor niet veel jonger dan die van het A.L. en m.i. zal zij dus wel in de 15^e eeuw ontstaan zijn, misschien nog vroeger. Bij de lezing der liederen heeft men reeds kunnen opmerken, hoe de klassieke sage geheel en al tot een middeneeuwsch verhaal verwerkt werd. Het kan zijn nut hebben dat nog met een paar voorbeelden aan te toonen om dan tevens eenige zaken uit de Duitsche en onze bewerking te verklaren.

Bij Ovidius¹⁾ lezen wij, dat het minnende paar in eene der samenkomsten bij den muur besluit de wachters te misleiden.

..... tum murmure parvo
Multa prius questi, statuunt ut nocte silenti
Fallere custodes foribusque excedere temptent.

Voor die wachters trad de echt middeneeuwsche wachter in de plaats; de overgang was niet groot. Veel grooter is eene andere afwijking van de klassieke sage: Ovidius verhaalt, dat Thisbe op de plaats der samenkomst (de bron) gekomen, daar eene leeuwin ziet: vol angst verschuilt zij zich in eene spelonk, het beest verscheurt haren mantel met zijn bebloeden bek en verwijdert zich na zijn dorst gelescht te hebben. Eenigen tijd later komt Pyramus ter plaatse, hij vindt Thisbe niet, ziet den bloedigen mantel, meent dat zijne geliefde verscheurd is geworden en stort zich in zijn zwaard.

In onze liederen is van eene leeuwin geene sprake, maar wel van een dwerg, die het meisje medevoert. Dit is echter zeer begrijpelijk. De leeuwin paste niet in de omgeving van dien tijd, het volk had er misschien nooit eene gezien; de dwergen daarentegen waren van ouds bij de Germanen bekend om hunne voorliefde voor jonge meisjes, die zij dan ook dikwijls schaakten²⁾.

1) Met. IV vs, 83.

2) Grimm, Myth. 262, 263.

[p. 241]

De dichter bekortte het verhaal tegelijkertijd door Pyramus' aankomst bij de fontein en zijn wedervaren aldaar weg te laten.

De ‘hole steen’ komt overeen met het bij Ovidius voorkomende ‘antrum.’ Van Thisbe, die de leeuwin ziet, sprekende zegt de dichter:

Et obscurum trepido pede fugit in antrum¹⁾.

In den tekst der H.B. vinden wij echter ‘een blauwen steen.’ Dit is geen toeval of willekeur, want de blauwe steen is echt Germaansch. Simrock zegt: ‘Auch Steine und Felsen galten für heilig und heilkräftig, bei heiligen Steinen, gewöhnlich blauen, wurden Eide abgelegt, wie ihnen auch gebeichtet wird.’²⁾ En elders:³⁾ ‘An der Dingstätte stand der Stein (in Köln der blaue Stein) an den man die Verbrecher stiess, die zum Opfertode verurtheilt waren.’ Dezelfde bekende geleerde verhaalt ons echter ook van een ‘Hollenstein’ of ‘Hohlstein,’ die door wilde vrouwen bewoond werd⁴⁾; misschien waren deze ook hier te lande bekend en wist ook de Nederlandsche bewerker nog, wat met den ‘holesteen’ bedoeld werd. In elk geval hebben de liederdichters de klassieke sage niet op den voet gevolgd, zooals de ‘clerc’ Dirc Potter dit hierin deed.

De plaats van samenkomst wordt door Ovidius op deze wijze aangeduid:

Ardua morus erat gelido contermina fonti.

Èn de boom èn de bron zijn uit den tekst van het A.L. verdwenen, niet alzoo uit dien van de Hor. Belg. Daar lezen wij immers:

Aldaer dat clare water spranc,
Daerbi so stont een linde
Daer de nachtegael sat en sanc¹).

Welken anderen boom zou een middeneeuwsch dichter zich ook

1) Dirc Potter volgt de klassieke overlevering op den voet: Bij hem vinden wij (II, 1035).

In een hol dat sy daer vant
Een spelonca van ene(n) steen
Daer ghinc sy sitten in alleen.

2) t.a.p. bl. 497.

3) ald. bl. 508.

4) ald. bl. 388.

[p. 242]

op die plaats hebben kunnen denken dan den boom der liefde, de liefelijk geurende linde?

Op die wijze slaagden de middeleeuwsche volksdichters er in eene klassieke sage zoo te verwerken, dat zij geheel en al genationaliseerd werd¹⁾. Het verdient echter opgemerkt te worden, dat nevens dergelijke bewerkingen in het Duitsch ook eene uit een iets lateren tijd wordt gevonden, die zich nauw bij de klassieke sage aansluit²⁾. Waarschijnlijk werd deze door een gestudeerd of ten minste ontwikkeld man vervaardigd. Ook in het Nederlandsch vond ik eene dergelijke bewerking getiteld:

Pyramus en Thisbe³⁾ en aanvangende:

‘Komt hier gy jongmans van moede kloek.’

Het is, dunkt mij, een rederijkersproduct en zeker niet veel ouder dan de 17^e eeuw.

Hadden dergelijke voorbeelden als die der zoo even behandelde sagen ons niet voorzichtig gemaakt, zeker zouden wij er niet aan gedacht hebben iets te zoeken in het lied ‘Van Hansje de Backer’ dat in het ‘Haerlems Oud Liedtboek’ voorkomt⁴⁾, maar nergens anders werd opgenomen. Het lied bevat een liefdesavontuur van den man, wiens naam het als titel draagt en vangt aldus aan:

Hansjen de Backer by der strate was gheganghen,
Hy weckte syn soete lief met sanghen,
Hy seyde: moy Elsjen, laeter myn in,
Latet jou ontfermen, dat ick buyten bin.

En niet vruchteloos wacht de zanger voor het venster der liefste. Zie! het wordt geopend en fluisterend klinkt het in de avondschemering:

Hansjen, seyde sy, latet jou niet verlanghen,
Ic sal deur myn venster een korfjen uythangen
En treet daer met beyde jou voetjes in,
Ic sal er u inhalen tot myn slaepkamerkin.

1) Heeft Hoffmann v. F. niet bemerkt, dat deze liederen de sage van Pyramus en Thisbe behandelden of waarom anders maakt hij daarvan met geen woord melding?

2) Ambraser Liederbuch n^o. 253. Böhme n^o. 19.

3) ‘Chants populaires Flamands etc. par A. Lootens et J.M.E. Feys. bl. 99.

4) ald. bl. 47.

[p. 243]

Het hart vol zoete verwachtingen komt hij den volgenden avond weder en hoopt nu te verkrijgen, wat hij begeert. Maar het schalksche Elsje heeft het anders beschikt. Hansje behaagt haar niet en zij wil eens voor altijd een eind maken aan zijne serenades. Zoodra zij aan de spanning van het touw bemerkt, dat de luchtreiziger den vasten grond heeft verlaten, begint zij den korf op te trekken. Reeds meent de opgetogen vrijer het doelwit zijner wenschen nabij te zijn, als plotseling de korf halverwege blijft hangen en het touw van boven wordt vastgebonden:

Zy haelden het op ter halver dracht,
Daer lietse Hansje hanghen den winters(chen) kouden nacht.

Triomfeerend deelt zij nu aan ‘haer Meester op den Tinnen’ mede, hoe zij ‘dat lose backerkyn’ gevangen heeft, maar deze berispt haar en raadt haar den gevangene spoedig op te halen en hare belofte jegens hem gestand te doen.

Elsjen was soo jonck en dom van sinnen
Zy haelden Hansjen boven op den Tinnen,
Zy nam hem in haer armkens blanck

En nu is de beurt aan hem, want:

's Morghens vroegh en de dagh was opgheganghen
Hy kusten moy Elsjen al voor haer roode wanghen
Hy voerdese te Brussel al voor dat hooghe huys,
Hy seyde: adieu, moy Elsje, ic breng u niet weer thuys.

Wel heeft zij nu berouw over den trek, dien zij hem gespeeld heeft en wel smeekt zij hem haar niet te verlaten, maar te vergeefs; hij scheidt van haar met de woorden:

Adieu moy Elsjen! ic vare van hier,

Adieu myn boelken gy sieter my niet meer.

Allerwaarschijnlijkst is dit lied eene bewerking van een verhaal, dat gedurende de middeleeuwen algemeen bekend was en waarin Virgilius de rol van minnaar speelde. Het is genoegzaam bekend, welk een verschil er bestaat tusschen den dichter der Aeneis en

[p. 244]

den ‘overkonstenair van nygromacien,’¹⁾ zooals men hem in de middeleeuwen voorstelde; ik behoef daarover niet verder uit te weiden. Wat mijne gissing echter waarschijnlijk maakt, is dat wij hetzelfde verhaal omtrent Virgilius ook reeds aantreffen in ‘der Minnen Loep;’²⁾ het verhaal was hier dus minstens in den aanvang der 15^e eeuw bekend. Ook in het volksboek van Virgilius komt dezelfde geschiedenis voor. Wij lezen daar b.v. boven een hoofdstuk: ‘Hoe de Jonkvrouw een Mand afliet, daar Virgilius ging in zitten en hoe al het Volk hem in die Mand zag hangen.’ En in het voorgaande: ‘Als nu al het Volk slapende was, zoo zoude zy eene Mand nederlaten aen een sterke koord en daer moest hy gaen in zitten , dan zoude zy hem naer boven trekken | tot op haer slaepkamer.’³⁾

Zou het ook zonder eenige beteekenis zijn, dat juist dit lied en (voor zoover ik weet) dit lied alleen gezongen werd op de wijze ‘Virgili estoit un Enscorseleur’ die er boven staat aangegeven? Mij dunkt: neen.

Het slot van dit lied vinden wij noch bij Dirc Potter noch in het volksboek; waarschijnlijk is het dus door den dichter verzonnen. Dit bewijst echter niets tegen mijne onderstelling omtrent de beteekenis van het lied. Ook in het volksboek wreekt Virgilius zich op het meisje, maar reeds Dirc Potter besluit zijn verhaal met eene wraakoefening geheel verschillend van die in het volksboek en die misschien ook van zijne eigene vinding was. Waarom zou ook de dichter van dit lied, dat nergens overeenkomst van tekst met dien van ‘der Minnen Loep’ of van het volksboek vertoont, zijner verbeelding niet den teugel hebben gevierd? Ik geloof wel, dat het lied tot de 15^e eeuw behoort, al is de vorm, welken het in het liederboek heeft, zeker niet in alle opzichten de oorspronkelijke. Waarom

1) Zoo noemt Dirc Potter hem. Eene toespeling op zijne ‘zwarte kunst’ lees ik nog A.L. n^o. 14, 6.

Waer mi Virgilius conste cont
Den lichten dach soude ic vertrecken.

2) I, 2515-2640.

3) Zie ‘De Historie van Virgilius, zyn leven, dood en wonderlyke werken, die hy deed door de konst der Nigromantie. Te Amsterdam, by S. en W. Koene. bl. 10.

[p. 245]

de naam van Virgilius, die aan het volk toch niet onbekend was, verdwenen is en waarom juist die van Hansjen de Backer den zijne vervangen heeft, weet ik niet. Ook in het Duitsche lied, dat ditzelfde verhaal bevat, is Virgilius' naam verdwenen¹⁾. Het meisje laat hier Heinrice Kunrade (zoo heet haar minnaar) naar beneden vallen; overigens heeft het lied niets, dat op verwantschap wijst met het onze. Böhme noemt echter nog een ander lied, dat, naar den titel te oordeelen, wel hetzelfde zou kunnen zijn als het Nederlandsche. Hij zegt nl. ‘Ein ohne zweifel gleichartiges Lied ‘Johannes im Korbe’ gab in den Jahren 1510 und 1511 im Erzgebirge Anlass zu blutigen Aufläufen.’ Maar die titel alleen geeft weinig zekerheid. Behalve in het Duitsch werd dit avontuur van Virgilius ook elders behandeld. Böhme haalt deze woorden van Uhland aan: ‘Dass ein gelehrter Liebhaber von der treulosen Schönen im Korbe aufgezogen und aufgehängt wird, findet sich schon in mittelälterlichen Erzählungen vom Zauberer Virgilius und von Hippocrates (Bei Le Grand I, 232 Lai d'Hippocrate). Ook Dunlop toont dat aan in zijn bekend werk²⁾.

Waarschijnlijk zijn deze drie romancen niet de eenigste, waarin klassieke sagen behandeld werden. Ook de geschiedenis van Orpheus en Eurydice was misschien reeds in de 16^e eeuw hier te lande tot een lied verwerkt. In Frankrijk en Engeland was deze stof reeds vroeger behandeld³⁾ en van Frankrijk kan ze spoedig tot ons gekomen zijn. Ik vermoed dit, omdat ik in een geestelijk

1) Böhme n^o. 72. Der Schreiber im Korbe, Uhl. n^o. 288.

2) t.a.p. bl. 187. Over de geschiedenis van Hippocrates sprekende zegt hij: ‘Eine ähnliche Geschichte wird von Virgilius erzählt, als er zum ersten Male nach Rom kam, da die Romanschreiber und Dichter des Mittelalters sich daran ergötzten die grössten und weisesten Männer als Opfer der Liebesgewalt darzustellen.’

3) Vgl. F. Wolf, Ueber die Lais, Sequenzen und Leiche enz. bl. 238. ‘Das Lai d'Orphey hatte auch eine jener altklassischen Mythen zum Gegenstand, die ihrer inneren Verwandtschaft mit dem mittelalterlichen Volksglauben wegen bald volksthümlich und in Volksliedern besungen wurden: the romance of Orfeo and Heurodis, sagt W. Scott, in which the story of Orfeus and Eurydice is transformed into a beautitul romance tale of faëry and the Gothic mythology engrafted on the fables of Greece.’
Reeds in de 12e eeuw was deze sage ‘volksmässig’ gelijk W. zich uitdrukt; hij staaft dat door verschillende bewijzen.

[p. 246]

liederboek van het jaar 1593 ‘een Ghebedt liedeken’ aantrof, welks wijs werd aangegeven door dezen aanvangsregel: ‘Orfeus droef van sinnen.’¹⁾. Daarmede is wel niet bewezen, dat er eene romance over dit onderwerp bij ons bestaan heeft, maar de waarschijnlijkheid daarvan wordt daardoor toch veel grooter. Zeker zullen wel meer klassieke stoffen tot volksliederen verwerkt zijn geworden, juist omdat zooveel verhalen uit de oudheid eene groote bekoring voor de middeleeuwen moeten gehad hebben. Zoo trof ik onder de Deensche romancen eene aan, welker stof aan den Trojaanschen sagenkring is ontleend. Het lied is getiteld: ‘Paris og den skjönne Helena’ en is geheel en al eene middeleeuwsche ridderomance. Paris dient ‘Kong Nilaus’ als page en ontvoert Helena later naar ‘Trojaborg.’²⁾

Zooals men ziet, mogen wij ons gelukkig achten, indien een aanvangsregel ons ten minste eenigszins op de hoogte brengt omtrent een verloren lied. Verscheidene dier aanvangsregels werden door Hoffmann v. F. opgeteekend uit liederboeken, waarin zij gebruikt werden om de wijzen van andere liederen aan te geven. In het tweede deel zijner Hor. Belg.³⁾ geeft hij de aanvangsregels of - strofes op van 271 liederen, die deels bekend, deels onbekend zijn. Natuurlijk is het dikwijls zeer moeilijk alleen uit den aanvang van een lied op te maken of het al dan niet eene romance geweest zij. Van sommige zou ik dit echter wel willen aannemen. Eveneens van een lied, welks opschrift luidt: ‘Van Hansken van Groeninghen , die te Bergum int clooster ghevanghen wert,’ ook van een lied getiteld: ‘Van 't verdoolde kint van Hasebroeck.’⁴⁾. Misschien zijn ons ook romancen verloren gegaan

1) Zie: Veelderhande Schriftuerlycke Nieuwe Liedekens enz........ vergadert. Door L.(enart) K.(lock). Gedruct t'Utrecht by my Reynder Wylicks. Anno 1593. fol. 83. Eigenlijk staat in dit liederboek: ‘Orfeus doof van Sinnen;’ in een ander geestelijk liedboek van 1599 (‘Sommighe nieuwe Schriftuerlicke Liedekens ghemaect door F.v. Str enz.) lees ik echter: ‘Orfeus droef van Sinnen.’ Blijkbaar is slechts de laatste lezing goed.

2) Udvalgte Danske Viser IV, 320.

3) ald. XXII-XXXIII.

4) Ik vond deze twee in ‘Een nieu Liedenboek van alle nieuwe ghedichte Liedekens, die noyt in druck en zyn gheweest ........ Ghedruct int jaer ons Heeren. 1562.

[p. 247]

in de liederen, welke aanvingen met regels als: ‘Het was een Jodendochter,’ of ‘het diende een edel sciltcnecht goet’ en andere, welke men in Hoffmann's lijst kan vinden. Ook Mone gaf ons in zijn reeds vermeld ‘Uebersicht’ zulk eene lijst van ‘Liederanfänge’¹⁾. Ik vestig alleen de aandacht op deze aanvangsregels:

Ghy heeren van Rypelmonde
Sidy nu niet thuys?²⁾

Reeds Maerlant klaagt over de roovers te Rippelmonde, die tol hieven op de Schelde³⁾ en nog in het laatst der 17^e eeuw zongen de boeren een lied van Rypelmonde⁴⁾, welks inhoud ons ongelukkiglijk onbekend is.

Ook verschillende Duitsche romancen moeten hier vóór en gedurende de 16^e eeuw bekend zijn geweest, al hebben wig de Nederlandsche bewerkingen niet meer over. Zoo lezen wij bij Böhme dat het Duitsche lied ‘vom Grafen zu Rom’ ook hier bekend was onder den titel ‘van den graeve van Roomen’⁵⁾. Reeds in de 15^e eeuw moet hier te lande een lied ‘van den Heer van Valkenstein’ bestaan hebben⁶⁾; den inhoud daarvan kan men opmaken uit een Nederduitsch en een Hoogduitsch lied over dat onderwerp⁷⁾. Wie weet of het lied niet oorspronkelijk Nederlandsch geweest zij? Onze tekst toch is verreweg de oudste, al telt hij slechts twee regels.

Ook het Nederduitsche lied op den befaamden zeeroover Stortebeker⁸⁾ en zijn metgezel Gödeke Michael, die in 1402 te Ham-

1) t.a.p. 207-236. Vele daarvan behooren tot liederen, welke nu bekend zijn.

2) t.a.p. bl. 232.

3) Vgl. Alexanders Geesten ...... door Dr. Joh. Franck. V, 1231 en naar aanleiding daarvan Inl. VII-X.

4) Vgl. Willems. Oude Vlaemsche Liederen, Inl. XXXIII. In n^o. 76 der H.B. (II) wordt ook nog even van ‘tcasteel van Ripermonde’ gesproken.

5) t.a.p. bl. 41.

6) zie H.B. II; XXIX

Ic sach myn heer van Valkensteyn
uet synre borch (wech riden)

7) Böhme n^o. 28, 29 en 30. Uhland n^o. 124 A.

8) Böhme n^o. 366. Als wijs in het H.O.L. bl. 95.

[p. 248]

burg ter dood werden gebracht, was hier te lande bekend. Dat blijkt uit het Haerlems Oud Liedtboeck, waar een lied voorkomt op de ‘Stem: ‘Stortenbeker en Geerdeken’. En evenzoo het in Duitschland zoo bekende lied van den ‘Lindenschmid’¹⁾; in het meergemelde geestelijke liedboek van Lenart Klock (1593) is een lied gesteld op de wijze ‘van den Lindenschmidt’. Dat deze liederen in het Hoogduitsch, Nederduitsch en Nederlandsch bestonden, bewijst op nieuw, hoezeer zij algemeen eigendom waren. Andere stoffen welke men zou verwachten in de liederpoëzie aan te zullen treffen, komen slechts in bewerkingen van lateren tijd (na de 16^e eeuw) voor. Zoo ving de Coussemaeker nog liederen op van ‘Blanchefleur’ (Floris en Blancefloer), ‘Genoveva’ en ‘de wandelende Jode’, die m.i. zeker niet ouder zijn dan de 18^e eeuw²⁾. De twee eerste liederen hebben blijkbaar de volksboeken tot voorbeeld gehad; zij geven alle feiten nauwkeurig terug, maar van eigen opvatting is geene sprake noch van eenige kunstwaarde.

Natuurlijk bewijst het voorkomen van dergelijke liederen in onzen tijd niet, dat er geene oude liederen over die onderwerpen bestaan hebben, maar mij is daarvan niets bekend uit berichten van anderen of door eigen waarneming.

Hier staan wij dus aan het eind onzer kennis. De aanvangsregels en - strofen waren als de laatste lichtende punten in eene schemering, die langzamerhand tot nacht werd; nu ook deze ons begeven hebben, staan wij in eene duisternis, die waarneming onmogelijk maakt.

En toch is in dezen het laatste woord niet gesproken. Immers ook aan de duisternis gewennen onze oogen zich en onderscheiden na eenigen tijd donkere, flauwe omtrekken, waar eerst niets scheen te zijn. Zoo meen ik dan ook te kunnen aannemen, dat er ontzaggelijk veel liederen verloren moeten zijn, waarvan ook niet het geringste spoor meer overig is. Indien men

1) Böame n^o. 375 en 376. Uhl. n^o. 139 B.

2) Chants populaires des Flamands de France n^o. 51, 62 en 63.

[p. 249]

bedenkt, dat de liederen in menig opzicht voor de middeleeuwen waren, wat de journalistiek is voor onze dagen, dat er niets van eenig belang in land of stad of dorp gebeuren kon, dat niet bezongen werd in een lied, dan zal men mijne beschouwing misschien aannemelijk achten. En vele, de meeste dier liederen zullen zijn vergeten met de menschen, wier lotgevallen er in werden verhaald, want de eene gebeurtenis verdrong de andere; de zucht naar het nieuwe vertoont zich ook in de liederpoëzie in hooge mate: ‘een nieuw lied’ was reeds op zich zelf iets aanlokkelijks en de volkszanger vergat dan ook zelden of nooit die woorden als eene aanbeveling aan zijn lied te doen voorafgaan. En hoevele riddergeslachten zijn ondergegaan, wier lotgevallen en avonturen in oorlog en vrede stof zullen hebben geleverd voor tallooze liederen! Om een enkel voorbeeld te noemen - hoe weinigen wisten, voordat burgemeester Nairac het ons vertelde¹⁾, dat eens de ridderlijke geslachten der Rootselaers, der Glinderens, der Estveldes en zoovele anderen op de Veluwe met hare heiden en bosschen geleefd hebben? En wie heeft niet eens voor een nieuwerwetsch buitenverblijf, bij eene welvarende boerenhofstede of voor het hek van een frischgroen weiland gestaan, waar namen als Raephorst en Poelgeest heugenissen aan lang vervlogen tijden in hem wakker riepen?

Het kost dan dikwijls eenige moeite zich voor te stellen, dat op dien grond eens het sombere, middeleeuwsche kasteel zich verhief, met zijne breede grachten, zijne ophaalbruggen, zijne versterkte hoektorens, zijne smalle, hooge vensters, zijne schietgaten en kanteelen. Dat op de plaats, waar nu croquet wordt gespeeld of de karnton weerklinkt of de koeien grazen, toen de ridders uitreden om ‘veer met veer en haar met haar’ te jagen, de ophaalbruggen dreunden van den zwaren stap der mannen van wapenen, op het binnenplein de schildknapen zich oefenden op de ‘quintaenge’ en de dichter onder de linde voordroeg of zong.

1) In zijne pittige, frissche boekjes over de Veluwe.

[p. 250]

En toch - zonder een weinigje van die verbeeldingskracht komt men er niet.

Want de oude kasteelen worden gesloopt, de ‘staten’ en ‘stinsen’ voor afbraak verkocht, dikwijls alleen om de rijke eigenaars eenige honderden guldens rijker te maken. Van de liefde, welke een deel van ons geslacht koestert voor zijne nationale monumenten (in den ruimen zin des woords) mogen wij echter het beste verwachten en voortgezette studie moge nog menige oude romance aan den dag brengen, waarvan zelfs het bestaan niet werd vermoed.