Logo DBNL
De schilder-konst der oude (1641)

De schilder-konst der oude

(1641)–Franciscus Junius–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Cap. VI.

VEle dinghen, alhoewelse in haere bysondere ghedeelten een gantsch aenlockelicke aenghenaemheyd hebben, seght Quintilianus*, nochtans en komt het gheheele met sijne ghedeelten niet wel over een. Dies plaght het oock menigh-werve te gheschieden dat een Schilderye van weghen d' uytnemenheyd haerer Inventie, Proportie, Verwe, Roersel, Schickinghe niet t' onrechte ghepresen wordt; daerse nochtans van die bevallighe welstandigheyd t' eenemael ontbloot is, dewelcke de waere krachten den rechten geest der Konste in sich vervat. Dese vijf hoofd-stucken, die wy inde vijf voorighe Capittels hebben verhandelt, en moghen oversulcks van malckander in 't minste niet afghesondert worden. Een alleen vermagh seer weynigh in 't oeffenen der Konste: Soo en is het oock nerghens toe dienstigh, datmen alleenlick twee, dry, ofte vier in 't schilderen waerneme. Men moetse alle vijf t' effens in 't werck te passe brenghen. Want alsmen maer een van dese vijf onachtsaemlick verhandelt het en is nergens toe nut datmen noch soo grooten arbeyd ontrent d' andere vier bestede. De opperste volmaecktheyd der Schilderyen is voornaemelick daer in gheleghen, dat dese vijf hoofd-stucken malckander in 't werck soo vriendelick ontmoeten en soo wel met malckander over een draeghen, datse door haeren onderlinghen eendraght een sekere soorte van aengenaemheyd ofte welstandigheyd (die ghemeynlick de Gratie ende Bevalligheydt der Schilderyen ghenaemt wordt) 't saementlick uytstorten. Soo en is oock dese Gratie in haeren eyghen aerd anders niet, dan een soete en gantsch vriendelicke over een stemmige van allerley volmaecktheden in een stuck wercks op een ghehoopt: Het is de beste versaemelingh van d' aller beste dinghen. De levendighe ghelijckenisse van het teghenwoordighe punt wordt ons inde vermaeckelickheyd van ettelicke uytghelesen Bloemen uytdruckelick voor ooghen ghestelt, wanneer de selvighe het groene veld met een prachtigh rijck-verwigh tapijt overtrecken: Want alhoewel elck Bloemken de vroolicke gloeyenheyd sijner naturelicker schoonheyd by sich houdt, nochtans wordtmen ghewaer datse in 't by een brenghen van haere bysondere lieffelickheyd een gantsch seldsaeme ende onbegrijpelicke vertooninghe der schoonheyd ghelijckelick opmaecken. Ghemerckt dan dat de gheestigheyd der Inventie ons ghemoed soetelick plaght te verlocken, dat de nettigheyd der Proportie

onse ooghen vaerdighlick plaght tot sich te trecken dat de bequaemheyd der verwen onse fantasie door een aenghenaem bedrogh seldsaemlick plaght te beguychelen, dat de levendigheyd des Roersels onse ziele kraghtighlick plaght te verrucken, dat de ordentelickheyd der schickinghe onse sinnen op een gantsch wonderbaerlicke wijse plaght te belesen; hoe en sal doch die Schilderye gheen sonderlinghe kracht in onse herten uytstorten, daer in sich alle dese hoofdstucken eensaementlick laeten vinden? dat menschelicke lichaem, in 't welcke yeder lid fraey en welghemaeckt is, magh niet strecks voor hupsch en aerdigh ghekeurt worden; maer wanneer de bysondere volkomene gedeelten het gantsche lichaem door haere onderlinghe maetvoelickheyd meteen rechtschaepen ende onbesproken bevalligheyd allenthalven vervullen. Dies plaght het oock menighmael te gheschieden, dat sich onse ooghen door d' aenghenaeme schijn-lieffelickheyd eenigher lichaemen op 't eerste ghesicht lichtelick laeten bevanghen; daer deselvighe lichaemen nochtans, nae een rijper opmerckinghe, bevonden worden die bevalligheyd te derven, dewelcke in 't oordeel van d' aller verstandigste geacht wordt des schoonheyd schoonheyd te sijn. Suetonius* heeft hier op ghelet, als hy ons te verstaen geeft dat den Keyser Nero veele eer schoon van lijf en leden, dan bevalligh is gheweest. Ovidius*, seght daer en teghen, dat de schoonheyd van Venus met een ghenoeghsaeme gratie ofte bevalligheyd vermengt was. De bloote schoonheyd en is niet altijd maghtigh onse herten en sinnen tot sich te trecken; het is maer alleen de voornoemde Gratie ende bevalligheyd die d' aller schoonste lichaemen door de lustbaere en minnelicke aenghenaemheyd van een soet ende aentreckelick ghebaer schooner dan schoon maeckt. Catullus heeft dit onderscheyd seer wel uytghedruckt in sijne verghelijckinghe tuslchen Quintia en Lesbia: Niet weynighe, seght hy*, beelden sich in dat Quintia schoon is. Sy is, mijnes dunckens, blanck van verwe, aensienlick van lijf-lenghde, recht van lijf en leden. Alhoewel ick oversulcks dese bysondere dinghen in haer erkenne; nochtans en kan ick in 't ghemeyn niet toestaen, datmense voor schoon behoort te houden: Ghemerckt daer in sulcken grooten lichaem gantsch gheene bevalligheyd, ja niet een kruyme van gheestighe aerdigheyd ghevondent wordt. Lesbia is waerlick schoon: Want ghelijckse van 't hoofd tot de voeten volmaecktelick schoon is, soo heeftse allerley soetigheden ende bevalligheden van d' aller schoonste heymelick weten te preeuwen. Tibullus*,verheft insghelijcks de schoonheyd van Sulpitia, als wesende vergheselschapt met de vermaeckelicke lustbaerheyd van een soet en lieffelick ghebaer; ghemerckt sy de hand aen ghenerley werck en konde slaen, sy en konde haer selven nerghens henen keren

en wenden, of daer plaght sich overal een heymelicke gratie in alle haer doen en laeten te vertoonen. Claudia Rusina, een Engelsche jonckvrouwe, sijnde wonderlick van de nature begaeft, wordt oock hooglick in Martialis* gheroemt, om datse tot dese aengheboren goede deelen alle de gratien hadde toeghevoeght die den Romeynen en de Griecken maer alleen scheenen eyghen te sijn. De gheleghenheyd der Schilder-konste is even de selvighe. Want 't en sy saecke datmen in 't gantsche werck een sekere bevallighe welstandigheyd vernemen kan, ontstaende uyt d' eendrachtighe over een kominghe van alle de bysondere volmaeckte ghedeelten, het is onmoghelick dat de aenschouwers eenighen smaeck daer in souden ghevinden: Ghelijck de hoorers kleyn vermaeck plaghten te scheppen in een luyte, welckers snaeren van de hooghste tot de leeghste quaelick ghestelt sijnde, d' oore niet maghtigh sijn te verlusten door het soete gheluyd van een verscheyden stemminge t'saemen-stemminge. Apelles schijnt de voornaemste kracht sijner Konste daer in ghestelt te hebben, dat hy dese deughd boven d' anders Meesters wist te treffen: Want alhoewel daer in sijne eeuwe verscheyden treffelicke Konstenaers te vinden waeren, nochtans plaght hy sich selven dese eere op een bysondere wijse toe te schrijven; ende als hy de Konst van andere groote Meesters hooghlick hadde gheroemt, soo plaght hy noch evenwel staende te houden datse dese Gratie in sulcken uytnementheyd haerer Konste niet ghenoegh en hadden waergenomen, siet Plin. Lib. xxxv. nat. hist. Cap. 10. Al waer den onverghelijckelicken Konstenaer door dese gratie anders niet en verstaet, dan een bysondere volmaecktheyd van d' Inventie, de Proportie, 't Coleur, het Roersel, de Schickinghe, soo blijckelick in 't gantsche werck uytghestort, dat de teghenwoordighe Schilderye onse sinnen nerghens nae soo seer en treckt door d' Inventie, de Proportie, het Coleur, het Roersel, de Dispositie, ghelijck de selvighe in sich selven volmaeckt sijn; maer liever, ghelijck de selvighe haere bysondere volmaecktheden t' saemen brenghen, tot opmaeckinghe van dese opperste volmaecktheyd die sich allenthalven int gheheele werck ende in alle de bysondere ghedeelten des selvighen wercks overvloedighlick uytspreydt.

2. Dit is buyten twijfel die Gratie ofte bevalligheyd, de welcke uyt den vrijen gheest der Konstenaeren vaerdighlick ende ghemackelick voordkomende, door ghenerley Konst-regulen kan voorghestelt worden; even ghelijck wy met den grootsten ernst van eenen onvermoeyden arbeyd daer toe niet en konnen gheraecken, dat wy dese opperste deughd nae onsen eyghenen lust min of meer in het werck souden te

passe brenghen. Het ghene overmaetigh is, seght Quintiliams*, wordt overal voor ghebreckelick gehouden. Dus leert ons de daghelicksche ondervindinghe dat de lieffelicke bevalligheyd deser gratie vele eer door de quellickheyd van een al te sorghvuldige bekommernisse bedorven dan gheholpen wordt; want wy den vrijen loop onses onbedwongen geests door een onghetijdighe sinnelickheydt soo haest niet en beghinnen te beklemmen, of wy plaghten d' aenghenaeme welstandigheyd des wercks daedelick te verhelen. Het ghene misvoeghlick is, en kan ons niet behaeghen, seght Quintil. Lib. I. orat. instit. Cap. 11. Dies plaght oock het ghene met de nature der tegenwoordigher gheleghenheyd wel ghenoegh over een komt, sijne bevalligheyd quijt te worden, seght den selvighen autheur* als men de rechte maete te buyten gaet, insghelijcks kan yeder een dese gheheymenisse der konste door sijn eyghen oordeel beter aenmercken, dan datmen den leerlinghen eenighe sekere regulen dies aengaende soude voorstellen, het ghene ghenoegh is en hoe vele de teghenwoordige materie vereyscht, en kan by maete ende ghewight niet worden voorgheschreven: vermits het met dese saecke, als met de spijsen ghestelt is, de eene versaetight ons meer, d' andere min. Hier uyt ontstaet het mede dat vele ghemeyne verstanden, op welcke de nature hare beste giften wat te karighlick bestedet heeft, De selvighe naturelicke gaven soo maetighlick ende bescheydenlick weten te gebruycken, seght Tullius*, datse ten minsten in gheenerley onwelstandighe misvoeghlickheyd en vervullen, want daer van behooren wy ons selven allermeest te wachten, en dit is het eenighe punt het welck sich beswaerlick aen eenighe regulen laet verbinden. Roscius heeft menighmael in mijne tegenwoordigheyd staende ghehouden, dat het voornaemste hoofdstuck der Konste daer in bestaet, dat ons 't gene wy doen niet en soude misvoegen, en dat dit het eenige punt is daer de konst seer weynigh toe weet te seggen. Het is wel waer dat de Konst niet maghtigh en is de bevalligheyt op grondt van eenighe sekere ghesette regulen uyt te wercken, nochtans plagt dese gratie uyt de kracht van een heymelicke ende voorsichtiglick verheelde Konste te vloeyen; Gemerckt men sonder Konste niet met allen nae behooren kan verrichten, seght Quintilianus*, en dat de bevalligheyd doorgaens henen de welghehandelde Konst plaght te vergheselschappen. Dus sien wy dat die javelijnen ofte schichten aller bequaemste vlieghen die met een Konstighe hand sijn ghedreven, en die Boogh-schutters, de welcke de sekerste hand hebben, plaghten oock altijd haere pijlen op het aller gevoeghelickste te lossen. Is dan overig, dat wy dese Gratie voor het werck van een voorsichtighlick verheelde en wijslick bedeckte Konste aennemen; ende indien het yeman met gheweld daer voor houden wil, dat dese hooghste volmaecktheyd maer alleen de vrucht is van een gheluckighlick voordvaerende nature, soo moet hy noch evenwel be-

kennen dat de selvighe nature door de Konst wordt gaende gemaeckt, gelijck den selvighen autheur in de selvighe plaetse is sprekende. Want de Nature en Konste sijn soo vast aen malckander verbonden, dat wy d' een van d' ander niet en konnen afscheyden, sonder de welstandige bevalligheyd des gantschen wercks in de waeghschaele te stellen; ende indien yeman den rechten aerd van dese geweldighe en meest aenmerckelicke deughd eygenlick meynt te beschrijven, de selvighe moet met Dionysius Halicarnassensis* segghen, datse anders niet en is, dan een gheluckighe voordvaerenheyd der Nature, ofte het werck van een arbeydsaeme Konste, ofte een sekere behendigheyd ontstaende uyt de vermenginghe van dese twee. Even ghelijck Dionysius Longinus* drijft, dat dese volmaecktheyt voornaemelick bestaet in d' onderlinghe aen eenhoudinghe van de Konst en de Nature. Siet het vierde Capittel onses eersten Boecks, want daer spreken wy breeder van 't vermogen 't welck de Nature en de Konste t' saementlick tot de Konst tot de konstighe wercken toebrengen.

3. Blijckt dan uyt het voorgaende, hoe gantsch ghewightighen last dieghene op sich laeden, de welcke haere fame door het eene of het andere meesterstuck tot de naekomstighe gheslachten soecken uyt te strecken; ghemerckt de volmaecktheyd des wercks door de voorgemelde bevalligheydt weynigh gheholpen wordt, het en sy saecke dat daer met eenen oock in 't gheheele werck eenige voorspoedige werckinghen van een stoute ende onversaegde voordvaerenheyd uytblijcken. Naedat Plinius, in de plaetse die wy in d' eerste afdeylinghe deses teghenwoordigen Capittels aenroerden, verhaelt heeft dat sich Apelles liet voorstaen, dat hy alle d' andere Meesters in dese Bevalligheyd verde te boven gingh, so seght hy noch voorder; Apelles heeft sich selven noch eenen anderen lof toegheschreven, als hy het Konst-rijcke en al te sorghvuldighlick bearbeyde stuck van Protogenes met een sonderlinge verwonderingh aenschoude: Want segghende dat hem Protogenes in alle dingen ghelijck was, of liever bekennende dat hem Protogenes in eenighe dingen te boven ging, so heeft hy sich noch evenwel boven Protogenes verheven, voor wendende dat Protogenes niet en wist wanneer het tijd is de hand van het bert af te trecken. Dus gaf ons dien over grooten Konstenaer door dese gedenckwaerdighe waerschouwinghe te verstaen, dat d' overgroote naerstigheyd menighmael naedeeligh is. Plutarchus maeckt insgelijcks een merckelick onderscheyd tusschen de voorgemelde Gratie en dese onbedwongen schijnlosse stoutvaerdigheyd, van de welcke wy alhier aenghevanghen hebben te spreken; De ghedichten van Antimachus, segt hy*, mitstgaeders oock de tafereelen van Dionysius, ghelijckse een gheweldigh stercke kracht der Konste in sich hebben, schijnense al te seer bedwonghen ende bearbeydt te sijn. Men kan dit daer en te-

ghen in de Schilderijen van Nicomachus als oock in de ghedichten van Homerus, benevens d' andere deughden en gratien diemen daer in vindt, aenmercken, datse vaerdighlick en gantsch ghemackelick schijnen ghedaen te sijn. Soo word dan de bevalligheyd der Schilderijen bevalligher gemaeckt wanneer men in de selvighe een gemackelicke vaerdigheyd verneemt, ontstaende uyt d' opwellende kracht der Inventie die uyt de volle borst des moedighen Konstenaers, als uyt eenen rijcken springhader, overvloedighlick uytbortelt. De moedeloose schroomhertighe Draelers daer en teghen, ghelijckse de werckelicke hitte haerer eerster invallen door de traegheydt van een langhsaeme dubbinghe onwijslick laeten verkoelen, so plaghtense de kracht deser Gratie met eenen oock te verlammen en t' eenemael te verbreken, wanneerse het verlies van d' eens aengheboden vaerdigheyd door de quellicke moeyelickheyd van eenen oneyndelicken arbeyd wederom soecken in te haelen. Staet ons in alle dinghen aen temercken, hoe verde dat men gaen magh, seght Tullius*, want alhoewel yeder dingh sijn bescheyden maete heeft, nochtans plaght ons 't ghene te veele is meer teghen de borst te steken, dan 't ghene te weynigh is. Daerom heeft oock Apelles gheoordeelt, dat sich die Schilders hier in te buyten gaen, dewelcke niet en beseffen wanneer 't ghenoegh is. Den overnaerstighen kley-steker Apollodorus had sulcken quaeden ghevoelen van sijn eyghen werck, dat hy de volmaeckte Beelden menighmael aen stucken sloegh, niet maghtigh sijnde sijnen Konst-lust te voldoen: Dies wierd hy oock onder de wandelingh den dollen Apollodorus gheheeten. Plin. XXXIV. 8.

Callimachus en wist mede van gheen ophouden, daer was noch altijd 't een of 't ander in sijn werck 't welck hem mishaeghde en 't welck hy door een nieuwe naerstigheyd socht te verbeteren: Dies wierd hy Cacozitecknus ghenaemt: Ons een aenmerckelick exempel naelaetende dat wy ons selven in onse sorghe behooren te matighen. Hy heeft onder andere dinghen eenighe Spartaensche jonck-vrouwen danssende gemaeckt, Een onberispelick stuck wercks, seght Plinius inde selvighe plaetse, 't en waer saecke dat hy de gantsche bevalligheid des wercks door een al te bekommerde naerstigheyd hadde vernietight. De Schilder-konst behoort over sulcks een stoutvaerdighe ende sorgheloose maniere van wercken te volghen; of ten minsten moetse veele dinghen soo behendighlick handelen, datse met een voordvaerende sorgheloosheyd schijnen te sijn ghedaen. Philostratus stelt ons een uytdruckelick exempel van dese achteloose ende onbearbeyde vaerdigheyd voor ooghen, als hy ettelicke Cupidines in een tafereel afbeelde, ghelijck sich deselvighe door een brooddroncken dertelmoedigheyd in 't jaeghen van eenen Haese

verlusten, roeckelooslick ghenoegh over hoop tuymelende van weghen den ernst daer mede sy de vermaeckelickheyd des jaghts onderhouden: De Cupidines vallen loffelick ter aerden, seght hy*, niet maghtigh sijnde haer selven door 't lacchen op de been te houden. Den eenen valt op sijn sijde, den anderen op sijn aenghesicht, eenighe op haer en rugghe; men siet eyndelick in yeder-eens maniere van ligghen, door wat gheval hem de proye ontslipt is. Wy en konnen 't anders niet begrijpen, of de bevalligheyd deses tafereels heeft meerder bevalligheyd uyt het verwende nederstorten der weelderigher quantjens ontfanghen, ghelijck deselvighe inde Schilderye door de vaerdigheyd van een stoutelick vermeten, doch schijnlosse, Konste sorghelooflick daer henen gheslinghert waeren.

4. Ghelijck het dan blijckelick is, dat een verdrietighlick swaermoedighe maniere van wercken d'aenghenaeme Gratie des wercks door een onlieffelicke hardigheyd gantsch en gaer verdooft; dat oock de wackere lichtsinnigheyd der gener die haere wercken met een meesterlicke en gantsch mannelicke kloeckheyd aentasten, ghemeynlick met een vaerdighe vloeyenheyd vergheselschapt is, die 't gheheele werck met een levendighe kracht der bevalligheyd plaght te vervullen en d' aenschouwers door een soete aenlockelickheyd sonderbaerlick te bekoren; soo is het daer uyt lichtelick af te nemen dat sich den Konstenaer al met den eersten daer toe ghewennen moet, dat hy de bysondere ghedeelten sijnes wercks met sulcke stoute penceel-streken soo kluchtigh henen swiere, datmen daer in d' ervaerenheyd van een vaste en vaerdighe handelinghe verneme. Siet ons tweede Boeck, Cap. XI. 7. Alwaer wy eenighe weynighe aenmerckinghen dies aengaende kortelick hebben voorghestelt. Dus veele moet ick maer alleen tot het ghene aldaer gheseyt is toevoeghen; datmen noyt een eenigh Schilder heeft weten te naemen, die onder de wijd-beroemde Meesters gherekent wierd, 't en sy saecke dat hem dese ghemackelicke vaerdigheyd door een goed onderwijs, door eenen volstandighen arbeyd, en door een onvermoeyde oeffeninghe was toeghebraght, seght Quintil. Lib. XII. Cap. 9. Een slechte en rechte eenvoudigheid, seght den selvighen autheur in een andere plaetse+, wordt allermeest ghepresen van weghen de suyverheyd sijnes cieraets, als oock van weghen de puntighe nettigheyd die uyt een onbedwonghen ende onbesorghde naerstigheyd voordkoomende selfs oock inde vrouwen een aenghenaeme minnelickheyd uyt-stort. Alhoewel d' Assyrische Koninghinne Semiramis allerley gewoonlicke behulp-middelen der schoonheyd verfoeyde, nochtans wistmen in haere eeuwe gheen schoone vrou-personen te vinden, hoe seer deselvighe moghten opghepronckt sijn, die dese haere naturelicke ende onghehaevende bevalligheyd te boven

ginghen, siet AElianus Lib. VII. var. hist. Cap. 1. Als oock Lib. XII Cap. 14. Alwaer hy den grooten Alexander de bevalligheyd van een verwaerloosde schoonheyd schijnt toe te schrijven. Daer is een sekere sorte van onachtsaemheyd, seght Tullius*, diemen bequaemelick en naerstige onachtsaemheyd noemen magh: Dus vernemen wy dat het veele vrouwen niet quaelick en voeght, ongheciert te sijn. d' Al te sorghvuldighlick opghetoyde schoonheyd verliest haere kracht; vermids yeder een, die 't paleersel aenmerckt, met een heymelicke vermoedinghe wordt inghenomen, dat wy ons veele eer aen 't cieraet dan aen de schoonheyd selver plaghten te vergaepen. Derhalven staet ons boven alle dinghen daer op te letten, dat wy de sorighe moeyelickheyd van een al te seer bearbeyde Gratie in ons werck gheen plaetse gheven; dewijl het immers vast gaet, dat sulcken ghemaeckten schijn van bevalligheyd het mannelick ghepoogh van onsen ontroerden ende werck-suchtighen gheest verswackt, dat oock d' al te groote naerstigheyd het werck doorgaens henen verslimt; want het anders niet en kan gheschieden, of die ghene, dewelcke altijd hier een weynigh en daer een weynigh willen peuteren, moeten 't gantsche werck in 't eynde noodsaeckelick verpeuteren. 't Ghene niet verde ghesocht wordt, is altijd best; om dat het met de waerheyd en met d' eenvoudigheyd der nature allermeest over een komt. 't Ghene daer en teghen bevonden wordt met een overmaetighe sorghe bearbeydt te sijn, derft de bevallighe welstandigheyd; omdat onse sinnen door den ydelen glants van een parmante schijn-schickelickheyd bedwelmt sijnde, het werck selver niet en konnen bemercken: Even als het groeysaem en lieffelick bloeyende onkruyd gantsche velden menighmael soo dicht plaght t' over-loopen, dat het goede koren daer onder verstickt ligghende, sijn hoofd niet en kan opsteken. 't Verbetert selver, seght Quintilianus*, moet eens een eynde hebben: Want daer veele worden ghevonden, die de bysondere deelen haeres wercks altijd soecken te hersmeden; sy hebben ghaerne een goed ghevoelen van 't ghene yet anders schijnt te wesen, als of het ongheoorloft waer datmen op 't eerste ghepoogh niet met allen soude weten te segghen: Daer om maghmense oock met die wond-arsten bequaemelick verghelijcken, die haer selven doer 't snijden en kerven van 't ghene ghesond en welghestelt is werck gheven. Dies gebeurt het oock dat haere wercken bevonden worden vol van lickteyckens, ontledight van bloed, en door d' over-groote sorghe verslimt te sijn. Het is dan hoogh-noodig dat wy ten langsten lesten op yet wat souden vallen, 't welck ons behaeghen of ten minsten verghenoegen moght: Ten eynde dat wy met al ons vijlen ende hervijlen eyndelick bevonden wierden het werck ghepolijst ende niet te hebben door vlijt Siet den jonghen Plinius Lib. XI. epist. 35. Kortelick: ghelijck in vele

andere Konsten de voornaemste kracht der Konste daer in schijnt gheleghen te sijn, datmen sijne Konst voorsichtighlick verhele; soo bestaet oock het meeste gheweld der Schilder-Konste daer in, dat het ghene Konst schijnt te sijn. Maer wy sien hier in al te onverduldig, seght Quintilianus*, achtende dat wy de Konst verliesen, 't en sy saecke datse gheopenbaert worde; daer het nochtans vast gaet, dat de Konst gheen Konst meer en is, wanneerse sich openbaert. Ovidius heeft het rechte bescheyd van dit punt seer eygentlick uytghedruckt inde fabel van Pigmalion: Want als hy* de voornaemste oorsaecke van de Ziel-roerende kracht des yvooren Beelds inde behendighlick bedeckte Konste schijnt te stellen, soo geeft hy ons daer mede anders niet te verstaen, dan dat den eersuchtighen Konstenaer van eersten af sulcken vaerdighen ende ghemackelicken maniere van doen behoort aen te nemen, datmen inde rechte en slechte eenvoudigheyd sijner wercken gheen Konste maer de nature selver meynt te beschouwen.

5. Wy hebben tot noch toe op 't aller duydelickste aenghewesen, dat de waere bevalligheyd der Gratie allermeest inde onarbeydsaeme ghemackelicke voordvaerenheyd van een onbedwonghen vaerdigheyd gheleghen is; staet ons noch voorder aen te mercken, dat daer in dese voordvaerende bevalligheyd sulcke verborghene schatten van een onbegrijpelick verghenoeghen sijn te vinden, dat selfs oock d' aller edelste verstanden haere gretighe ooghen met een sonderlinghe vermaeck in den lust-hof deser Konste plaghten te vermyen. Oversulcks plaght oock die Schilderye, dewelcke gheen verwonderinghe in 't herte der aenschouwers verweckt, nauwelick den blooten naem van een Schilderye te verdienen; even als de Konst-vroede mannen anders gheene voor oprechte Schilders aennemen, dan die haere diepgrondighlick gheleerde invallen op 't aller overvloedighste, maetvoeghelickste, vermaeckelickste, levendighste, schickelickste, ende bevallighste weten uyt te drucken. Dit is die vernaemde deughd, dewelcke d' yverighe saemen-rottinghen der verbaesder aenschouwers veroorsaeckt, wanneerse naemelick eenen dicken ringh rondom de konstighe wercken slaende, sich aen de selvighe stucken met sulcken diepen verwonderinghe vergaepen, datse als door een verruckte verslaeghenheyd en heymelicke beduchtheyd stock-stille blijven staen; ende alhoewelse met een domme en stomme onghevoeligheyd schijnen gheslaeghen te sijn, nochtans kanmen uyt de soete mildigheyd haeres vlijtighen ghebaers lichtelick besluyten, dat haere vreughdighe herten in een grondeloose Zee van allerley weelde ende verlustinghe swemmen. d' Vytnemenheyd haerer verwonderinghe lijdt niet datse 't aen-

ghenaeme gheweld van sulcken Ziel-roerende verghenoeghen door de ghewoonlicke hand-kloppinghen souden betuyghen, seght Symmachus Lib. X. epist. 22. d' Onghelooffelicke dinghen, seght Quintilianus*, gaen onse uytspraecke te boven. Eenighe dinghen sijn van grooter ghewight, dan dat de ghemeyne maete der menschelicker welsprekenheyd deselvighe soude konnen omvanghen. Bemerckt doch hoe sich Damascius ghestelt vond, en wat voor een seldsaeme verontrustinge hy op 't ghesicht van de Venus die Herodes Atticus ghewijdt hadde ghevoelt heeft; Het sweet brack my aen alle kanten uyt, seght hy*, van weghen den schroomelicken verwarden sinnen-strijd, dien ick in mijn ghemoed ghewaer wierd. Mijne innighste ghedachten wierden soo seer gheketelt door 't levendighe ghevoelen van een onuytsprekelicke vermaeckelickheyd, dat het my bynae onmoghelick was 't huys te gaen; ende als ick my nu t' huys-waerd beghost te spoeden, soo wierden mijne ooghen nu en dan door de gedachtenisse van sulcken seldsaemen ghesicht te rugghe ghetrocken. Ghelijck het dan menighmael ghebeurt dat de Konst-lievers, een uytgenomen aerdigh stuck wercks ontmoetet hebbende, voor een goede wijle tijds spraeckeloos staen en kijcken; soo plaghtense nochtans, nae 't opgaederen van haere verstroeyde sinnen in gheweldighe en seer ernstige lof-redenen uyt te breken. Wanneer sy inde Schilderye van Pasiphae aenmercken hoe sich de kleyne Cupidines met het saegen der balcken besigh houden; De saeghende Cupidines, segghen sy dan, gaen 's menschen verstand ende Konste van 's menschen hand en verwen verde te boven. Besiet doch hoe de saege in 't hout gaet, en nu alreede daer door gedreven wordt. Dese Cupidines sijn vast besigh met het trecken der saeghe, den eenen staet op de grond, den anderen op een stellagie, &c. siet Philostratus Iconum Lib. I. in Pasiphae. Alhoewel sy in het tafereel van Pindarus gheboorte de menighvuldige deughden van een seer uytnemende Konste allenthalven vernemen; nochtans staen hun de Byen, die den Konstenaer daer in afghebeeldet heeft, soo wonderlicken wel aen, dat sy bedwonghen sijn den smaeck dien sy daer in vinden aen d' omstanders mede te deylen; De Byen, segghen sy, die met een soete en sachte teerigheyd uytdermaeten suyverlick afghemaelt sijn, verdienen buyten twijffel uwe verwonderingh. &c. siet Philostr. Iconum Lib. II. in Pindaro. Sy verlusten sich inde Schilderye van Penelope niet alleen met het ghesicht van haere wijd-ruchtighe webbe, maer sy vallen insgelijcks op de kleyne spinne die sich daer ontrent vertoont; De spinne soo suyverlick nae 't leven uyt te drucken, segghen sy, en haere arbeydsaeme webbe soo aerdiglick af te maelen, 't is 't werck van een goed ende verstandigh Konstenaer, siet Philostr. Iconum Lib. II. in Telis.

Sy aenmercken met een verbaesde verwonderingh inde Schilderye van Panthia hoe dat haere nagels de soetigheyd van een Schilderye te boven gaen,

siet Philostr. Iconum Lib. II. in Panthia. Als oock Philostr. Iunior in Venatoribus. Sy aenmercken in het tafereel in 't welcke d' yvoore Venus wordt afghemaelt, dat de danssende Nymphen op een boven-naturelicke goddelicke wijse sijn uytghedruckt, siet Philostra. Iconum Lib. III. in Venere. In 't goude laeckene kleed van Venus vinden sy sich allermeest opghenomen met den naed des selvighen kleeds; Aenghesien men dien naed vele eer met sijne ghedachten begrijpen, dan met d' ooghen kan onderscheyden, siet Philostr. junior in Ludibundis. Sy bespeuren in 't marmere Beeld van de verwoede Baccha alle d' eyghenschappen ende beroeringhen van een onbetoomde raserye; Sulcke merckelicke teyckenen deser ontsteltheyd, segghen sy, waeren daer in 't selvighe Beeld door een onuytsprekelicke maniere van doen uytghedruckt, siet Callistratus in Baccha statua. Het marmere Beeld van Narcissus brenght te passe datse van weghen haere onghevoelighe versteende verwonderinghe seer weynigh van dien steenen Narcissus schijnen te verschillen, tot datse eyndelick uyt dese verslaeghenheyd als uyt eenen diepen droom tot sich weeder-keerende, in dese of dierghelijcke woorden uytbreken; Het en kan met gheene woorden uytghedruckt worden, seggen sy, hoe sich eenen steen soo seer soude konnen ontlaeten dat hy de goede ghestaltenisse van een jeughdighe lustigheyd uytdruckende, ons een lichaem 't welck teghen sijn eyghen wesen strijdende is soude voor oogen stellen. Want alhoewel het marmer hard en stijf van aerd is, nochtans schijnt het soo sachtelick nae de wijse van een swellende lichaem te rijsen, dat het in ons gemoed een levendigh ghevoelen van een bolle poeselighe vleesachtigheyd plaght in te prenten, siet Callistratus in statua Narcissi. Op 't aenschouwen van Cupidos kopere Beeld; Siet ghy niet hoe het een sekere vloeyenheyd aenneemt, seggen sy, hoe het sijne ghewoonlicke hardigheyd verlaetende op een ondoenlicke wijse sacht en vleeschachtig wordt ghemaeckt, siet Callistratus in statua Cupidinis.

6. Volght dan hier uyt, dat de tafereelen die de lieffelicke soetigheyd van allerley gheschilderde wercken overtreffen; tafereelen, die 's menschen begrijp en Konst te boven gaen; tafereelen, die gheseyt worden door een onuytsprekelicke, onnaedoenelicke, boven naturelicke, goddelicke Konst-grepe suyverlick ghedaen te sijn, yet in sich moet hebben 't welck uyt d' arbeydsaeme moeyelickheyd der Konst-regulen niet en kan ghehaelt worden; maer dat hy de vrye gheesten der kloeck-moedigher Konstenaeren aengemerckt hebbende hoe sich de nature in sulcken grooten verscheydenheyd der dinghen al spelende plaght te verlusten, even het selvighe in 't naevolghen der nature betrachten. Myrons hand seght Statius Papinius*, heeft in 't koper ghespeelt. Gelijck hem sijn werck oversulcks al spelendc afgingh soo en was daer

in sijne statuen gheen arbeydsame ende onvermoeyelicke Konst oeffeningh te vinden, maer men plaght vele eer in de selvighe sulcken sonderlinghen Gratie van een ghemackelicke ende onbedwonghen vaerdigheyd te vernemen, als of sich den Konstenaer maer alleen door een jeughdighe speelsieckte tot het werck hadde laeten aendrijven, Den jonghen Philostratus ghebruyckt insghelijcks een maniere van spreken die met het gene wy alreede geseyt hebben overeen komt; Den Schilder, seght hy*, speelt jeughdighlick. Siet mede Callistratus in sijne beschrijvinghe van Memnons statue; want beyde Philostratus ende Callistratus gebruycken een woord 't welck in sijne eyghene kracht anders niet en beteyckent, dan iet wat met sulcken voordvaerenden moedigheyd ende ghemack te verrichten, dat het werck magh bevonden worden uyt een vlijtighe werckelickheydt en lustighe jeughdigheyd voord te komen, So bestaet oock de bysondere en d'aller aenmerckelickste kracht der Konste voornaemelick daer in, dat daer in de Konstighe wercken die gheluckighe ende onbearbeyde vaerdigheyd uyt blijcke, de welcke ons eerste ghepoogh ghemeynlick plaght te vergheselschappen. Dit is den levendighen gheest, de siele der Konste. Dies gebeurt het oock menighmael, dat die ghene de welcke d' eenvoudigheyt haerer eerster invallen met ghemack opvolghen, de bevalligheyd haeres wercks door dit middel plaghten t'onderhouden, waer als d' andere, die d' eenvoudigheydt haeres eersten ghepooghs door een overmaetight pronckghetuygh verdooven, de gantsche Gratie haeres wercks quijt gheraecken. De woorden van Plinius sijn aenmerckens waerd; Wy hebben tot noch toe gesproken, seght hy*, van de stervende Konst. Hy spreeckt seer eygenlick ende bequamelick, wanneer hy de Konst die nu begost te vervallen, een stervende Konste noemt; gemerckt wy in 't seste Capittel onses tweden Boecks hebben aengewesen, dat dese Konsten die eertijds door den onvermoeyden arbeytt van vele kloecke Meesters op den hooghsten eer trap ghestelt waeren, ontrent de tijden van den Keyser Augustus soo leeghe sijn ghebraght, datse schenen haeren geest daedelick te sullen geven; want het onmoghelick was dat de Konsten haer hoofd langhe souden op houden, als allerley schaedelicke vonden ende ghebreken d' overhand soo gheweldigh beghosten te nemen, dat de Konstenaers d' eenvoudigheyt van haere gheleerde voorganghers verlaetende, sich maer alleen met het optoyen haerer wercken besigh hielden, dus sach men dese Konsten daghelicks verargheren ende verslimmen, tot datse heel end' al onder de voet gheraeckten, bedorven sijnde door den onprofijtelicken arbeyd van eenen kinderachtighen verwaenden proncklust.

7. Aengesien wy nu alreede hebben aenghewesen waer in de voornaemste welstandigheyd deser Gratie gheleghen is, en hoe onse vervrolickte herten door de helde van een verbaesde verwondering soetelick gevetert ende gevangen houdt; dewijl wy insghelijcks in het voor by gaen hebben aenghemerckt dat d' overbesighe moeyelickheyd van vreemde en verde opghesochte cieraeten 't vyandigste is 't welck dese Gratie ontmoeten kan; so schijnt daer anders niet overig te sijn, dan dat wy een weynigh souden overlegghen door wat middel dese Gratie te bekomen is. Het is wel waer dat wy de selvighe niet en durven aen enige sekere Konst-regulen verbinden, vermits Tullius en Quintilianus oordeelen dat sulcks t' eenemael onmogelick is, nochtans achten wy, dat, alhoewelmen dese Gratie voor gheen volmaecktheyd der blooter Konste magh houden, datse evenwel een vrucht der Konste is, voor soo vele sich de volmaeckte Konste besig hout ontrent het gene met onse nature aller best over een komt. Soo moeten dan de Konst ende nature dese bevallicheyt t'saementlick opmaeken, dies is het oock van noode dat wy de volmaecktheyd der Konste voorsichtighlick ontrent het gene soecken aen te legghen, daer toe wy van naturen allermeest sijn gheneghen. Ieder een die sich redelicker wijse op dese Konsten verstaet, soeckt altijdt doende te sijn. Alhoewel het oversulcks waerschijnelick is dat sich een goedt Konstenaer wel, of ten minsten verdraeghelicker wijse, quijten sal in 't gene hy ter hand treckt; nochtans is het seker dat hy de waere kracht deser bevalligheyd op 't aller ghemackelickste saI treffen, wanneer hy d' uytnemenheyd sijner Konste niet en hanght aen soodaenige dinghen daer hy eenen afkeer van heeft, of die lof-hertighlick van hem begheert worden, maer liever aen soodaenighe dingen die een heymelicke ghemeynschap hebben met de bysondere toegheneyghtheyt sijner nature. Daerom is het ons gheraedsaemt, seght Tullius*, de leydinghe onser eyghener nature te volghen, ende onse betrachtinghen t' eenemael nae den regel der nature te richten. Want het nerghens toe nut is dat wy de nature souden tegenstreven, besighlick naejaeghende 't gene wy niet maghtigh sijn te bejaegen. Dies kanmen oock hier uyt den rechten aerd deser bevalligheyd duydelicker verstaen: Ghemerckt het ons onmoghelick is de rechte welstandigheyd (achtervolgens 't ghemeyne segh-woord) in spijt van Minerva te treffen, dat is, soo langhe als onse teghenspartelende nature vervreemdt is van 't ghene wy ter hand trecken. Op dese bedenckinghe behoort sich yeder een 't ondersoecken, en 't ghene hem eygen is voornaemelick in 't werck te stellen, sonder te willen beproeven hoe hem anderer luyden eyghenschappen voeghen: Want dat voeght ons altijd best, 't ghene ons allermeest eyghen is. Derhalven is het oock van noode dat elck een sijn ey-

ghen verstand inghesien hebbende, met een straf oordeel aenmercke 't ghene hy daer in bevindt goed en quaed te sijn; ten eynde dat ons de Kamer-spelers in wijsheyd niet en schenen t' overtreffen, wanneer sy naemelick niet soo seer de beste als de bequaemste fabulen verkiesen. Die sich op haere stemme verlaeten, plaghten ghaerne Epigonos en Medea te spelen. Die op de bequaemheyd haeres ghebaers steunen, plaghten sich veeltijds in 't spelen van Menalippa en Clytemnestra te oeffenen. Rupilius hield sich aen 't spel van Antiopa. AEsopus liet sich beswaerlick daer toe brenghen, dat hy 't spel van Aiax soude spelen. Soo moeten wy dan onsen arbeyd allermeest ontrent die dinghen besteden, tot welcke wy ons selven bequaemst kennen. Indien het onder en tusschen by ghevalle gebeurt dat ons de noodsaeckelickheyd tot yet wat aendrijft, 't welck met ons verstand niet te wel over een komt; soo moeten wy doch evenwel met alle moghelicke sorghe, aendacht, naerstigheyd daer nae trachten, dat wy het selvighe met de minste ongevoeglickheyd souden afsien; veele eer daer nae trachtende, dat wy 't ghene ghebreckelick is moghten vermijden, dan dat wy ons selven souden afverghen, 't ghene ons de nature gheweyghert heeft. Siet het vierde Capittel onses eersten Boecks, daer wy dit punt wijdloopigher hebben verhandelt.


Vorige Volgende