Logo DBNL
De schilder-konst der oude (1641)

De schilder-konst der oude

(1641)–Franciscus Junius–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige

Cap. VII.

VVY hebben tot noch toe aenghewesen dat de hooghste kracht der Konste allermeest inde voornoemde Gratie gheleghen is, en dat dese Gratie haeren oorsprongh uyt de volmaecktheyd van een goede Inventie, Proportie, Verwe, Roersel, en Schickinghe moet nemen; niet alleen voor soo veele elck een dese hoofd-stucken in sich selven volmaeckt is, maer voor soo veele men uyt d' onderlinghe over-een stemminge van alle dese hooft-stucken in 't gemeyn een welstandige bevalligheyd in 't gheheele werck ende in alle de bysondere ghedeelten des selvighen wercks kan bespeuren. Wy hebben met eenen oock aengemerckt, dat dese Gratie ofte bevalligheyd door gheen moeyelicke arbeydsaemheyd ghehaelt kan worden; maer datse veele eer te weghe wordt ghebraght door d' onbedwonghen vaerdigheyd van een uytnemende Konst ende voordvaerenheyd van een gheluckighe nature, gelijckse beyde tot het opmaecken der Konstigher wercken eendraghtighlick plaghten toe te loopen. Derhalven gaet het oock vast dat noyt eenigh Konstenaer de minste schaduwe deser bevalligheyd, sonder d' onderlinghe behulpsaemheyd van de Konst ende nature, heeft konnen treffen. De nature moet nae het voorschrift der Konste luysteren, even als de Konste sich nae de vaerdighe aendrijvinghe onser nature

behoort te schicken. Aenghesien dan dese Gratie maer alleen kan worden uytghewrocht, wanneer de vijf voorghemelde hoofd stucken een overtreffelicke Konst ende een bequaeme nature ontmoeten: Soo is het met eenen oock lichtelick daer uyt af te nemen, datmen van dese Gratie niet wel kan oordeelen, 't en sy saecke datmen inde konstighe wercken insghelijeks waerneme, hoe sich de Konst ende nature ontrent het volmaecken deser vijf hoofd-stucken om strijd besigh houden. Daer en is gheen bequaemer middel om een onwraeckbaer oordeel van allerley konstighe wercken te strijcken, dan datmen even den selvighen voet in 't oordeelen volghe, die den Konstenaer in 't wercken heeft ghehouden. 't Ghene men gheluckighlick meynt nae te speuren, segt Cassiodorus*, moet in sijnen wegh ghesocht worden. Soo steken dan dieghene in een seer grove dwaelinghe, dewelcke meynen datmen de hooghste volmaecktheyd van sulcke diepe Konsten lichtelick en sonder eenighe moeyte begrijpen kan. Het en is met gheen segghen te doen; want dese onnaevolghelicke ende eenpaerighlick door 't gantsche werck vlietende Gratie, ghelijckse door de voordvaerenheyd van eenen behendighen aendacht voord ghebragt wordt, soo wordtse oock door de ghestaedigheyd van een omsichtigh bemerck onderscheyden. Den overvloed van een gheleerde diepsinnigheyd, de nettigheyd van een maetvoeghelicke teyckeningh, de lustbaerheyd van een soet ende bedrieghlick verwen cieraet, de spoockerye van het schijn-roerighe leven, d' uytdruckelickheyd van een ghevoeghelicke gheschicktheyd en worden niet uyt het eene of 't andere deel, maer uyt het gantsche werck afghenomen. De woorden van Dionys. Longinus sijn aenmerckens waerd; d' Ervaerenheyd des Konstenaers in 't versinnen, als oock sijn vernuft in 't by een voeghen, seght hy*, en worden niet uyt een of twee ghedeelten, maer uyt de gantsche t' saemen-stellinghe des wercks verstaen, en dat beswaerlick ghenoegh.

2. Wech dan met die verwaende Blaes-kaecken, dewelcke sich de kennisse en d' aensienlickheyd van de Konst-vroede Lief-hebbers onbeschaemdelick durven toe schrijven. Het is te vergeefsch dat sy d' uytghelesen wercken van d' aller treffelickste Meesters altemets met een smaedelick ghelaet voorby gaen, ende altemets wederom met een ghemaeckte deftigheyd tot den hooghen Hemel toe verheffen: De wereld en laet sich soo niet uytstrijcken; want dese onse gauwe ende doorslepen eeuwe heeft meerder scherpsichtigheyd, dan datse sich van sulcke slechte Schaeps-hoofden soo leelick souden laeten blind-hocken. Het waer oversulcks te wenschen dat sich dese vermetele Quanten een weynigh spieghelden aen 't rechte vaerdighe verwijt 't welck den goed

dunckenden Megabyzus in dierghelijcke gheleghenheyd heeft moeten draeghen. Want als desen prachtighlick toegemaeckten grootsaerd, door een neus-wijse laetdunckenheyd ghedreven sijnde, in Zeuxis winckel uyt der maeten onbeschaemdelick van dese Konsten beghost te kouten, niet anders als of de dwaese reden die hy voerde door d' opdragtigheyd sijnes moedighen ghesichts en door d' aensienelickheyd sijnes purpuren ghewaeds soude verschoont worden; soo ist dat hem Zeuxis in d' open Schole schandelick over den hekel ghehaelt heeft, hem vrymoedighlick aensegghende, dat hy van yeder-een met verwondering ende eerbiedigheyd wierd aenghesien, soo langhe als hy sich niet en vervoorderde te spreken van die dinghen die sijn verstand te buyten ginghen; maer dat hy nu daer en teghen den spot der veruw-vrijvender jonghskens onder-hevigh was, nae dat hy sijne onervaerenheyd door sulcken ontijdighen ghekal bestond t' ontdecken, siet AElianus var. histor. Lib. II. Cap. 2. Het en is dan alhier met gheen gabberen en mallen te doen. Want het in dese ghelegenheyd vereyscht wordt, dat wy met den gantschen ernst van een omsichtigh oordeel ondersoecken of de groote menighte van soo veele verscheyden dinghen die malckander in een tafereel ontmoeten een gladde rondigheyd sonder eenighe oneffenheyd ende een vermaeckelicke sachtigheyd sonder eenige hardigheyd hebben; benevens dat wy meer bescheydenlick moeten aenmercken, hoe een bequaeme schickinghe, uyt een volle en staetelicke Inventie voord-spruytende, ons verstand onderrichtet, hoe een maetvoeghelicke Teyckeningh, met het vermaeckelicke cieraet van gantsch bloeyende Coleuren verrijckt sijnde, onse sinnen verlockt; hoe de beweghelickheyd van 't levendighe Roersel onse herten verruckt, mids de gantsche ghestalte onser inwendigher beroeringhen door een soet gheweld nae de gheleghenheyd der teghenwoordigher Schilderyen veranderende. Dus blijckt het uyt het ghene alreede geseyt is, dat de gheleghenheyd der Schilders met de gheleghenheyd van d'Orateuren ende Poeten t' eenemael over een komt; aenghesien het hun, nae 't segghen van Tullius ghelijckelick toestaet t' onderwijsen, te vermaecken, te beweghen; Haer en schuldighen plight brenght het mede, seght hy*, dat sy ons souden onderwijsen; het behoort tot vermeerderinghe van haere aensienlickheyd, dat sy ons souden vermaecken; de noodwendigheyd haeres voornemens vereyscht het eyndelick, dat sy onse herten souden beroeren. De diep-gheleerde dinghen, gheven ons bericht; de biesaerde dinghen, strecken ons tot vermaeck; de hoogh staetelicke dinghen, sijn maghtigh ons ghemoed te beroeren. Soo wie in alle dese dinghen overtreft, deselvighe sal voor den aller grootsten Meester ghehouden worden; ghelijck hy voor een middel-maetigh Kon-

stenaer door gaet, die de voorgemelde dinghen maer alleen redelicker wijse waerneemt; dies worden oock dieghene, dewelcke 't minste daer in vermoghen, voor d' aller gheringhste Schilders ghehouden; want brodders worden in dien sin even soo wel Schilders genaemt, als de beste die 't penceel oyt ghehandelt hebben. Indien yeman onder en tusschen de biesaerde gheestigheyd vermijdt, als strijdigh wesende met die deftigheid daer hy voornaemelick naestaet; indien een ander daerenteghen de noodighe cieraeten versaeckt, dewijl hy al te veele met de scherpsinnigheyd sijner Inventie op heeft; deselvighe, alhoewelse misschien een verdraghelicke maniere van Konste schijnen te volghen, nochtans is het seker datse van den rechten Konst-wegh afdwaelen; want men magh dat maer alleen voor 't beste keuren, 't welck bevonden wordt alle de prijs-waerdighe deughden op 't aller volmaeckste in sich te vervatten.

3. Het en is evenwel mijne meyninghe niet dat yeman in d' onbedachtheyd sijnes schieloosen oordeels d' opperste volmaecktheyd in d' aller minste ghedeelten der voorghestelder tafereelen soeckende, elck punt der selvigher door een gantsch viese en kribbighe korselheyd aen het spits-sinnighste begrijp der Konst-regulen behoort te toetsen; wantmen d' overvlieghende verstanden van groote Meesters hier en daer wat toe gheven moet, welverstaende, dat wy maer alleen in kleyne misgrepen beleefdelick slap sijn, sonder in grove ende onlijdelicke ghebreken door de vingheren te sien. Hy schijnt sich selven inder waerheyd boven den ghemeynen stand van andere menschen te stellen, of ten minsten niet te ghedencken dat hy mede een mensch is benevens andere, die gantsch gheene fouten van sijne mede menschen ghesint is te verschoonen. Den goeden Homerus plaght oock somtijds te sluymeren, seght Horatius in Arte. Laet 's menschen nature noch soo volmaeckt sijn, segt Diodorus Siculus*, nochtans is het haer onmoghelick d' onberispelicke welstandigheyd des wercks in alle dinghen recht te treffen. Want Phidias, alhoewel hy wonderbaerlick was in 't by een voeghen van d' yvoore Beelden; Praxiteles mede, of hy schoon de Ziel-wroeghende beweghinghen in sijne marmere stucken wist in te storten; Apelles insghelijcks ende Parrhasius, niet teghenstaende datse de Schilder-konst door de bequaeme vermenginghe haerer verwen gheweldigh voord-holpen; nochtans plaghtense noyt daer toe te gheraecken, datse den naekomelinghen een onbesproken patroon haerer ervaerenheyd souden naelaeten. Ghelijck het menschen sijn gheweest, soo plaghtense altemets door de menschelicke swackheyd in veele misslaeghen te vervallen; behalven datse oock menighmael door de hoogh-draeghende verhevenheid haeres aenghevanghen wercks soo krachtighlick wierden overvallen, datse 't vierighlick beghonnen werck niet en konden uytvoeren met den selvighen ernst dien sy in 't eerste tot het werck toebrochten. Dies achten wy dat Horatius de gantsche gheleghenheyd

deser saecke rijpelick inghesien en grondighlick verstaen heeft, als hy een bescheyden ende ghereckelicke verdraeghsaemheyd instede van desen oordeelens ende veroordeelens lust onder de menschen soeckc in te voeren; Die 't profijtelicke met het vermaeckelicke t' saemen vermenghen, seght hy*, deselvighe worden gheacht de Konste voldaen te hebben. Soo ontmoeten wy oock minighmael in d' aller beste wercken eenighe fouten diemen soo, nauwe niet en behoort te siften. De luyt-snaeren en geven niet altijd 't geluyd 't welck den Luyt-slaegher verwacht; want daer somtijds eenen valschen toon placht onder te loopen. Den boghe en treft niet altijd 't ghene daermen nae mickt, want de beste Schutters schieten wel altemet mis, sonder 't voorghestelde wit te ghenaecken. Insghelijcks oock, waer veele deughden in 'werck sichtbaerlick uyt blijcken, daer en sal ick my niet stooten aen eenighe weynighe vlecken die door een hoedeloose voordvaerenheyd ofte oock door de menschelicke swackheyd veroorsaeckt sijn. Den jonghen Plinius soeckt ons door een andere gelijckenisse tot dese verdraeghsaeme bescheydenheyd aen te maenen, Alhoewel wy in den ghewoonlicken overvloed van groote maeltijden veele schotels niet eens aenroeren, seght hy*, nochtans plaghten wy wel en loffelick van de gheheele maeltijd te spreken, sonder dat de gherechten, die onse maeghe verwalght, de vermaeckelickheyd van d' andere aenghenaeme spijsen t' eenemael souden wech-nemen. Ghelijck dan dieghene dewelcke d' aller diepste gheheymenissen der Mael-konste maghtigh sijn te doorgronden, lichtelick uyt vinden, of den Konstenaer sijne saecken wel aengheleyt hebbende, het gantsche werck met een ghestaedighe vlijt doorwrocht heeft, soo plaghten oock dieghene dewelcke sich voor Konst-vroede luyden uytgheven, de bysondere deughden ende ghebreken der konstigher stucken met een nuchtersinnighe wackerheyd t' overweghen, en de gantsche gheleghenheyd haeres onvervalschten rechtsinnighen oordeels sonder eenighe bewimpelingh scherpelick genoegh te voorschijn te brenghen, wel wetende, dat het yeder een toestaet rekenschap van sijn eyghen vernoeghen ende misnoeghen te gheven, sonder sich door 't schonghelvlotighe gheswier van d' onbesinde menighte herwaerds en derwaerds te laeten drijven. De vaerdigheyd deses ghestrenghen oordeels moet evenwel door een beleefde verdraeghsaemheyd voor sichtighlick worden ingheteughelt, ten eynde dat wy door dese voordvaerenheyd in 't oordeelen de voornaemste kracht onses oordeels niet en souden lichtvaerdighlick verquackelen ende vertieren, ghelijck wy ghemeynlick sien dat eenighe door de lossigheyd haeres verhaestighden oordeels in d' uytnemenste wercken van d' aller beste Meesters yet voor bol ende opgheblasen houden, 't welck nae 't oordeel van de verstandighe aenschouwers een sonderlinghe kracht van deftigheyd en

staetelickheyd in sich heeft; sy berispen eenighe dinghen als ofse al te weelderigh ende overdertel waeren, die d' aller doorsichtighste Konstenaers voor prijs-waerdigh houden van weghen de manhaftige stoutmoedigheyd die daer in ghespeurt wordt; sy verwerpen eenighe dinghen als onmaetigh ende overtolligh, die nae 't ghesonde oordeel van andere Konst-vroede Liefhebbers den rijckdom van eenen welghetemperden overvloed uytwijsen. Daer is oversulcks wonderlick veel daer aen gheleghen, seght den jonghen Plinius*, of het berispelicke ofte uytmuntende dinghen sijn, die ghy aenmerckt. Want yeder een plaght vaerdighlick in d' ooghe te hebben, wat daer erghens is is uytstekende; maer het vereyscht een scherpe opmerckinghe 't onderscheyden of het selvighe onmaetigh ofte groot is, of het wederom hoogh-verheven ofte maer alleen opghepoft ende opdraghtigh is.

4. Doch aenghesien het maer al te kennelick is, dat de bedrieghelickheyd onser ooghen de sekerheyd onses oordeels, sonder 't sorghvuldigh waernemen van allerley behoorlicke behulp-middelen, menighmael op eenen gantsch verkeerden voet plaght te brenghen; soo behooren wy altijds inde voorbaet te sijn, en soodaenighe dinghen naerstighlick te versorghen, door welcke d' onghewisheyd onses ghesichts bestiert wordt. Ons ghesicht heeft vier dinghen van noode, seght Nemesius*, onderscheydinghe van 't ghene wy sien. Het vereyscht een onghequetst oogh; een lichte beweginghe ofte plaets veranderingh nae de gheleghenheyd der dinghen diemen siet, een bequaeme tusschen-wijde tusschen 't ghesicht en 't sichtbaere, een klaere en suyvere lucht, siet oock Themistius ende Alexander Aphrodisiensis in Aristot. Lib. II. de Anima. Aennopende 't eerste, Het en is yeder-eene werck niet, seght den voornoemden Nemesius in een andere plaets*, van alle dinghen te oordeelen. Ghemerckt het maer alleen wil ghedaen sijn van een ervaeren mensche en die een naturelicke bequaemheyd daer toe heeft. Daerom is het oock onghehoort dat eenigh redelick man, verstaende hoe grooten vyandschap datter is tusschen d' oogh-druypinghe en tusschen klaere afstekende Coleuren, eenen sijp-ooghe tot het beschouwen van Konst-rijcke Schildereyen soude nooden. Lepe ooghen, seght Plutarchus*, ghelijckse in de lommeringhe van verdoofde en half-donckere Coleuren een goed verghenoeghen plaghten te nemen, soo hebbense eenen naturelicken afkeer van allerley heldere blinckende verwen. Tullius heeft het tweede t' saementlick met het eerste en 't derde verhandelt. Onse ooghen gaen dan sekerste, seght hy*, wanneerse ghesond sijn, en dat het al gheweert is 't welck de selvighe plaght te beletten. Daerom soecken wy niet alleen het licht menighmael te veranderen, maer wy vereyschen oock dat de dinghen die wy meynen te besichtighen anders ghestelt wierden, altemets nae by komende, ende altemets verder afstaende, ja wy versoecken 't alles wat

versocht kan worden, eer wy op 't oordeel onses ghesichts met vryer herten durven staen. Het vierde bestaet daer in, dat wy de stucken die wel ghedaen sijn in een goed ende bequaem licht stellen, ghelijck Tullius in een andere plaets* is sprekende. Daerom houdt oock Vitruvius staende, dat de Galeryen ofte Konst-kamers, als mede alle d' andere ruymten die eenpaeriglick moeten verlicht sijn, de standvastigheyd haeres onbeweghelicken lichts van 't noorde behooren te trecken; Vermids die lucht-streke door den ghewoonlicken Sonnen-loop nimmermeer te veele verdonckert ende verklaert wort, seght hy*, maer behoudt haere onveranderlicke sekerheyd den gantschen dagh door. En wederom in een andere plaets; de Konst-kamers als oock de werck-huysen der ghener die sich tot het maecken van eenigh borduer-werck ofte legh-werck begheven, seght hy*, moeten haeren dagh van 't noorde scheppen; ten eynde dat de verwen in 't werck, door de ghestaedigheyd des lichts, een onveranderlicke hoedaenigheyd behielden. Alhoewel het nu uyt dese byghebraghte woorden blijckt op wat grond Vitruvius steunt, den ouden Philostratus* ghewaeght evenwel een Galerye die inde voor-stad van Napels aen de Zee-kant ghebout sijnde en met allerley konstighe Schilderyen rijckelick ghestoffeert ende behanghen wesende, nae de Tyrreenische Zee, dat is nae 't westen toe uytsach. Doch dit laeten wy sijn beloop hebben, sonder voorder daer in te treden, alleenlick vinden wy ons selven ghenoodsaeckt de volghende woorden van Horatius tot de voorighe aenmerckinghen toe te voeghen, eenighe Schilderyen behaeghen ons best, seght hy*, als wy dichte by staen, andere, als wy verder afstaen: Eenighe vereysschen de schemeringhe van donckerachtighe plaetsen, andere begheeren een en vollen dagh, sonder 't scherpsichtighe ondersoeck van d' aller sinnelickste oordeelers te vreesen: Eenighe gheven ons een goed verghenoeghen indien wijse maer eens besichtighen; andere, indien wy de moeyte willen nemen om onse ooghen tienmael daer op ghestaeghen te houden, siet den ouden Commentator aldaer.

5. De Konst-vroede Liefhebbers plaghten dan, nae 't versorghen van alle 't ghene haer ghesicht uytwendighlick helpen kan, deSchilderyen selver met eenen aendachtighen ernst 't overweghen, tien en tien-mael (dies nood sijnde) 't beschouwen der selvigher hervattende. Want ghelijck onse vijf sinnen in't ghemeyn bedrieghlick sijn, soo plagt ons ghesicht, voornaemelick in 't eerste, heel onvast te gaen: Het is eenen gantsch onvoorsichtighen onderscheyder: En ghelijck wy daghelicks bevinden dat het ons veele dinghen soo verkeerdelick en valschelick aendient, dat wy het waere bescheyd der selvigher, sonder het toedoen van de rechte reden, nimmermeer maghtigh sijn te bekomen; soo plaght sich mede een welberaeden Konst-kenner in dese gele-

ghenheyd allermeest op de reden te verlaeten en sijn oordeel voornaemelick daer op te bouwen: Want alhoewel de vijf sinnen bynae in allerley Konsten, seght Boethius*, ja selfs oock in den gantschen loop onses leven het meeste bedrijf hebben, nochtans en is daer inde selvighe gheen sekerheyd des oordeels, gheen uytvindinghe der waerheyd te verhopen, 't en sy dat de reden haere helpende hand ghesint is aen te bieden. Niet alleen de grootste, maer selfs oock de kleynste dinghen sijn maghtigh onse sinnen t' ontstellen, want ghelijckse de minste dinghen door haere onschijnbaerheyd beswaerlick onderscheyden, soo wordense oock menighmael door de bijsterheyd van d' aller grootste dinghen verweldight ende overrompelt. Soo seght den selvighe schrijver wederom in een andere plaetse, De Harmonische Konst en is anders niet, seght hy*, dan een sekere ghesteltenisse ofte bequaemheyd onses ghemoeds, door welke wy de verscheydenheyd van hooghe en leeghe toonen, niet alleen met onse sinnen, maer oock met de reden overweghen. Want ons gehoor en kan anders niet dan een verwarde gheluyd begrijpen, doch sulcken gheluyd 't welck nae by de waerheyd van 't ghehoorde schijnt te komen, de reden daer en teghen, ghelijckse 't onderscheyd meer bescheydenlick aenmerckt, soo strijcktste met eenen oock een volkomen oordeel over de rechtsinnigheyd des selvighen gheluyds. Onse sinnen oversulcks, ghelijckse verwarde dinghen, en die maer alleen de waerheyd naeby komen, plaghten aen te mercken, soo krijghense haere volkomenheyd van de reden; maer de reden, ghelijck volkomenlick oordeelt, soo ontfanghtse van onse sinnen een ongheschickte en gantsch ongestelde ghelijckenisse der waerheyd. Onse sinnen en konnen de waerheyd nae behooren niet begrijpen; ghemercktse maer alleen de naeste ghelijckenisse der waerheyd, en niet de waerheyd selver, vatten. Het is de reden die eenen slagh daer in slaen en 't oordeel volkomenlick vellen moet, siet mede Macrobius Lib. VII. Saturnal. Cap. 14. Volght dan hier uyt, dat wy de bysondere figuren, die ons in 't werck sijn voorgestelt niet alleen met onse ooghen haestighlick behooren t'overloopen; maer dat wy de selvighe insghelijcks door den gantschen aendacht onses Konst-lievenden ghemoeds moeten insien, als of wy met de levendighe teghenwoordigheyd der dinghen selver, ende niet met haere gekontrefeyte verbeeldinghe te doen hadden. Want gelijck wy ontrent het eynde van 't vierde Capittel onses eersten Boecks hebben aenghewesen, dat de goede Konstenaers, die sich onder en tusschen 't wercken de levendighe teghenwoordigheyd der dinghen voorstellen, haere stucken met een gantsch uytdruckelicke duydelickheyd plaghten te vervullen; soo staet ons hier mede aen te mercken, dat de Konst-vroede aenschouwers; die sich door 't ghesicht van de ghekontrefeyte afbeeldinghe tot de bedenckinghe der waerheyd selver laeten aenleyden, de kracht deser uytdruckelickheyd aller best maghtigh sijn te beseffen.

Waerop het dan daedelick sal gheschieden, dat ons de Schilderye selver tot de voornaemste figuren, en 't ghene ons daer in staet waer te nemen, ghemackelick sal aenleyden. Philostratus schijnt ons inde Schilderye van Amphiaraus even het selvighe te verstaen te geven; want nae 't verhael van seer veele en gantsch vreemde ghevallen die d' oude Helden, de wijlse onder de wallen ende ontrent de poorten van de Thebaensche stad vochten, aldaer ontmoetet hebben, Maer dese, segt hy*, vereyschen een ander ghespreck, vermids ons de schilderye schijnt aen te maenen, dat wy onse ooghen voornaemelick op Amphiaraus behooren te staen, ghelijck hy sich in den mond van de gaepende aerde met der vlught begheeft, de Priesterlicke cieraeten sijner Krantsen ende Laurier tacken als noch behoudende, &c. En wederom inde Schilderye van Panthia, Wat de stads vesten, de bernende Huysen, als oock de schoone Lydiaensche jonck-vrouwen aengaet, seght hy*, het is ons ghelijcke veel hoe de Persiaenen daer mede omspringhen, en hoe sijse nae haeren lust sleuren en trecken. Abradates ende stervende Panthia, ghelijckse de dood om sijnent wille ondergaet, ghemerckt het de Schilderye soo schijnt te willen hebben, moeten onse ooghen allermeest onderhouden, als wesende 't voornaemste argument des tafereels.

6. Het en magh oversulcks niet ongherijmt schijnen op grond van 't voorgaende alhier in te brenghen, dat sich den voornaemsten vlijt van ons Konst-ghierigh hert met eenen sonderlingen aendacht ontrent d' uytnemenste ende ontrent d' aller aenmerckelickste dinghen behoort besigh te houden. Philostratus gheeft dies aengaende een seer duydelick exempel, als hy ons de Schilderye van de Visschers voorstelt; Om niet veele tijds aen gheringhe en gantsch nietige dinghen te hangen, seght hy*, maer aen sodaenighe dinghen die onse opmerckinghe verdienen, besiet doch. &c. Het is dan blijckelick dat de voornaemste dinghen onsen voornaemsten aendacht vereyschen. Dieghene daerenteghen, dewelcke sich met eenighe kleynigheden, daer haere ooghen in 't eerste op ghevallen sijn, te vrede houdende; selvighe schijnen die hooghstaetelickheyd weynigh te verstaen, of ten minsten niet veele gade te slaen, tot welcke sich niet alleen de Konstenaers in 't wercken, maer oock de Liefhebbers in 't beschouwen der Konste behooren te gewennen. Indien yeman de gheheele schoonheyd van den Olympischen Iupiter, die soo uyt dermaeten fray ende wonderbaerlick is, als met blinde ooghen schijnt voorby te gaen, segt Lucianus*, indien hyse niet en roemt noch aen andere vertelt, maer blijft alleenlick aen 't aerdighe werckmanschap de welghesneden voet-bancke ofte aen den welghefatsoeneerden pantoffel hanghen, een wonderlick verhael daer van maeckende; soudt ghy hem niet met dien plompen Tulpe verghelijcken, die ontrent eenen Rooselaer ghebraght sijnde, gheen werck met

allen van de roosen selver schijnt te maecken, vermids hy het beter acht sijnen schou-lust te boeten aen de doornen ofte stekels die ontrent den wortel ende ellers groeyen; De rechte maniere van Schilderyen en Stock-beelden te beschouwen, is klaerlick ghenoegh te vinden inde boecken der Beelden beschreven door den ouden en jonghen Philostratus, als oock inde beschrijvinghe van verscheyden statuen die ons Callistratus heeft naegelaeten men vindt insghelijcks in veele andere oude schrijvers ontallicke uytdruckinghen van dien aerd, dewelcke niet alleen maghtigh sijn den Konst-lievenden leser een groot vermaeck aen te brenghen, maer sijn oordeel met eenen oock tot d' oeffninghe deses teghenwoordighen plights te bereyden. Daerom sal ick uyt duysend en duysend soodanighe beschrijvinghen, die sich hier ghemackelick aenbieden, alleenlick een uyt den hoop tot exempel by brenghen. Amphinomus ende Anapus, twee vleeschelicke broeders, door 't schielick ontbranden van den bergh AEtna, t' saementlick met haere ouders in 't midden van den brand ghestelt sijnde, hebben d' oude luyden sonder langh beraed op haere schouders ghelaeden, en soo sijn sy 't beyde met haere Ouders ontkomen. Dies heeft oock d' oude deughd-lievende eeuwe dese lof-waerdighe daed der vroomer jonghelinghen tot een eeuwighe ghedachtenis in 't koper uytghedruckt. Claudianus heeft met het beschouwen deser Beelden te werck ghegaen, als volght: Aenschout de Broeders, hoe sy onder haer ghedughte pack sweeten, seght hy*, en hoe sich den ontstelden bergh in 't midden van dese sijne bangigheyd door een welverdiende eerbiedigheyd verledight de flickerende vlamme-scheuten van haere lichaemen af te keeren. Alhoewel de bevreesde Ouders haere armen vast ghenoegh om der jonghelinghen neck gheslaeghen houden, nochtans achten 't de jonghelinghen noodigh datse 't oude paer oock met haere handen souden onderstutten; vindende oversulcks dat sijse wel versekert hebben, soo ist datse 't hoofd lustighlick opstekende met een floexe wackerheyd gheweldigh aen-steppen. Het bejaarde paer wordt onder en tusschen van twee soonen op een meer verheven en staetelicke wijse ghedraeghen, vermids het de selvighe door 't lieffelicke beletsel van eenen aenghenaeme last vernoodsaeckt sachter te gaen. En verneemt ghy niet hoe den ouden Vader 't vreeselicke vier met der hand aen wijst, en hoe de versaeghde Moeder haere ghebeden met een verbaest ghelaet vierighlick uyt stort? d' overgroote vreese set hun 't hayr over eynde; dies sietmen oock 't metael selver in haer verslaeghen aenghesicht verbleycken. Alle de bysondere leden van de jonghe ghesellen sijn met een moedighe gherselingh vervult, als bevreest sijnde voor haer pack, alhoewel voor haer selvent eenemael sonder vreese ende onbeschroomt sijn. De windt drijft haere rijd-rocken te rugghe. Den eenen steeckt sijn rechter-hand omhooghe, te vrede sijnde dat hy sijnen grijsen Vader met de

slincker-hand vast heeft: den anderen daer en tegen houdt beyde sijne handen in een ghevlochten ende verknocht, wel wetende dat de behoudenisse van de weeckste meerder sorghe van doen heeft. Siet wel toe dat ghy misschien niet onaenghemerckt en laet voor bygaen, 't ghene de hand des Konstenaers in dit stuck wercks stilswijghende heeft voord ghebraght: Want alhoewel de jongelinghen malckander van bloeds weghe wonderlick wel ghelijcken, nochtans heeft den eene de tronie sijnes Moeders, den anderen swijmt nae den Vader. De ongelijcke jaeren sijn insgelijcks door de behendigheid der Konste soo gantsch wonderbaerlick ghetempert, datmen de ghelijckenisse van den Vader in den eenen sone vernemen kan, ende ghelijckenisse van de Moeder in den anderen: Soo dat den vernuftighen Konstenaer een nieu onderscheyd tusschen de ghebroeders stellende, niet beters en vond, dan dat hy haere ghedaenten achtervolghens haere toegheneyghtheyd soude verdeylen. Dus leeren wy in dit exempel hoe daer in de konstige wercken niet bysonders voor valt, of den Konst-vroeden ende verstandighen aenschouwer wil alles met ghemack aenmercken, sonder yet over te slaen. Vermids hy daerom niet ghesint is de voornaemste kracht van sijnen schou-lust ontrent verscheyden queselachtighe tateringhen te verslijten, soo arbeyd hy doorgaens henen de wonderbaerlicke vreemdigheden der edeler Konste met een gantsch ernstighe ende sin-wackeren noestigheyd waer te nemen, ghelijck sich deselvighe in 't een of 't ander edel argument rijckelick plagten open te doen.

7. Ghelijck het dan vast gaet dat de rechte Konst-liefde allerley slechte beuselinghen hertelick plaght te verfoeyen; soo behooren wy in 't teghendeel daer nae te trachten, dat wy ons selven de gantsche gheleghenheyd des voorghestelden arguments door een wijdloopighe ende onvernepen verbeeldinge nae 't leven konden voorstellen: Want dus doende sullen wy niet alleen 't ghene inde Schilderyen selver aenmerckelickste is vaerdighlick uyt vinden, maer het sal ons oock licht vallen 't gantsche begrijp ende voornaemste omstandigheden der konstigher wercken met onse voorbedochte en nieuwelick opghehaelde verbeeldinghen te verghelijcken. Dat het nu gheen swaer en moeyelick werck is de slaepende memorie t' ontwecken ende ghedachtenisse van 't eene of 't andere bedrijf op 't minste ghesicht van een voorghestelt tafereel wederom te hervatten en te vernieuwen, wordt uyt onse daghelicksche ondervindinghe onwedersprekelick bewesen. 't Gaet seer lichtelick toe, en 't is met der vaerd ende als in eenen ooghenblick ghedaen. Onse herdenckinghe is een uytdermaeten lichte ende ghemackelicke saecke, seght Maximus Tyrius*, en ghelijck de licht-roerende lichamen anders niet dan een beweghende hand van doen hebben, om d' ontfanghen be-

weghinghe voor eenen langhen tijd daer nae te behouden, soo plaght mede ons ghemoed, wanneer slechts d' uyterlicke sinnen de minste gheleghenheyd van yet te herdencken beghinnen aen te bieden, wijds en sijds op dit beghinsel uyt te weyden. Niemant en kan 't honds-eynde van een langhe en dunne spiesse bewegen of hy sal de selvighe beweginge door de gheheele spiesse, selfs oock tot het spiese toe, voord-senden. Het selvighe sietmen oock in een langhe uytghestreckte koorde gheschieden, want soo wie haer beghinsel schudden wil, deselvighe sal de gantsche koorde noodsaeckelick tot het uytenste eynde toe doen dreunen en daveren. Even alsoo heeft ons ghemoed maer een kleyn beghinsel van doen, om de gantsche gheleghenheyd van d' eene of d' andere gheschiedenisse volkomenlick te hervatten. Allerley redelicke verstanden, die niet t' eenemael van dese Konsten vervreemdt sijn, worden oversulcks op't eerste ontmoeten van een gheschilderde jaght ghewaer, hoe vaerdighlick hun de gantsche gheleghenheyd deses manhaftighen vermaecks, midsgaders oock de bysondere omstandigheden die onder en tusschen 't jaeghen plaghten voor te vallen, in den sin schieten. Hun dunckt dat sy de vroolicke jaghers met het eerste kriecken van den dagh inde vochte velden seer besighlick en sonder gherucht sien loopen; yeder een bevlijtight sich de stilligheyd; in sulcker voeghen, dat selfs oock de t' saemen ghekoppelde honden schijnen door haer ghewilligh volghen en stille swijgen te verstaen te gheven, datse haeren tijd kennen. 't Bedoude gras middeler tijd sachtelick vertreden sijnde, en houdt niet op met een groender groente te melden, waer-waerds de Weyds-luyden met haere ghevolgh sijn ghegaen; totdat dit ordentlicke spoor der voetstappen een eynde neemt, alsmen de bestemde plaetse, daer 't wild sijn leger houdt, beghint te ghenaecken; Want dan schijnt het al in het wilde te slaen. De gretighe honden geven door haer onverduldigh jancken en spartelen te kennen, hoe seer datse nae 't dier hungheren, en datse nu enckelick begheeren ontkoppelt te sijn. Eenighe jaghers volggen de los-ghelaetene honden met een vervaerlick gheroep ende ghetier; niet alleen om de naerstigheyd der honden door dit middel te verwackeren, maer oock om't beteuterde die op den loop te helpen. Sommige omronden d'aller dichtste en best-geboomde plaetsen des wouds, om haer net gaeren tot haer beste voordeel bequaemelick te spannen. Andere staen hier en daer verspreydt met swijn-sprieten inde hand, om 't verbaesde wild inde laeghen van het listige warre-gaeren te verstricken. 't Neder-ghevelde dier wordt eyndelick ontweydt, de honden ontfanghen haeren arbeydt-loon, ende juchtende overwinners volghen den karrenden waghen, die onder den last van haeren welghespeckten vangh schijnt te kreunen. Komt hun een andere Schilderye

voor ooghen, daer in twee dappere mannen, die lijf om lijf vechten, afgebeeldet sijn; haere gedachten worden dan al wederom op 't bloote ghesicht deses tafereels soo krachtighlick gaende ghemaeckt, datse sich de gantsche gheleghenheyd van sulcken ghevecht door een ghemackelicke verbeeldinge nae 't leven voor stellen. Sy laeten sich voor staen datse 't verschrickelicke ghebaer van sulcke eersuchtighe herten als teghenwoordigh aenschouwen. De bittere dreyghementen van haere kamperlicke aenspraecke, den vierighen opslagh van haere bernende ooghen, vervullen haere herten aen weder sijden met sulcken vyandighen wraeck-lust, datse door dese woedende verbolghenheyd eens hand-ghemeyn gheworden sijnde, niet en wenschen dat hun yeman scheyden soude. Ende alhoewel sy soo terstond tot d' uyterste selligheyd en raeserye niet en vervallen, vermids haere herten in 't eerste door desen heymelicken inval een weynig bedroeft ende vertraegt worden, dat het eynde van d' een of d' ander maer alleen het eynde haeres ghevechts wesen moet; nochtans wordense door de smerte van d' ontfanghen als oock de vreughd van de ghegeven worden op een nieu aenghemaent allerley vreese achter den rugghe te versmijten en haer selven maer alleen inde hope van een loffelicke dood te verstercken; dies plaghtense dan door de prickels van sulcken hopeloose hope met eenen verschen moed daer aen te vallen, wenschende den dood haerer teghen-partije, als 't anders niet sijn en magh, met haer eygen leven te bekoopen. Wy sullen ons hier met het ghene alreede geseyt is verghenoeghen, om den Leser door het verhael van meer andere exempelen niet baloorig te maecken; benevens dat yeder een uyt dese twee voorghestelde exempelen ghenoegh begrijpt, dat het altijd op 't selvighe uyt komt. Onse uyterlicke sinnen behoeven slechts het beghinsel eenigher gheschiedenissen aen ons ghemoed aen te dienen, en strecks sal ons werckende hoofd de gantsche gheschiedenis, gelijckse uyt veele en vast aen een gheschaeckelde omstandigheden bestaet, niet alleen nae den eysch der saecke vaerdighlick beseffen, maer oock met de gheleghenheyd der teghenwoordigher Schilderye bequaemlick verghelijcken. Wordt alleenlick vereyscht dat den Konst-kenner die behoorlicke voorbereydinghe tot het oordeelen toebrenge, van welcke wy inde twee afdeylinge van 't vijfde Capittel onses eersten Boecks niet spaerighlick hebben ghehandelt.

8. Soo wie dan de voorgaende afdeylinge sal verghelijcken met het ghene wy in vijfde Capittel onses eersten Boecks voorghestelt hebben, deselvighe sal sich daer in volkomenlick onderricht vinden, dat het den ghenen die nae de rechte Konst-kennisse ongheveynsdelick

wachten; hoogh-noodigh is, haere fantasije door een ghestaedighe oeffeninghe daer toe te ghewennen, datse de waere ghelijckenis als oock de bysondere omstandigheden van allerley voorvallende saecken door een levendighe verbeeldingh t' eenigher tijd van vooren tot achteren ordentelick en vaerdighlick wisten op te haelen: En dat niet alleen, ghelijck wy voor desen staende hielden, om de konstighe wercken met deselvighe verbeeldingh te verghelijcken; maer oock, ghelijck ons nu staet aen te wijsen, om ons selven 't argument der voorvallender Schilderyen door kracht van dese onvervalschte verbeeldinghe als teghenwoordigh voor ooghen te stellen. Want het den ghenen, die de konstighe wercken met een rijp oordeel soecken t' overweghen, niet ghenoegh en is, datse de rechte verbeeldinghe van 't afghebeelde argument met de Schilder-beelden selver verghelijcken, 't en sy saeeke datse sich 't afgebeelde met eenen oock voorstellen als of het voor gheen bloote afbeeldinghe maer voor de saecke selver was te houden. Den vermaerden Schilder Theon heeft ons dese lesse willen inplanten, wanneer hy eenen ghewaependen krijghs-man ghemaeckt hebbende, ghelijck den selvighen ghereed stond om eenen uytval te doen op de vyanden die 't omligghende land afliepen, niet goed en vond datmen dese sijne Schilderye te voorschijn soude brenghen, sonder eerst eenen Trompetter heymelick by der hand te hebben die sijn Trompette stekende eenen loosen alarm op den selvighen ooghenblick soude maecken alsmen de gordijne die 't stuck bedeckt hield beghost te verschuyven. 't Schickelicke gheklanck der Trompette heeft ghedient, segt AElianus*, om d' opgheweckte fantasijne der aenschouwers krachtighlick te vervullen met den levendighen inval van een kloeck Soldaets-hert 't welck sich door 't ghesicht synes verwoesten vaderlandts ghedwonghen vond daedelick te hulpe te loopen. Den treffelicken Konstenaer heeft het recht voor ghehadt, als hy sich daer van versekert hield, dat het ghemoed der aenschouwers door 't hooren deses alarms aller best daer toe konde aengheleyt worden om anders niet dan 't ghesicht van wel toegheruste en strijdvaerdighe mannen te verwachten, dat oock dese verwachtinghe aller bequaemst was om haere fantasije met de levendighe teghenwordigheyt van d' afghebeelde saecke te vervullen. Philostratus heeft oock in het beschouwen der schilderijen den selvigen voet ghehouden; want als hy sich onderwindt eenen jonghelingh in de Konst-kennisse t'onderrichten soo raed hy hem desen gangh te nemen; wel aen, jonghelingh seght hy*, sijt ghy belust dat wy u jet wat aengaende dese eylanden als uyt een schip verhaelen even als of wy de selvighe in den voorsomer om seylden, wanneer de zee door 't soete gheblaes, van de westen wind ververscht ende vervroolickt

wordt; ten eynde dan dat ghy het land ghewillighlick vergetende, u selven te beter moght laeten voorstaen dat dit gheen onstuyminghe, als oock gheen bekalmde, maer een seylbaere zee is, een zee die door een moye koelte sachtelick bewoghen wordt; siet, wy sijn alreede gescheept en onder seyl &c. Het blijckt hier dat Philostratus, achtervolghens d' ondervinding die hy in dese Konsten ghehadt heeft, den jonghelingh met sich t' schepe nam, willende dat hy het land met opset uyt den sin soude stellen, om de bysondere omstandigheden van sulcke lustbaere eylanden als van het schipboord teghenwordighlick te aenschouwen; want hy oordeelde dat het ghemoed deses jonghelinghs de gantsche gheleghenheyd deser afbeeldinghe beter soude begrijpen, in dien het de voornoemde eylanden door een levendighe inbeeldinghe omgheseylt hebbende, het beeld selver met sijne versche verbeeldinghen bestond te verghelijcken. Voorder moghen wy uyt het ghene tot noch toe gheseyt is vrijelick dit besluyt maecken, dat die ghene best maghtigh sijn van de gheleghenheyd veler dinghen te oordeelen, die de selvighe van te vooren versocht en ghehandteert hebben, of ten minsten door het ghesicht der selvigher tot een naerder kennisse ghebraght sijn. Het is koddich en met de teghenwordige verhandelingh seer wel over een komende, 't gene Athenaeus verhaelt: Als den Comoedieschrijver Antiphanes, seght hy*, een van sijne Comoedien aen den grooten Alexander voorghelesen hebbende uyt de onlustighe ende onachtsaeme afkeerigheyd des Konings ghewaer wierd dat hem het lesen niet seer ter herten gingh; Het is t' eenemael noodigh, heer Koningh, seyde Antiphanes, dat yeman die sich in de schriften van desen slagh soude verlusten, een redelick ervaerenheyd hebbe in die dinghen selver die het schrift voorstelt; so is het mede onmogelick dat yeman de minste bequaemheyd soude hebben om behoorlicker wijse daer van te oordeelen, het en sy saecke dat hy menighmael met de nachtloopers en ravotterende slampampers op de been tijende altemets om een moye meyds wille teghen de vuyst loopt en andere altemets vuystloock te eten geeft.

9. De menichvuldighe ende aendachtighe beschouwinge der Konste plaght eyndelick in ons ghemoed soo vele te weghe te brenghen, dat wy door de gheduyrigheydt deser oeffeninghe bequaem worden ghemaeckt om van allerley Konstighe wercken met een seldsaem gemack en met een onbedrieghelicke vaerdigheyt te oordeelen; daerom heeft oock Dionysius Longinus* dese gemackelicke vaerdigheyd in het oordeelen met groote recht d' aller laetste vrucht van een veelvoudighe ervaerenheyd ghenaemt. De woorden van Dionysius Halicarnassensis mede aenmerckens waerdt en sonderlingh dienstigh tot het gene wy

voor hebben; Het beste kenteycken van de bevallighe aerdigheyd, seght hy*, bestaet in een redenloos ghevoelen, dat is, in een ghevoelen daer men gheene reden van gheven en kan. Dit redenloose ghevoelen vereyscht benevens de veelvoudighe oeffeningh een ghestaedich onderwijs mondelingh ghedaen. Dies valt het oock de Beelt-stekers en schilders soo heel licht niet d' oude wercken t' onderscheyden, 't en sy saecke dat sy door het onophoudelick oeffenen haeres gesichts een gheweldighe ervaerenheyd in de wercken van de oude Meesters hebben verworven; soo is het hun mede onmoghelick sekerlick te segghen, dat sulcken of sulcken werck is van Polyctetus, van Phidias, van Alcamenes, als oock dat dese of ghene schilderije de hand is van Polygnotus, van Timanthes, van Parrhasius, het en sy datse sulcks erghens uyt een loopende gherucht hebben opghevat. Ghemerckt het oversulcks yeder eens werck niet en is de rechte eyghenschappen van die behendighe bevalligheyd uyt te vinden, de welcke inde wercken van groote Meesters voor een onfeylbaer bewijs van haren bysondere gheest wordt ghehouden; soo behooren wy mede gewillighlick een weynigh arbeyds daer aen te hanghen, dat wy de stucken van de allertreffelickste Konstenaers uyt haere bysondere handelingh vaerdighlick moghten ontdecken. Alhoewel wy de ghelijckheyt eenigher tweelinghen voor een onderscheydenlick ghelijckheyd houden, seght Tullius*, nochtans plaghtse de moeder door d' enckele ghewoonte haerer oogentelick te onscheyden; ja wy sullen het selvighe mede ghemackelick weten te doen, indien wy slechts onse ooghen daer toe ghewennen. Het is kennelick ghenoegh dat de eyeren malckander soo ghelijck sijn, dat haere ghelijckvormigheyd een by woordt heeft veroorsaeckt; nochtans plaghten vele inwoonders van het Eyland Delos, die sich voor de verwoestinghe des selvighen Elands met de hoenerneeringhe beholpen, soo nauwe op haer stuck te letten, datse uyt het fatsoen van elck ey de Henne die het gheleyt hadde vaerdighlick en sekerlick wisten aen te wijsen. Ghelijck wy dan sien dat de Singh-Meesters eenighe leerlinghen ontmoetet hebbende, die ghaerne tot een bescheyden kennisse der Harmonie souden gheraecken, hun gheen andere lesse met ghelijcken ernst voor houden, dan datse haere ooren van eersten af souden gewennen de minste eenckelinge der toonen niet te laeten onghemerckt voor by gaen; soo behooren oock alle die ghene, de welcke wenschen te verstaen waer in de rechte Gratie der konstighe wercken gheleghen is, allerley naerstigheyd aen te wenden datse haere reden-loose ghevoelen meer en meer versterckten door de gheduyrsaemheyd van een ghestaedighe oeffeningh en door 't opwecken van die heymelicke beweghinghe daermen gheen rekenschap van gheven en kan, seght Dionysius Halicarnassensis in Lysia. Ghelijck het daerom niet ghenoegh is, seght Boethius*, datmen eenen sonderlinghen smaeck hebbe in allerley Konst-maetighe soete ghesanghen; 't en sy saecke datmen

met eenen oock ghesint sy aen te mercken, hoe de verscheyden stemmighe toonen door een maetvoeghelicke eenstemmigheyd aen malckander hanghen en door den anderen schieten; even alsoo houden sich de Konst-vroede mannen nimmermeer met het bloote ghesicht der verwen te vreden, 't en sy saecke datse d'eygenschappen der selvigher met eenen oock begrijpen.

10. Die ghene dan de welcke haere ooghen door de daghelicksche oeffeningh van een ghestaedighe opmerckinghe tot dese onmoeyelicke vaerdigheyd van een onwedersprekelick oordeel ghebraght hebben, plagten de meeste kracht haerer Konst-kennisse daer in voornaemelick te bewijsen, datse d' originelen staends-voets van de copijen weten t' onderscheyden. d' Oorspronckelicke wercken die de treffelicke Meesters nae 't leven selver ghemaeckt hebben, worden alhier door den naem van originele stucken te verstaen ghegeven; de copijen daer en teghen en sijn anders niet dan d' afteyckeninghen, ofte vytdrucksels, ofte afsetsels, ofte naemaelsels diemen nae't oorspronckelicke stuck heeft afgheteyckent en naeghemaelt. De rechtsinnighe Konst-kenners plaghten oversulcks ind' oorspronckelicke stucken de volkomene kracht van een levendige bevalligheyd te vernemen; daerse nochtans inde naemaecksels maer alleen de ghebrekelicke lammigheyd van een ontleende welstandigheyd ghewaer te worden. Daer is altijd een bevallighe lustigheyd in alle d' originelen te vinden, seght Dionysius Halicarnassensis*, de ghecopieerde stucken daer en teghen, al sijnse noch soo wel uytghedruckt, plagten oyt het een of het ander uyt te wijsen het welck al te seer bearbeyt sijnde uyt de nature niet en schijnt voord te komen. Dus sien wy dat niet alleen d' Orateuren de wercken van d' andere Orateuren achtervolghen dit voorschrift onderscheyden, maer de Schilders volghen insghelijcks desen reghel om de Schilderyen van Apelles t' onderkennen van 't werck der ghener die sijne stucken naebootseren; 't selvighe doen oock de Ghiet-konstenaers ontrent de statuen van Polycletus, als oock de Beeld-stekers ontrent de wercken van Phidias. Het is gantsch wonderlick met wat voor een vast-grondigh oordeel en met hoedaenighen bescheydenheyd dieghene van de originele stucken en van de ghekopieerde wercken weten te spreken, dewelcke gheleerde en wel gheoeffende ooghen tot de beschouwinghe der konste toebrenghen; waer als d' andere, die daer in onbedreven sijn, niet met allen te segghen hebben; vermids het hun onmogelick is 't aller blijckelickste verschil tusschen d' eene en d' andere te bemercken. De copije plagt altijd van 't originele te verschillen, seght Diogenes Laertius in Onesicrito, 't Naeghebootseerde wordt allenthalven van de waerheyd ontwijselicken overwonnen, seght Tullius Lib. III. de Oratore. Den naevolgher, seght Seneca rhetor*, en kan den eersten autheur nimmermeer ghenaecken, ghemerckt den

aerd der dinghen soodaenigh is, dat d' aller naeste ghelijckenis de waerheyd die in de dinghen selver ghespeurt wordt in 't minste niet en kan haelen. De woorden van Quintilianus vervatten de gantsche gheleghenheyd der saecke die van ons tegenwoordighlick wordt verhandelt; 't Ghene yet anders ghelijckt, seght hy*, moet noodsaeckelick te kort schieten en meer bevalligheyd hebben dan die dinghen welckers ghelijckenis het schijnt te draegen. Want ghelijck de dinghen, die wy voor ons patroon aennemen, de nature selver ende een waere kracht in sich hebben; soo plaght allerley naevolghinge in 't teghendeel maer alleen ghecontrefeyt te sijn en sich nae anderer dinghen gheleghenheyd te voeghen. Libanius oversulcks, sprekende* van eenighe Konstenaers die d' oude statuen gheluckighlick hadden uytghedruckt, en ontsiet sich niet staende te houden, dat hun de Goden iet wat vergunt hadden 't welck de ghemeyne nature der menschen te boven gaet. Het gebeurt selden, seght den jonghen Plinius* dat de Schilders een volmaecktelick schoone Tronie niet slimmer uytdrucken. Even alsoo plaght het oock met de Copijen van d' aller volmaeckste Schilderijen toe te gaen; men sietse daghelicks van de nettigheyd haerer originelen afwijcken; Want ghelijck het swaer valt een waere ghelijckenisse nae het leven te treffen, seght den selvighen Plinius in een andere plaets*, soo is het naebootseren van 't naeghebootseerde noch veel moeyelicker. 11. Staet noch voorder aen te mercken dat de Konst-kenners door dese ghewoonte haerer ooghen niet alleen d' oorspronckelicke taferelen van de naemaelsels vaerdighlick leeren onderkennen; maer datse daer door met eenen oock d' oude wercken van de nieuwe sekerlick weten 't onderscheyden. Men vindt in d' oude stucken een sekere onnaevolghelicke authoriteyt ofte achtbaerbeyd der Konste, seght Quintilianus+, die de Schilderijen een sonderlicke aengenaemheyd plaght toe te brenghen. Gaer weynighe sijn met L. Mummius eens in dit stuck; want als desen grooten Capiteyn nae 't innemen van Corinthus verscheyden oude tafereelen en statuen nae Roomen schickte, soo heeft hy het noodigh gheacht dit wijse verdingh met die ghene te maecken dien hy de vracht aen bestede, datse sich immer doch souden wachten eenighe deser stucken te verliesen; want hy hun sulcks nimmermeer van meyninghe was quijt te schelden, tot datse de gheleden schaede vergoedende andere nieuwe stucken in plaetse van de oude wedergaeven, siet Velleius Paterculus Lib. II. hist. Cap. 13. Maer dese sijne belacchelicke grovigheyd quam seer wel over een met de gheleghenheyd van d' onbelompen eeuwe daer in hy leefde; d' andere edele Konst-vroede gheesten middeler tijd verstonden 't heel anders; want het hun niet onbekent en was dat d' oude stucken onghelijck beter waeren dan de nieuwe, dat oock de

levendighe wackerheyd van d' aller kloeckste verstanden door 't vermaeck van sodaenighen oudheyd gheweldigh verquickt word. Daerom verdient het oock gheen verwonderingh, dat d' aller oudste Konste doorgaens henen de herten der aenschouwers met een gantsch eerbiedige verwonderinghe plagh te raecken; Ghelijck wy sien, seght Quintilianus*, dat vele menschen 't eene of 't andere Woud, 't welck van wegen sijne oudheyd ghewijhet is, met een Goddelicke eere bejeghenen; ghemerckt de groote verouderde boomstompen d' ooghen der aenschouwers niet soo seer door haere vermaeckelicke lustbaerheyd tot sich trecken, als door den heymelicken schijn van heylighdom die daer in ghespeurt wordt. M. Tullius Cicero verklaert sich een van dese verwonderers der oudheyd gheweest te sijn; Ick ben d' oudheyd uyt der maeten seer toeghedaen, seght hy*, dies prijse ick liever in d' oudheyd 't ghene sy heeft, dan dat ick in haer 't ghene sy niet en heeft soude vereyschen; te meer, om dat ick het ghenese heeft bevinde grooter en ghewightigher te sijn, dan het ghenese niet en heeft. Den selvighen autheur seght wederom in een andere plaetse; Het en laet sich soo lichtelick niet beduyden, seght hy*, waerom wy door een sekere satheydt ende oor-aetigheyd soo haestighlick van die dinghen vervreemden, die onse sinnen het grootste vermaeck by brenghen ende onse herten op het eerste ghesicht aller meest beroeren, Hoe vele aenghenaemer en lustigher worden alle dinghen door de bloeyende schoonheyd ende verscheydenheyd der verwen in de nieuwe schilderijen ghemaeckt, dan in d' oude? nochtans plagt het vermaeck der dingen die ons in het eerste wonderlicken wel gevallen niet langhe te dueren; waer als wy ons selven in het teghendeel aen den rouwen afgaenden schijn der ouder stucken veeltijds vergaepen. Ghelijck wy dan sien dat Cicero niet ghesocht en heeft d' oorsaeek hiervan te doorgronden, soo wordt ons evenwel in andere schrijvers een dobbele reden voorghestelt van dese eerbiedigheyd die wy d' oude stucken der voorigher Meesters plaghten te bewijsen. Dionysius Halicarnassensis* stelt ons de eerste reden voor ooghen, wanneer hy drijft dat d' oude tafereelen in een gantsch wonderbaerlicke eenvoudigheyd der Coleuren haeren voornaemsten lof uyt de bevallighe nettigheyd der teyckeninghe trocken; ghelijck de nieuwe daer en teghen allermeest op ick en wete niet wat voor een verscheyden verwig cieraet stonden, als wesende slechtelick en gaer sorghelooslick gheteyckent, siet oock Themistius de Amicitia, daer hy 't selvighe punt op de selvighe maniere voorstelt. De tweede reden vloeyt uyt d' eerste; want ghelijck d' eerste reden d' oude stucken boven de nieuwe verheft, van weghen d' eenvoudighe ende onbedwonghen bevalligheyd diemen daer in plaght te vinden, soo schijnt de tweede reden d' oude wercken allermeest te roemen, van weghen een gantsch voortreffelickc hooghwaerdigheyd ofte Majesteyt

diese uyt d' eenvoudigheyd van d' oude Konste als noch behouden. Porphyrius*, seght dat de nieuwe Beelden der Goden met verwonderinghe worden aenghesien, om de waerdigheyd des wercks; maer dat d' oude daerenteghen gheducht worden, om dat d' eenvoudigheyd haeres wercks met de heerlicke Majesteyt der Goden aller best overeen komt. Pausanias* insghelijcks, sprekende van Daedalus, seght dat sijne wercken niet seer fraey in d' ooghe waeren, maer datmen inde selvighe een sekere goddelicke Majesteyt, die 't al verfraeyde, plaght te vernemen. Silius Italicus* heeft oock dese bysondere eyghenschap in d' oude Gods-beelden aenghemerckt, datse den goddelicken schijn, die de Konst op de selvige bestedet hadde, als noch behielden. Ghelijck dan alle dieghene, dewelcke sich door een gheduerighe opmerckinghe daer toe begaven, d'oude wercken van de nieuwe scherpsichtiglick wisten t' onderscheyden; soo hadden sy oock ghenoeghsaeme reden, om nae dese vaerdigheyt in het oordeelen te trachten: Vermids veele bedrieghers in dien tijd yeder een trompen sochten te verkoopen, nerghens anders op uyt gaende, dan datse eenighe arme onbedreven Sullen door den schijn van een gecontrefeyte oudheyd de sack over 't hoofd trecken en 't geld uyt den buydel fijntjens moghten uytkloppen, siet Phaedrus Lib. V. Fabularum, in Prologo. Als oock Martialis Lib. VIII. Epigram. 6. &c. 34.

12. Aenghesien dan de voorghemelde ghewoonte soo veele vermagh, dat wy door t' behulp der selviger ghewoonte niet alleen d'originelen van de copijen maer oock d' oude wercken van de nieuwe met een half ooghe vaerdighlick weten t' onderscheyden; soo moghten wy ons selven hier mede wel ghenoegh te vrede houden, achtende dat de daghelicksche oeffeningh van een nauw-keurigh oogh 't voornaemste middel is om dese vaerdigheyd in het oordeelen te bekomen; 't en waer saecke dat ons den Koningh Theodericus noch een ander middel voor hield, 't welck tot de voorighe oeffeninghe toeghevoeght sijnde ons oordeel noch krachtigher verwecken en meteen sonderlinghe vaerdigheydt vervullen sal. De woorden van Theodericus sijn genomen uyt een gheschrift 't welck hy den Roomschen stad-houder toesond, hem belastende allerley moghelicke vlijt en sorghe in't verkiesen van eenen bequaemen opper-boumeester aen te wenden; d' Aensienlickheyd van 't Roomsche gebou seght hy*, behoort eenen welbedreven toesiender te hebben; ten eynde dat sulcken wonderlicken begrijp der mueren door een behoorlicker naerstigheyd onderhouden en de huydensdaeghsche ghestaltenisse des wercks door de goede schickinghe der ghebouwen verciert worde. Onse mildheyd bemoeyt sich grootelick daer mede, dat wy d' oude wercken door het afweeren van allerley

ghebreckelickheyd souden vernieuwen, en dat wy de nieuwe met den heerlicken schijn der oudheyd moghten bekleeden. Der halven behoort het oock een seer ervaeren man te wesen, die sulcken last meynt op sich te nemen: Andersins hebben wy te vreesen, dat hy in 'tmidden van de gheestighe wercken der ouder Konstenaren niet een hayr ghevoeligher sal schijnen, dan het metael daerse van ghegoten sijn; en dat hy niet maghtigh sal sijn te begrijpen, het ghene de konstige oudheyd tastelick daer in uytghedruckt heeft. Laet hem oversulcks de oude boecken doorsnuffelen en allerley oude ghebouwen aendachtighlick insien, ten eynde dat hy niet bevonden worde minder kennisse dan sijne voorgangers te hebben. Ghelijck het veele was dat Theodericus sijn koninghlick ghemoed [m]et het vernieuwen van de cieraeten der stad bekommerde, soo is het noch meer dat hy sijne gedachten selfs oock op den toesiender van dese cieraeten liet nederdaelen, mids eenen voorslagh maeckende hoe sich yeman tot dit ampt behoorde te schicken. Laet hem de oude boecken doorsnuffellen, seght hy wonderlicken wel; het is te vergheefsch dat wy eenen anderen weg meynen in te slaen, want ghelijck wy in het eerste Capittel van desen onsen derden Boeck hebben aenghewesen, dat sich die Konstenaers maer alleen met de ydele hope van een ingebeelde volmaecktheyd ketelen, die de hulpe van allerley Konsten en wetenschappen tot dese Konste niet toe en brenghen, soo moeten wy even het selvighe de Konst-lievers alhier toepassen, ghemerckt allerley soorten van gheleerdheyd hun soo wel te passe komen, als den Konstenaeren selver. Het is wel waer dat den ongheleerden Konst-liever eenighe goede stucken ontmoetende, door 't behulp sijnes naturelicken vernufts en d' enckele ghewoonte sijner ooghen de uytnemenheyd van de Konste der werck-meesters eenighsins uyt sijne maniere van teyckeningh, uyt sijne verwen, uyt sijne hooghsels en diepsels, uyt sijne stellinghe en andere dinghen van dien aerd lichtelick en met een onuytsprekelick vermaeck sal begrijpen ende onderscheyden, maer dit 's al het ghene hy doen kan, want het hem niet moghelick is de andere verborghentheden der Konste dieper te door-gronden; aenghesien het maer alleen het werck is van die ghene de welcke waerlick gheleert sijn, een rechtsinnigh oordeel van de gantsche gheleghenheyd der Inventie te strijcken, 't overweghen of alle de figuren in haere behoorlicke plaetse ghestelt sijn, en of daer in de selvighe door een Konstighe ingheeftinghe het waere leven van sodaenighe herts-tochten, beroeringhen, beweghinghen inghestort syn, die met de gelegenheyd van het afgebeelde Historische of sedenvormende argument over een komen. Het is oversulcks een ongehoorde saecke dat yeman sonder d' openinghe sijnes begrijps, de suyveringhe sijnes verstands, de

verrijckinghe sijner memorie de versterckinghe sijnes oordeels (gelijck den naem van Gheleerdheyd alle dese dinghen in sich plaght te vervatten) het is onghehoort, segghe ick, dat yeman sonder den voorraedt van sulcke noodsaeckelicke behulp middelen de waere meyninghe en 't rechte ooghenmerck van een diep grondighlick gheleerde Inventie te deghe kan beseffen; ja wy houden ons selven vele eer daer van versekert, dat hy verscheyden lamme dinghen die heel ende al ongerijmt sijn en gantsch geen slot en hebben voor goed sal aennemen. Gelijck wy dan uyt het ghene alreede gheseyt is volkomenlick verstaen, dat desen grootmoedighen Koningh de Konst-lievers met groot recht tot het lesen van d' oude Schrijvers aenmaent; soo blijckt het oock uyt de seste afdeylinghe deses Capittels, datter allenthalven vele dinghen in de oude Schrijvers worden ghevonden, die maghtigh sijn ons wankelbare oordeel in den rechten weg der Konst-kennisse te bestieren; behalven datter overal in de selvighe schrijvers sulcke volkomene ende uytdruckelicke beschrijvinghen van de waere schoonheyd voorvallen, dat sich den aendachtighen Leser uyt de selvige sulcken volmaeckten Idea ofte verbeeldinge der schoonheyd ende bevalligheyd kan voorstellen, dat beyde Konstenaers en Konst-kenners, die het leven selver tot noch toe met gheen blinde ooghen hebben aenghesien, sich met het selvighe voorbeeld wel ghenoegh te vrede moghen houden, om daer nae te wercken en te oordeelen, maer van dit punt, 't welck misschien tegen 't ghemeyne ghevoelen regel recht schijnt te strijden, hebben wy den gheleerden Leser ellers ghesocht t' onderrechten.

13. Wat wy tot noch toe in de twaelf voorgaende afdeylinghen deses Capittels verhandelt hehben, schijnt een ghenoeghsaeme aenleydinge tot den rechten wegh van een goed ende gheset oordeel te wesen; dies souden wy het daer by gaerne laeten blijven ende een eynde onses Boecks met het eynde deses Capittel maecken, het en waer saecke dat ons iet wat inden sin quam aengaende d' overwercken, die ghemeynlick in d' oude Latijnsche en Griecksche autheuren Parerga genaemt worden. Dies sullen wy maer alleen dese korte bedenckinghe van de overwercken tot ons voorighe werck als een over-werck toevoeghen, den Leser onder en tusschen waerschouwende, dat eenen oordeeler sich selven en de Konste door het waernemen van alle de voorighe aenmerckinghen nerghens nae soo grooten voordeel aen d' eene sijde kan toebrenghen, of sijne versuymenisse van het volghende punt sal hem en de gantsche Konst aen d' andere sijde tot grooter naedeel strecken. Dese Parerga ofte overwercken sijn dinghen die tot het werck worden toeghevoeght om het selvige te vercieren, seght Quintil. II. 3. Plinius

geeft ons het selvighe mede te verstaen; Als Protogenes t' Athenen int Kerck-portael van Minervas tempel het vermaerde Schip Paralus schilderde, seght hy*, met t' saemen een ander Schip het welck Hemionis geheeten wiert, soo heeft hy noch ettelicke kleine Galeyen onder die dingen toegevoegt, de welcke van de Schilders Parerga worden ghenaemt. Galenus spreeckt noch uytdruckelicker; Goede Werck-meesters, seght hy*, plaghten altemets eenighe Parerga op de grendels en op de voorschuyven der sloten als mede op de schilden tot bewijs haerer Konste te maecken, menighmael werckense oock op de swaerdghevesten en op de drinckbekers eenighe verhevene werelden, maer alleenlick tot cieraet en boven den eysch van het noodsaeckelicke ghebruyck eenigh klemmerloof, eenighe wijngaerdscheuten, en somwijlen oock eenen cypressenboom konstighlick en cierlick uytdruckende. Philostratus* schijnt sodaenighe toevoeghsels in een tafereel de sauce der Schilderije ghenaemt te hebben. Maer aenghesien vele Konstenaers dese en dierghelijcke overwercken menighmael haestighlick en met een lichte hand plaghten af te klaeren, soo ist dat wy de selvighe heel selden met eenen aendachtigen ernst besichtighen: Wy komen daer seer noode aen, dat wy de overwercken der Konstenaeren rijpelick souden overweghen, seght Plutarchus*, want het ons niet onbekent is datse daer in veeltijds maer alleen schijnlieffelick soecken te sijn, en dat hun hun mids-dien onmoghelick is de koeligheyd van den onlust die de onnoodighe wercken vergheselschapt t' eenemael te vermijden. Indien wy onder en tusschen by geval gewaer worden dat den Konstenaer de volle kracht van een onbearbeyde Gratie in dese schielicke toevoegsels beter heeft ghetroffen dan in het werck selver, soo behoort sich een bescheyden oordeeler evenwel sorghvuldighlick daer van te wachten, dat hy het overwerck door d' onbedachtheyd sijnes overhaestighen oordeels boven het werck selver niet en verheffe; ghemerckt een goed en treffelick Konstenaer sulcks dapper ter herten plaght te trecken. Onder vele staetelicke Kerckgeschencken die de stad Rhodas vermaerdt maeckten, wierd de Schilderije van Ialysus midtsgaeders den Satyr staende ontrent eenen pilaer op welcken een gheschildert Patrijsken ghewijhet was, voor d' aller voornaemste ghehouden. Maer't Patrijsken en wiert daer soo haest niet ghehanghen, of den Ialysus scheen 't eenemael verachtelick te sijn, nieman sloeg sijne ooghen daer op, het Patrijsken daer en teghen was allemans gaedinghe, dit verdroot den Konstenaer Protogenes uyt der maeten seer, want het hem omnoghelick was dit sijn onverdouwelicke leed gemackelick op te kroppen, hy en konde niet ghedooghen dat men sijn overwerck in meerder achtinghe hield dan het werck selver; dies heeft hy eyndelick uyt loutere onverduldigheyd, nae dat hem de Kerck-meesters verlof hadden

ghegeven, den grootelick verwonderden voghel uytghevaeght, siet Strabo Lib. XIV. Geograph. Zeuxis vond sich selven insghelijcks met eenen grooten hoop van sulcke weecksinnighe raesebollen en aesschelick oordeelende Gaepaerds ghequelt, wanneer sy hem door de venoeyelicke onbevroedsaemheyt van haer verkeerde oordeel in dese woorden dede uytbersten. Dese slechtaerds prijsen den modder onser Konste, siet Lucianus in Zeuxide, Ghelijck wy nu ghewaer worden, dat het gevoelen onser vermoedheyd ons raedt ofte liever noodight op te houden; soo worden wy met eenen oock door de gedachtenis van het gene wy voor hebben aengemaent, ons selven niet al te lange met dit overwerck van d' overwercken besig houden. Want alhoewel wy erkennen dit ons tegenwoordige werck so slecht ende gering te sijn, dat het door de aller netste en sinnelickste verhandelingh van het eene of het andere over-werck niet en kan verslimt worden, nochtans bedenckende dat het maer een overwerck is't welck ons nu besich houdt; soo scheyden wy daer lichtelick af, om ons selven en den Leser van voorder arbeyd te ontlasten.

 

EYNDE.


Vorige