De schilder-konst der oude

Cap. VIII.

GHelijck nu de soete vermaeckelickheyd, die uyt een gheluckighe nae-boetsinghe der ouder Eenvoudigheyd ontstaet, dese Konsten grootelick voordgheholpen heeft; soo sijn de selvighe oock tot meerder volmaecktheyd ghebraght door 't menighvuldighe ghebruyck het

[p. 104]

welck men in voorleden tijden daer van maeckte. Het ghebeurt selden anders, of den mensche wil altijd sijnen arbeydt ontrent die Konsten besteden, de welcke meest ghebruyckelick ende oversulcks oock meest gheacht sijn. d' Aenstokinge tot ondeughden, seght Plinius^*, heeft de Konst oock vermeerdert. Want eenighe waeren daer seer wel mede ghepast dat haere drinck-vaten met het graveersel van allerley gheyle onkuyscheyd verciert souden sijn; even als of hun den dranck door dese onvlatighe vuyligheden smaeckelicker soude worden ghemaeckt. Daedalus heeft een houte Koe konstighlick ghewrocht, om de beestelicke lusten van de raesende Pasiphaë door dit middel te boeten, siet Hyginus, fabula 40. Het soude ons licht vallen meer andere exempelen van sulcken groven mis-bruyck der Konste by te brenghen, 't en waer saecke dat wy voorgenomen hadden den voord-gangh deser Konsten maer alleen uyt het eerlicke of ten minsten uyt het onschaedelicke ghebruyck der selyigher te haelen. Onderentusschen houden wy 't daer voor, dat die gene de kracht haeres verstands quaelick hebben aengheleyt, die de hoogh-waerdige achtbaerheyt der edeler Konsten aen een slaefsche dienstbaerheyt van allerley schandelicke gheringhe lusten sochten te verbinden; gelijck sy oock in het teghen-deel het gantsche menschelicke gheslacht, onses dunckens, groot onghelijck hebben aenghedaen, die de sachte liefelickheyd van sulck soete Konsten tot d' instrumenten van een onghehoorde onmenschelicke wreedheyd plaghten te verkeeren. Als Medea den ondergangh van Pelias socht, soo heeft sy daer toe een holle kopere beeld ghebruyckt, siet Diod. Siculus Lib. XV. Den koperen Stier van Perillus ofte Perilaus is ghenoegh bekent uyt de schriften van ontallicke oude schrijvers, doch voornaemelick uyt den brief dien Phalaris selver aen d' Atheniensen dies aengaende gheschreven heeft. Daer stond in de tijden des Keysers Theodosii ontrent de Constantinopolitaensche marckt-plaets een kopere Ossen-beeld, 't welck van Pergamus ghebraght sijnde bekent was den oven gheweest te sijn daer in dien ghetrouwen bloed-ghetuyght Antipas, die in d' openbaeringhe Iohannis^* ghewaeght wordt, eertijds ghebraeden is, siet Cedrenus. Wat de koetse van Agathocles belanght, leest Diod. Siculus Lib. XX. d' Apega van den Tyranischen Nabis word beschreven in Polybius Lib. XVIII. Ovidius^* ghewaeght een maes-houte Paerd waer in de kele der ellendigen menschen plaght inghedout te worden. De Karthaginensen eerden een kopere statue van Saturnus, die sijne armen in sulcker voeghen uytstreckte, dat de jonghe kinderen die hem opgheoffert wierden uyt sijne handen in een groot vier, 't welck onder hem ghestoockt was, sou-

* In prooemio lib. 33

* Apoc. 2. 13.

* In Ibin, vers 569.

[p. 105]

den neder rollen. siet Diod. Siculus Lib. XX. Eenighe onder oude Fransche natien hadden eertijds vervaerlicke groote Beelden van rijs-werck ghemaeckt, die sy met levendighe menschen vervulden, en soo staeken sy daer den brand in. Caesar Lib. VI. de Bello Gall. Cap. 16. Cicero pro Manio Fonteio. Strabo Lib. IV. Geogr. Daer was wel eer te Romen in een diep hol enen wonderlick groten Draecke, die een bloot sweert in sijnen mond hadde, met vreeseliek glinsterende ooghen van kostelicke steenen ghemaeckt. Desen Draecke wierd geeert met de jaerlicksche offerhande van ghewijdde maeghden, die op 't aller cierelickste met bloemen besteken waeren, en in den kuyl sonder eenigh achterdencken nederklommen, om hem haere giften op te draeghen: Maer sy en konden de loose leer-sporte, aen welke desen Draecke door een Duyvelsche Konst behendighlick ghehanghen was, soo haest niet betreden, of het sweerd voer hun opstaende voet in 't lijf. Eenen sekeren Moninck, die om sijne verdiensten van den grootmoghenden Stilico en sijn gantsche hof in grooter waerden ghehouden wierdt, heeft het bedrogh ten langhen lesten ontdeckt. Want gelijck hy voorsichtighlick in 't hol nedergingh, so heeft hy elcke sporte van te vooren beproeft; dies hy oock den bedrieghelicken step vermijdende ende naebyghekomen sijnde, den Draecke verbroken ende vermorselt heeft, siet D. Prosper parte III. de Promiss. & Praedictionib. Dei. promiss. 38. Vele Goddeloose Koninghen en Princen plaghten mede voortijds haere eyghene en andere statuen op te setten, ghebiedende dat ieder-een de selvighe Goddelicke eere soude aendoen; soo en hadden sy daer mede anders niet voor dan dat d' oprechte Dienaers des Allerhooghsten door dit middel ontdeckt sijnde met vier en sweerd, als onghesegghelick wrevelighe Muytmaeckers souden worden aenghetast. Het blijckt in het exempel van Nebukadnezer, ghelijck ons Daniel in het derde Capittel sijner Prophetije wijdloopighlick beschrijft. Siet oock Plinius junior Lib. X. Epist. 97. en 98. Den Keyser Iulianus beval dat men de beelden van Iupiter, Mars, Marcurius, en van eenighe andere Goden meer in 't selvighe tafereel tot sijne Schilderije soude toevoegen; met eenen oock last ghevende datmen die ghene soude straffen, als Koningh-haeters, die dese sijne schilderije geen Goddelicke eere bewesen, siet Cedrenus. Licinnius heeft insgelijcks den selvighen gangh ingegaen, als hy wreedelick nae 't leven van den Godvruchtighen Auxentius stond, siet Suydas in Auxentius, maer het is nu hoogtijd dat wy d' exempelen van sulcken onmenschelicken verwoedheyt lieten vaeren; want sy niet en verdienen onder 't ghetal der middelen, die tot voorderingh der Konste streckende sijn, gherekent te worden, so en moghen wy

[p. 106]

oock niet twijfelen of die gene hebben vele beter van 't gantsche menschelicke gheslacht verdient, de welcke den voordgangh deser Konsten voornaemelick in 't eerlicke ghebruyck der selvigher ghesocht hebben.

2. Maer hier schijnt de noodsaeckelickheyd deser Konsten den eersten en meesten voord-gang der selviger veroorsaekt te hebben, Het ghene profijtelick is vermagh meer dan 't ghene vermaeckelick is, seght Varro Lib. I. de re rusticâ, Cap. 4. 't Ghene gevonden is om onse ghebreckelickheydt te ghemoet te gaen, heeft meerder oudheyd, seght Cicero^*, dan 't ghene maer alleen ghevonden is om onsen lust te vernoeghen, Aenghesien dan den mensche (die de gheselligheydt boven alle dinghen van naeture bemint) in het eerste, eer daer eenighe letteren ghevonden waere, gheen ghemeynschap konde houden met de gene die een andere taele gebruycten, ofte in verre landen van hem verscheyden waeren, ofte oock inde volghende eeuwen de wereld souden bewoonen; so heeft hy nood-wendighlick een middel moeten versinnen door 't welck hy sijne meyninghe aen de ghene die sijne taelghenooten, landghenooten, tijdghenooten niet en waeren moght uytdrucken. Dus vinden wy dat het vernuft der eerster en oudster tijden een sekere soortevan Schilder-spraeke ghebruyckt heeft, die niet alleen van d' ander taelinge en van d' afwesighe, maer oock van de naekomstighe menschen ghelesen ende verstaen wierd. Diod. Siculus sprekende van de Mooren, die hy de oudtste onder alle volckeren acht te sijn; De letters der Mooren, seght hy, draeghen de ghelijchenisse van verscheydene ghedierten, van d' uyterste ghedeelten der menschen doch voornaemelick van d' instrumenten der Konstenaren: Want haere woorden worden niet uytghedruckt door de te saemen-knoopinghe van syllaben ende letters, maer door de ghelijckheydt van sekere beelden welcker beduydinghe door 't ghebruyck wordt onderhouden. Tacitus verhaelt even het selvighe van d' AEgyptenaers; d' AEgyptenaers sijn de eerste gheweest, seght hy^*, die haere meyninghe door de ghelijckenisse van verscheydene ghedierten hebben afghemaelt. Soo siet men als noch dat d' aller oudste ghedenck-schriften op dese wijse in gheweldighe steenen uytghehouwen sijn. Wy en moghen hier het exempel van de spraekeloose Philomela, die ghenoodsaeckt was het verhael van haere leelicke mishandelingh door deWeef-konste af te beelden, niet voor by gaen, siet Ovid. Lib. VI. Metam. en Auson, Epist. 23. Philomela, seght Achilles Tatius^*, heeft een swijghende stemme uytghevonden; want sy weefde eenen grooten sluyer-doeck, waer in de tragische gheschiedenisse door den inslagh haerer webbe uytdruckelick ghewrocht was; haere hand dede 't werck haerer tonghe; en ghelijck sy haer Suster 't wedervaeren leed door de Schietspoele vertelde, so heeft sy te passe ghebroght dat Progne door hae-

* De perfecto oratore.

* Annal. Lib. XI. Cap. 14.

* Lib. V. de Amorib. Clitophontis & Leucippes

[p. 107]

re ooghen verstond 't gene maer alleen met d'ooren konde ghevat worden. Progne hoort de verkrachtinghe uyt den sluyer. Het schijnt inghelijcks dat de overtreffelickste mannen des Roomschen ghebieds haer ooghe op dese noodsaeckelickheyd gheslaeghen hebben, als sy goed vonden dat Q.Pedius, die stom gheboren was, de Schilder-konst soude leeren, Q.Pedius, den neve van dien Q.Pedius, seght Plinius^*, die 't Burger-meesterschap te Roomen bedient ende ghetriumpheert hebbende van Caesar Dictator tot een mede Erfghenaem met Augustus ghestelt is gheweest, ghelijck hy stom gheboren was, so heeft den Orateur Messalla (uyt wiens geslacht des kinds Groot-moeder voord-quam) niet sonder het toestemmen van Augustus gheoordeelt datmen hem in alle manieren in de Schilderkonst soude onderwijsen. Hy overleed eenen jonghelingh wesende, ende inde Konst wonderlick wel toeghenomen hebbende. Hoewel het nu misschien niet vele om het lijf schijnt te hebben, als wy maer slechtelick heenen segghen dat dese Konsten de ghemeyne spraeke des gantschen aerdbodems spreken; soo wordt het nochtans nae rijpe opmerckinghe bevonden een gantsch wonderlicke saecke te sijn; dat de spraekeloose stomme menschen de ghebreckelickheyd haerer nature, door het behulp der Teyckenkonste bykants overwinnen; dat die ghene, de welcke van weghen de groote verscheydenheyd harer taelen nauwelick mede-menschen schijnen te sijn, maer eenighe weynighe treckskens van dese Konsten behoeven te ontkenen om malkanderen te verstaen.

3. De ghewoonelicke en schier in allerhande Konsten en wetenschappen ghebruyckelicke maniere van onderwijsen, geeft ons mede een gantsch duydelick bewijs van de nood saeckelickheydt deser Konsten; ghemerckt de nature veler Konsten ende wetenschappen sodaenigh is, dat d' aller verstandighste ende bequaemste Leer-meesters nimmer-meer soo vele daer toe weten te segghen, of noch vinden sy haer selven nu en dan ghenoodsaeckt haeren toevlucht tot de teycken Konst te nemen. Wy sien het in de schrijvers der Naturelicker Historien, hoe sy nae een moeyelicke veelwoordighe beschrijvinghe van verscheydene creaturen noch eyndelick gedwonghen sijn tot de Schilderije te komen, om ons de ghedaentevan allerley Voghelen, Visschen viervoetighe en kruypende ghedierten bekent te maecken. AElianus in sijne Historie der beesten, nae dat hy geseyt heeft watmen immers segghen kan, beroept sich menightmael^* op de schilderije, willende dat wy daer uyt volkomenlicker souden aenmercken 't ghene ons sijne woorden maer ten halven hadden voorghestelt, soo en is daer oock gheen twijffel aen, of 't gantsche menschelicke gheslacht soude in een dieper nevelnacht der onwetenheydt versoncken ligghen, 't en

* Lib. XXXV. Cap. 4.

* Lib. XV. de Anima. lib. & passim alibi.

[p. 108]

waer saecke dat wy menighmael uyt een kleyn beeldeken leerden 't gene ons vele woorden niet konnen wijs maecken, Alle d' andere Konsten, die tot den oorlogh ofte vrede dienstigh sijn, moeten sich mede met de Teycken-konst behelpen. De krijgs ordinantie, die gemenelick Tactica genaemt word, gelijckse de Veld-overste leert hare benden in een bequaeme slaghorden te stellen, soo en kanse niet wel gheoeffent worden sonder datmen 't gantsche beleydt der saecke van te vooren afschetse; want het ghemoed des Veldheers wordt door dit proef-stuck voorbereydet om sich in allerley schielicke voor vallende gheleghentheyd vaerdighlick te beraeden, Penelope geeft ons te verstaen^* dat d' oude Helden redelick wel met dese Konsten willen om gaen, want sy uyt den Troiaenschen oorlogh wederghekeert sijnde het gantsche ghevecht midsgaeders oock de belegheringhe der Stadt op haere taefels met een weynigh wijns afteyckenden. AEneas heeft mede, nae 't verhael van Ovidius^*, de gheheele belegheringh der Troiaenscher Stad op het versoeck van de verliefde Calypso met een rijsken in het sand des oevers afghebeeldet. Het is oock aenmerckens waerd dat Vegetius^*, als hy alle de Konstenaers en werck-lieden oprekent die noodwendighlick tot elcke legioen toeghevoeght moesten worden, de Schilders niet en heeft willen voor by gaen. De Boumeesters, diemen Architecten noemt, moeten insghelijcks goed verstand van de Teycken-konst hebben; ten eynde dat sy de hoedanigheyt haeres voorghenomen wercks door een gheschilderde schetse ghemackelicker souden voor stellen, seght Vitruvius Lib. I. Architect. Cap. 1. 'tIs wel waer dat sy haer selven somtijds met de Model-konst en niet met de Teycken-konst schijnen beholpen te hebben, als sy naemelick een patroon haeres wercks in was ofte in kley bevormden; Siet ghy niet, seght Greg. Nyssenus^*, hoe dat de Architecten 't ontwerp van groote ende gheweldighe ghebouwen in een kleyn klompken was voorbeelden; en de proportie, die in 't kleyne ghespeurt word, behoudt de volle kracht haerer ghelijckmaetigheyd in 't groote. Nochtans mogen wy vrijelick dencken dat sy dese modellen selfs oock nae een voorighe teyckeninghe fatsoeneerden; ja veeltijds hielden sy haer selven met de bloote teyckeningh sonder eenighe modellen te vreden, ghelijck ons Agellius noct. Attic. Libro. XIX. Capittel 10. te verstaen gheeft. Indien wy noch tot vele andere Konsten en wetenschappen voortgaen, wy sullen bevinden dat de Teycken-konst overal een hand in 't werck heeft. Wat de Medecijne belanght, 't is blijckelick, dat niet alleen d' Anatomici ofte Leden-snijders 't behulp deser Konste vereyschen, maer dat oock de Botanici ofte Kruyd-kenners dese Konst van ouds af tot haer voordeel hebben weten te ghebruycken: De Grieksche autheu-

* Apud. Ovid. in Epistolis Heroidum.

* Lib. II. de Arte am.

* Lib. II. de re militari Cap. 11.

* Orat. iii. in Resurrect. Christi.

[p. 109]

ren der medicijne, Cratevas, Dionysius, Metrodorus, seght Plinius^*, hebben door een seer aenghenaeme maniere van doen de ghedaenten der kruyden in haere Boecken afgheschildert, en soo schreven sy de krachten der selvigher onder aen. Den selvighen Plinius sprekende in een andere plaetse van d' oude Voghel-raemers, Daer waeren verscheyden soorten van Voghelen, segt hy^*, in haere Konst-Boecken afgheschildert. Van de Konsten der Landmeters en Sterren-kijckers seght Martianus Capella^*, De Geometrie ende Astrologie gaen Apettes ende Polycletus verde te boven, wantse alle dinghen soo bequaemelick afbeelden, dat den gheestighen Doolhof-maeker Daedalus de selvighe schijnt voordgebracht te hebben. Soo seght oock Lactantius^* Dat Archimedes de ghelijckenisse der wereld in't holle koper uytghedruckt ende de ghesternten daer in gheschildert heeft, d' Aller profijtelickste Geographische wetenschappen konnen oock naulicks bestaen, by soo verde men deselvige van dese Konsten gaet afscheyden; dies magh yeder-een voor sijn hoofd seer wel met Propertius^* segghen, ick ben ghedwonghen de gheschilderde werelt uit een Land-kaerte te leeren. Doorloopt alle de Geographische Boecken die in de gheheele wereld te vinden sijn, doorwandelt ende doorsnuffelt alle de hoecken des gantschen aerd-bodems, nochtans sal u den arbeyd die ghy selver neemt en andere voor u ghenomen hebben, anders niet dan een verwerde duystere kennisse toebrenghen, in verghelijckinghe van 't groote heldere licht 't welck ons een kleyne kaerte op 't eerste ghesicht stracks aenbiedt. Bereysde lieden, ghelijckse gheerne van haere verde reysen yet verhaelen, soo konnen sy mede dese Konst niet wel ontberen; Die ghene, seght Macrobius^*, dewelcke Land en Zee bewandelt hebben, plaghten wonderlick wel in haer schick te sijn wanneer hun yeman een vraeghe voorstelt ontrent de gelegentheyd van eenighe onbekende Land-streken, ofte van eenen inham der Zee die te vooren onbeseylt was: Dies antwoorden sy met een ghewillighe vlijtigheyd en beschrijven de plaetsen somtijds met woorden, somtijds met een roed stock; achtende dat het hun eerlick is een levendigh verhael te maeken van t'ghene sy ghesien hebben. De Historie heeft oock eertijds erkent wat een sonderling behulp sy van de Kunst verwachtende was; want dieghene dewelcke 't leven van eenighe groot-daedighe mannen beschreven, plaghten oock de Schilderye der selvigher daer by te voeghen; ten eynde dat alle de naekomstighe eeuwen 't uytghedruckte Beeld haeres ghemoeds aenghemerckt hebbende, met eenen oock haere lichaemelicke ghelijckenisse mogten aenschouwen. T.Pomponius Atticus heeft in weynige versen begrepen wie de ghene waeren die in eere ende groote daeden alle d' andere Romeynen te boven ginghen, soo dat hy onder 't Beeld van yedereen, ghelijck Corn. Nepos^* ghetuyght, met niet meer dan vier of vijf ver-

* Lib. XXV. Cap. 2.

* Lib. X. Cap. 15.

* Lib. VI. de Philol. & Mercuri nuptiis.

* De origie erroris. Cap. 5.

* Lib. IV. Elegia 3.

* Lib. vii. Saturn. Cap. 2.

* in Attici vita.

[p. 110]

sen haere loffelicke daeden met t' saemen de eer-ampten diese bedient hadden vervat heeft. Varro socht insghelijcks den naem van verscheyden doorluchtighe mannen door 't selvige middel meer en meer te verbreyden: Soo heeft oock Plinius dese twee t' saementlick ghenaemt, als overeen komende in haere maniere van schrijven: Dat vele eertijds met de liefde van Beelden ontsteken sijn gheweest, seght hy^*, blijckt uyt d' exempelen van Atticus, die Ciceroos sonderlinghen vriend wesende een Beelden-boeck uytghegeven heeft; en van den aller gheleerdsten Varro, die door een gantsch goedertieren vond inde menighvuldighe vruchtbaerheyd sijner wercken niet alleen de naemen van seven honderd doorluchtighe mannen, maer oock haere Beelden te passe ghebraght heeft. Dewijl hy niet verdraeghen konde dat de ghedachtenisse haerer ghedaente soude vergaen, en dat de oudheyd tegen de menschen yet soude vermoghen, soo ist dat hy met dese nieu-ghevonden gift de Goden selfs socht t' overtreffen; vermids hy niet alleen d' onsterffelickheyd aen dese mannen gaf, maer dat hyse met eenen oock in alle landen heenen sond, te weghe ghebraght hebbende datmen deselvighe overal met sich omdraeghen ende als teghenwoordig aenschouwen konde. Dat de Zeden-konste somwijlen oock de teyckeningh in plaetse van vele woorden plaght te ghebruycken, blijckt in 't exempel van den Philosophe Menedemus, die eenen moedwilliglick verwaenden jonghelingh door 't behulp deser Konste soo stil als een lam ghemaeckt heeft: Want als dien jonghen quant sich uytdermaeten hooghvaerdighlick teghen hem aenstelde, soo en andwoorde hy gantsch niet, maer trock de ghelijckenisse van eenen schandelick mishandelden jonghelingh met een veesken in den grond: Dus heeft sich desen jonghen wulp stilswijghende wech ghespoedt, niet maghtigh sijnde 't verwijt van sijn eyghen ghewisse en dien opslagh van d' ooghen der omstanders te verdraeghen, siet Laërtius Lib. II. in Menedemo. d' Vytlegghers der Heylighe Schrifture plaghten sich oock met dese Konst te behelpen; De Schilderye van den Tabernakel, van den Tempel des Heeren, ghemaeckt nae de ghelijckenisse des Hemels, seght Cassiodorus^*, is by my, ghelijck de selvighe in haere eyghene linien konstighlick ghetrocken was, in de latijnsche Pandecten ghestelt. Den naem van Cassiodorus brenght my hier in den sin dat den selvigen autheur in een andere plaetse noch een ander ghebruyck deser Konste ontrent mindere dinghen aenghewesen heeft; Ick heb ten dienste van de Boeck-binders, seght hy^*, verscheyden soorten van inbindsels in een Boeck laeten af-schilderen, op dat de Studenten die maniere van binden, daer sy 't beste ghevallen in hebben, moghten verkiesen. Het soude ons alhier licht vallen 't ghebruyck deser Konsten in vele andere gheleghentheden aen te wijsen, 't en waer saecke dat sich alhier verscheyden exempelen aenboden die ons de nuttigheyd der selvigher

* Lib. XXXV. Cap. 2.

* de Divinis lectioni. Cap. 5.

* ibidem, Cap. 30.

[p. 111]

Konsten in Oorlogh ende Vrede noch duydelicker voorstellen.

4. Michal heeft haeren man David door 't middel van een Beeld behendighlick bevrijdt van de vervolginghe haeres vaders Saul: Want als sy vernam dat dieghene dewelcke Saul gesonden hadde om haeren man 't leven te benemen haer huys ghenaeckten, soo heeft sy hem ter vensteren uytghelaeten ende een Beeld in sijne plaetse in 't bedde gheleyt en sorghvuldighlick bedeckt, als of hy sieck te bedde lagh; dies oock de Send-boden niet goed en vonden haere hand aen den krancken man te slaen, eer dat sy den Koningh gheboodschapt hebben in wat schijn sy hem ghevonden ende ghelaeten hadden; soo dat David onder-en-tusschen respijt ghenoegh kreegh om sich met der haest wech te packen, siet 1 Sam. XIX, 13. 't Doode lichaem van den grooten Alexander bleef een groote wijle tijds onbegraven ligghen, dewijl de Princen onder malkanderen krackeelden wie van hun 't meeste recht tot de kroone hadde; ja 't soude vry wat langher hebben aengheloopen eer sy de begravenisse haeres Koninghs oyt ter herten souden hebben ghetrocken, 't en waer saecke dat hun den waerseggher Aristander aengheseyt hadde dat het land 't welck deses aller voor spoedighsten Koninghs lichaem in haeren schoot soude ontfanghen, geen inbreuke der Vyanden behoefde te vreesen; waer op ghevolght is dat yeder-een het lichaem om strijd ter aerden socht te bevelen, daer hy sijn gebied hadde, om sich selven en sijnen naesaeten dat land eeuwighlick teversekeren. Maer als Perdiceas merckte dat Ptolomaeus sijnen slagh waerghenomen hebbende 't lichaem met groote dagh-reysen nae AEgypten toe voerde, soo heeft hy hem van stonden aen met een ghewaepende menighte naegheiaeght; en daer soude dien dagh seer vele borgherlick bloeds ghestort sijn gheweest, indien Ptolomaeus niet en hadde een Beeld in stede des Koninghlicken lichaems toeghemaeckt 't welck hy sich gheveynsdelick als teghen sijnen danck liet ontweldighen, siet AElianus var. hist. Lib . XII. Cap. ultimo. 't En is met van noode dat wy veele van 't Troiaensche Paerd spreken, ghemerckt Virgilius en andere autheuren daer vol van sijn. Cresias Chidius verhaelt in sijne Persische Historien dat Cyrus⁺, als hy de Stad Sardis, bestormde, de gantsche Land-streke om end' om met houte Beelden van Persiaenen door den raed van Oebares beset heeft, en dat d' inghesetene haer selven uyt vreese van sulcken menighte inde handen van Cyrus vaerdighlick hebben overgegeven, siet oock Theon Sophista Progymn. Cap. XI. Iul. Frontinus Lib. III. Stratag. Cap. 8. Tzetzes Chiliad. I. hist. 1. Semiramis heeft even het selvighe krijghs-besteck ghebruyckt, siet Diod. Siculus Lib. II. als oock Tzetzes Chil. XII. hist. 452. Spartacus is mede door een dierghelijcke

+ Apud Photium

[p. 112]

vond sijne vyanden, die hem aen alle kanten omcinghelt hadden, ontkomen; siet Iul. Frontinus Lib. I. Stratag. Cap. 5. Als Amasis in sijne

oorloghe teghen d' Arabiers hun eenen veld-slag meynde te leveren, soo ist dat hy 't AEgyptische heyr van achteren beset heeft met de Beelden van die Goden dewelcke in AEgypten allermeest gheacht worden; niet twijfelende of sijne Lands-luyden souden met meerder dapperheyt den strijd aenvanghen onder d' ooghen van de Goden die sy in ghenerley wijse in handen van sulcke roof-ghierighe vyanden wilden laeten vervallen, siet Polyaenus Lib. VII. Stratagem. De Lacedaemoniers met t' saemen haere bond-ghenooten hebbende een heyr-kracht van veertigh duysend mannen opgemaeckt, vielen in 't Thebaensche landt, Epamiondas daerom als hy besefte dat sulcken groten menighte der vyanden de Thebanen dapper vertsaeght hadde ghemaeckt, vond het niet gheraedsaem dat hy sulcke machtighe vyanden met een handvol sijner verslaeghener Lands-lieden soude ontmoeten; dies hy oock een bequaem middel versonnen heeft om de selvighe met een lustighe stoutmoedigheyd te vervullen, eer dat hy de kanse soude waeghen. Daer was in de Thebaensche stad een Beelt van Pallas houdende een spiesse inde rechte hand, ende eenen schild inde slincke hand nederwaerts ontrent haere knien. Dit Beeld liet hy 's nachts door vlijtighe getrouwe Konstenaers heymelick veranderen, en heeft s'morghens vroegh alle de Kerck-deuren door de gantsche stad gheopent ten eynde dat yedereen met een voetvallighe nederigheyd voor alle de Goden en Godinnen verschijnende een goede uytkomste van hun souden afsmeecken. Vele die ghebeden tot de voornoemde Pallas meynden uyt te storten, vonden sich door een diepe verwonderinghe dapper ontstelt dat sy de Godinne in eenen gantsch anderen schijn vonden; 't gherucht liep van stonden aen door de gheheele stad, dat de Godinne selver haere waepenen teghen de ghemeyne vyanden alreede uytghestreckt hadde; ende als daer eenen grooten toeloop was, dergener die sulcken wonderdaed van alle kanten quaemen beschouwen, soo heeft sich Epaminondas daer oock laeten vinden, segghende dat sy haere vyanden niet meer behoefden te vreesen, ghemerckt sy nu de Goddelicke hulpe ooghschijnelick aen haere sijde hadden. Desen aenslagh heeft soo veele te weghe ghebracht, dat de Thebaenen 't veld behielden en haere vyanden met een gheweldighe neder-laeghe schandelick te rugghe dreven, siet Polyaenus Lib. II. Stratagematum. Als L.Sylla beraedslaeghde hoe dat hy sijne Soldaeten tot het vechten soude aenmoedighen, soo heeft hy sich laeten verluyden dat hem de Goden van 't ghene toekomstig was verwittighden; die heeft hy oock openlick voor d'oogen van 't gant-

[p. 113]

sche heyr. Als het nu in slag-orden stont, enen voetval gedaen aen een kleyn Beeldeken 't welck hy uyt den Delphischen Tempel ghebrogt hadde, versoeckende dat het hem doch de toegheseyde victorie wilde laeten volghen; siet Frontynus Lib I. Stratag. Cap. 145. en Valer. Maximus Lib. I. Cap. 2. Exmplo 3. Plutarchus^* voeght daer by dat het voornoemde Beeld een goude Beeld van Apollo gheweest is. Als een ghemeyn ende onvermaerd mensche den Keyser Nero een Beeldeken van een jonghsken hadde gheschoncken, 't welck hy seyde die kracht te hebben dat het allerley t' saemen-rottinghen teghen sijnen persone of teghen 't Roomsche rijck sekerlijck soude aen 't licht brenghen, so ist dat het den Keyser op 't schielicke ontdecken van eenen vreeselicken aenslach niet alleen voor een gantsch Goddelick Beeld heeft beginnen te houden, maer hy heeft het oock boven dien drymael s' daeghs door eenen ghesetten offer-brand soecken te versoenen, wenschende yeder-een wijs te maecken dat hy door 't ingeven des selvighen Beelds tot de kennisse van toekomstighe dinghen ghebraght wierd. Suetonius in Nerone, Cap. 56. Theagenes insghelijcks van meyninghe sijnde ergens te gaen ofte yet wat te verrichten, plaght sijn voornemen bekent te maecken aen een Beeld van Hecate 't welck hem overal vergheselschapte; siet Suidas. Iupiter heeft Iuno door 't toedoen van een statue in haer voornemen verhindert, als sy tot echt-scheydinghe ghesint was; siet Pausanias Lib. IX. Amosis nam 't onnaturelicke ghebruyck van 't menschen offer, het welcke inde Aegyptische stad Heliopolis plightelick onderhouden wierd, t' eenemael wech; ghebiedende datmen dry wasse Beelden in stede van dry menschen aen Iuno soude op-offeren; siet Porphyrius Lib. II. de Abstinentiâ. 't Is dan alhier aenmerckens waerd 't gene Servius schrijft; Staet te weten, seght hy^*, dat ghekontrefeyte dinghen in de gheleghenheyd der Offerhanden soo veele ghelden als de waerachtighe: Wanneer men over-sulcks een Offerhande doen moet van dinghen die quaelick te bekomen sijn, soo maecktmen deselvighe van deessem ofte was, en 't doet even soo veele als ofmen de waere dinghen selver opgheoffert hadde. D' Aegyptenaers maeckten weynigh wercks van haeren Koningh Amasis⁺ in 't eerste beghintsel sijner regeninghe, om dat hy van een onedel ende gheringh gheslacht was; sy en konden daer toe met verstaen, dat sy hem d' eere die hem toequam ghewillighlick souden opdraeghen, dies hy oock om voorder verachtinghe te voorkomen en sijne onderdaenen tot schuldiche eerbiedigheyd te bewegen, eenen bequaemen wegh heeft inghegaen. Nae dat hy een gouden Becken 't welck eenen langhen tijd onder den Koninghlicken Huysraed maer alleen ghebruyckt wierd om de voeten des Koninghs en der ghener die met hem aen de tafel

* In Sylla.

* Ad versum 116. Secundi Aeneid.

+ Indien yeman belust is te weten door wat middel Amasis een gemeyn man wesende aen de kroon geraeckt is, siet Athenaeus Lib. XV Deiopnos. Cap. 7.

[p. 114]

saeten te wasschen, versmolten ende in een Beeld verandert hadde, soo heeft hy het opghericht ende gheheylight met een scherp ghebod dat het van yeder een gheeert ende aenghebeden soude worden. 't En liep niet langhe aen of 't bevel des Koninghs wierd van allerley soorten van menschen vaerdighlick naeghekomen, en hy gaf sijnen ondersaeten op die ghelegenheyd te kennen uyt wat stoffe dit Beeld ghemaeckt was, naemelick uyt het Becken waer in sy menigmael haere vuyle voeten ghewasschen, haer water ghemaeckt, en haere overlaeden maeghen ontledighet hadden. 't Is met my even soo ghestelt, seyde hy noch voorder; want alhoewel ick in 't eerste een ghemeyn man sijnde van 't slechte volck niet met allen en verschilde, soo magh ick nu nochtans met goed recht die eerbiedigheyd van u afeyschen diemen de hoogh-gheduchte Majesteyt der Koninghen schuldigh is, siet Herodotus in Euterpe. Gelijck de Chaldaeen het Vier eertijds Goddelicke eere plaghten aen te doen, soo quam het hun inden sin de kracht haeres Gods met de maght der Goden die van andere volckeren ghedient wierden te beproeven. Dies sy met haeren God omreysende gheen Goude, Silvere, Metaele, Houte of steene Goden vonden, die teghen 't al-verslindende vier konden uythouwen, 't wierd al verteert wat daer by ofte ontrent quam; 't gingh met hun en haeren God overal voor de wind, tot dat sy den Priester van Canopus (die eenen afgherechten en seer loosen quant gheweest schijnt te sijn) ontmoetet hebbende seer leelick van hem wierden uytghestreken; Want desen Canopischen Priester wel wetende met wat God hy te doen hadde, nam een bespuyt kruycke, ofte eenen gatighen water-pot dien hy met water opvulde nae dat alle de holen en scheuren eerst met was ghestopt waeren. Tot desen rompe des lichaems heeft hy naederhand 't hoofd met t' saemen d' andere leden toeghepast en met eenerley verwe overstreken. Als hy nu dit bedrieghelicke Beeld dus toeghemaeckt hadde, soo ist dat desen ydelen Goden-strijd een gantsch belacchelick eynde ghenomen heeft. De Chaldaeen maeckten haere rekeninghe dat het vier haest een eynde van desen God soude maecken, ghelijck het alle d' andere Goden lichtelick te niete hadde ghedaen; doch 't heeft hun ghemist, Want dit Canopische Beeld in 't midden van het vier gestelt sijnde heeft terstond uytghegeven wat het in hadde, soo dat de levendighe kracht des Chaldaeïschen Gods daedelick in eenen hoop doove kolen verandert is gheweest, siet Cedrenus en Suidas in Canopus. Den Koningh Antiochus door 't Roomsche gheweld t' onderghebracht wesende, soo vond sich Annibal ghedwonghen de vlucht te nemen in Gortyna, de hoofd-stad van 't Eyland Creta, om daer met ghemack t'overslaen wat hem tot

[p. 115]

versekeringe sijnes lijfs te doen stond. Maer hier quam 't hem daedelick in den sin dat hy niet vele goets van de Cretensen hadde te verwachten, wan 't ghelijck het hem bekent was dat sy met de gierigheyd dapper behanghen waeren, soo merckte hy dat sy den snuf van sijn groote gheld in den neuse hadden, en dat sy hem niet en souden spaeren 't en waer saecke dat hyse met eenen gauwen aerdighen treck om den tuyn wist te leyden. Hy vulde verscheydene groote potten met loot, 't opperste der selvigher maer alleen met een weynigh gouds bedeckende; dese potten heeft hy openlick inden Tempel van Diana doen brenghen, als of hy de Godinne de bewaeringhe van alle sijne schatten best toevertroude. Dit stond die van Gortina wonderlick wel aen; soo hielden sy oock goede wacht ontrent den Tempel, niet soo seer vreesende dat yeman anders de hand daer aen soude slaen, als wel dat Annibal selver roukoop hebbende van 't ghene hy ghedaen hadde, de selvighe ontvoeren moght. Maer 't en was Annibal daer niet te doen; want hy sijn gheld in de holligheyd van ettelicke kopere statuen die hy overal met sich voerde versteken hadde, laetende de voornoemde statuen onachtsaemelick op de vloer ligghen, om minder naedencken te verwecken. Als nu de Cretensen meynden sijn gheld in haere klaeuwen vast te hebben, soo en hadden sy daer niet teghen dat hy gingh waer 't hem gheliefde; dies hy oock met alle sijn geld in Pontus tot den Koningh Prusias ghevlucht is, siet Cornel. Nepos in vita Hannibalis. Alcibiades, nae dat hy nu eenen langhen tijd in 't wilde gheloopen hadde, begost groote ende ghewightighe saecken ter hand te trecken, en sich eenighe dinghen t' onderwinden die niet wel sonder de hulpe eenes ghetrouwen vriends konden uytghevoert worden. Daerom heeft hy het oock noodigh gheacht de voornaemste sijner vrienden, die hy meynde te ghebruycken, door een seer bequaem middel te toetsen hoe sy t' hem waerd gheneghen waeren. Want als hy een seecker Beeld 't welck nae de ghelijckenisse eenes dooden mans ghemaeckt was in een doncker gat versmeten hadde, soo heeft hy den vriend voor den eenen anderen nae met een gemaeckte schrick het dode lichaem getoont; segghende dat dit nu den rechten tijd was om 't goede ghevoelen 't welck hy van haere vriendschap hadde te beandwoorden en hem getrouwelick by te staen in 't vervoeren ende verhelen van dien hy seyde selver omgebraght te hebben: Maer 't grootste deel sijner vrienden schroomhertighlick aerselende en wilde met dese saecke niet te doene hebben; Callias alleen toonde sich ghereed te sijn om 't ghevaer sijnes vriends trouhertighlick t' ondergaen; dies hy hem naemaels altijd voor een oprecht vriend ghehouden ende ghebruyckt heeft, siet Polyaenus Lib. I. Stratag. Het verhael van 't menighvuldige ghebruyck der

[p. 116]

statuen schijnt ons oock 't ghewagh van die houte Paerden af te vergen daer Vegetius van spreeckt; So wel d' oude als jonghe Soldaeten waeren eertijds ghehouden 't Paerd-springhen ernstelick te oeffenen, seght hy^*, soo ist oock dat het selvighe ghebruyck tot op desen huydighen dagh ghepleghet wordt, alhoewel niet met dien ernst. Houte Paerden wierden s' winters onder 't dack, s' Somers in 't opene veld onder den blauwen Hemel gestelt; op dese moesten de jonghe Soldaeten eerst sonder eenighe wapenen, en daer nae (als sy nu de rechte grepe hadden) in haer volle harnasch springhen. Dit wierd soo sorghvuldighlick van hun ghedaen, dat sy niet alleen van de rechte maer oock van de slincke sijde leerden op en af springhen, somtijds bloote swaerden en halve spiessen inde hand houdende. Dit was haer daghelicksche werck, ten eynde datsy inde menighvuldighe vewarringhe des ghevechts vaerdighlick souden weten in 't werck te stellen 't ghene sy inden tijd van vrede en stilligheyd soo besighlick leerden. De Persianen plaghten haere Paerden niet alleen tot het scherpkletterende gheluyd der waepenen en tot het heesche ghekrijt der gewapenden te ghewennen, maer sy plaghten oock voor de voeten haer der Paerden, als deselvighe in eenen vollen spoed quaemen aengheloopen, eenighe mensche-Beelden met kaf opghevult te werpen; uyt vreese dat hun haere Paerden in 't ghevecht bruyckeloos souden sijn, indiense de menschen die onder haere voeten verslaeghen ligghen ontsaeghen, siet AElianus Lib. XVI. de Animalib Cap. 25. Als den Macedonischen Koningh Perseus den Oorlogh teghen de Romeynen opnemende verwittighet was dat niet Libya alleen, maer oock de victorie die sy onlanghs over Antiochus hadden ghehadt, hun veele Elefanten toebroght; soo ist dat hy terstond daertoe arbeyde, dat de Macedoninesche Paerden 't onghewoonelicke ghesicht van sulcken yselicken beest niet en souden vreesen. Hy liet over-sulcks verscheyden houte Beelden maecken die d' Elefanten in ghedaente ende coleur seer wel gheleken. Bevelende dat d' een of d' ander op dit houte Monster klimmen end' een trompet door de holligheyd sijnes snuyts blaesen soude, dus heeft hy met der tijd te weghe ghebraght dat de Paerden 't vervaerlicke ghesicht ende ghekrijsch deser beesten seer wel konden verdraeghen, siet Polyaenus sub finem Lib. IV. Stratag. Wy en moghen hier oock die ghewijde statuen niet voorbygaen dewelcke eertijds inanguratae statuae, als mede Dii tutelares ofte averrunci ghenaemt wierden. Want dese waeren eenighe sekere Beelden door 't toedoen van konstighe belesers in een onbeganckelicke plaetse des Tempels opgheset ofte in 't een of 't ander oort heymelick begraeven, om de grimmigheyt der Goden ter neder te legghen en 't land van den aenstoot der vyanden te bevryden, siet Photius in excerptis ex hist. Olympiodori. 't Schijnt dat dien Talus, daer Apollonius Rhodius^* ghewagh van maeckt, onder

* Lib. 1. de re milit. Cap. 18.

* Lib. 1. de re milit. Cap. 18.

[p. 117]

't gehetal deser statuen gerekent magh worden. Den Philosophe Asius heeft oock een seker Beeld van Pallas door de werckinghe der hemelscher influentien soo bekrachtight, dat de behoudenisse der Trojaenscher stad aen de behoudenisse van het Palladium bekent was te hanghen, siet Tzetzes in Lycophronis Cassandram. Doch hier van sullen wy ellers wat breeder handelen. Indien yeman onder en tusschen yet meer van dese ghewijdde statuen, die hedens-daeghs onder de curieusen met den naem Talisman bekent sijn, begheert te weten, deselvighe magh lesen 't seste Gapittel van't Boeck by Monsr. Gafarell in 't Fransch uytghegheven, ghenaemt Curiositez inouies.

5. Wy souden ons selven eenen oneyndelicken ende ondoenelicken arbeyd op den hals haelen indien wy alle de Statuen en Beelden, die wel eer tot noodsaeckelick ghebruyck en verciersel gemaeckt sijn gheweest, bestonden op te rekenen, 't blijckt, dat ick vele andere autheuren voorby gae, uyt Cassiodorus alleen; De Toscanen sijn d' eerste gheweest, seght hy^*, die de statuen in Italien hebben ghevonden: Soo heeft oock de naekomstighe eeuwe desen haeren vond met sulcken vaerdigen gunst omhelst ende onderhouden, dat het niet vele verschilt of het volck 't welck inde Roomsche stad door de Konste gemaeckt was, quam ten naesten by over een met de menighte der ghener die de nature selver had voordghebracht. Ghelijck ick dan de schuld van vermetenheyd ende verwaendheyd niet en soude konnen ontgaen, indien ick op my nam in 't bysonder te verhaelen al wat d' oude schrijvers aengaende 't menighvuldighe ghebruyck der Konstigher wercken hebben naeghelaeten; soo voeght het my best dat ick mijn voornemen nae de gheleghentheyd mijnes gheringhen verstands en middelmaetighe naerstigheyd soude besnoeyen, sonder de hoogh-staetelicke vercierselen der Kercken, der Merckt-plaetsen, der ghemeyner Galeryen in 't minste aen te roeren. Want het veele beter is dat wy d' aensienelickheyd sodaeniger wercken door een stilswijgende verwonderingh haere behoorlicke achtbaerheyd lieten behouden, dan dat wy de selvige door de dorre schraelheyd van een onvolkomen ende onaerdigh verhael souden ontcieren. Om dan maer alleen op eenighe andere exempelen van 't menighvuldighe ghebruyck deser Konsten aen te dringhen, soo staet ons voor eerst aen te mercken dat misschien eenighe onder d' oude 't exempel der Lacedaemoniers volgende ghesocht hebben niet alleen de ghemeyne maer oock de bysondere plaetsen met allerhande schoone Statuen en Schilderyen te vervullen. Soo lesen wy dat de Lacedaemoniers, die door een goedrondsche rouwigheyd veele andere Konsten plaghten te verwerpen, dese Konste in grooter waerde hebben ghehouden. Want ghelijck die Krijg-such-

* Variar. VII. 15.

[p. 118]

tighe mannen veele hielden van schoone en welgemaeckte lichaemen als wesende d' aller bequaemste tot den Oorlogh door de rappigheyd en sterckte die in welghestelde leden ghevonden wordt, soo hadden sy oock een sonderlinghe begheerte om lustighe en fraeye kinderen voord te brenghen, gheen bequaemer middel daer toe vindende dan dat sy haere swanghere huys-vrouwen de Beelden van Apollo en Bacchus, van Castor en Pollux, Nigeus, Narcissus, Hiacynthus gheduyrichlick souden voor d' ooghen stellen. Oppianus in sijn eerste boeck van de Iaght beschrijft dese ghewoonte der Lacedaemoniers in 't breede, daer by voeghende dat de Duyven-melckers en Ros-tuyschers door een diergelijcke maniere van doen Duyven-jonghens en Paerde-veulens nae haere eyghene fantasije ghesprickelt krijghen. Soo komt oock 't bedrijf van den Patriarche Iacob daer mede seer wel over-een, siet Genes. XXX. en St.Hieronymus Quaectionib. in Genesin. De ghelijckenissen schickten sich meestendeels nae de gelegentheyd onses ghemoeds, seght Plinius^*, als in 't welcke verscheyden ghevallighe dinghen veele vermoghen; 't Ghesicht, 't ghehoor, de memorie, de verbeeldinghe die ons ontrent den tijd der ontfanckenisse in den sin komen. 't Wordt oock daer voor ghehouden dat eenen schielijcken inval, die dan in 's Vaders of 's Moeders herssenen speelt, de ghelijckenisse gantsch en gaer fatsoeneert of ten minsten vermenght. Des-halven vindt men oock in den mensche een grooter verscheydenheyd der ghedaenten dan in alle d' andere ghedierten; De vaerdige bewegelickheyd onser vlieghender gedachten, de snelligheyd onses doordringhenden ghemoeds, d' onghelijckheyd onses veranderlicken verstands plaght in de voordghebraghte dinghen menigherhande merckteyckenen in te drucken; daer d' andere ghedierten in 't teghendeel een onbeweghelick ghemoed hebbende met d' andere beesten van dien aerd niet met allen verschillen. St.Augustinus^* verhaelt uyt de schriften van den wijdberoemden Medecijn Soranus, dat eenen seer mismaeckten Koningh van Cyprus sijn Huys- vrouwe een schoone Schilderye plaght voor te stellen als hy van meyninghe was haer te bekennen, verhoopende dat sy hem schoone kinderen nae de ghelijckenisse des voorgestelden Beeld soude voord-brenghen, indien sy slechts haere ooghen daer op gheslagen hield wanneer hy met haer te doen hadde. Galenus^* brenght een exempel by 't welck met het voorighe t' eenemael over een komt, 't Is mede ghenoeghsaem bekent dat Heliodorus den gantschen inhoud sijner AEthtopischer Historie op sulcken gheschiedenisse ghegrondeert heeft. Doch overmids dese aenmerckinghe de leeringhen van Hippocrates eyghentlick schijnt aen te gaen, soo laeten wy deselvighe vaeren, ons keerende tot verscheyden andere exempelen van 't menighvuldigighe ghebruyck deser Konsten.

* Lib. vij, Cap. 12.

* Retract. Lib. ij. Cap. 62.

* De Theriaca ad Pisonem.

[p. 119]

6. Apelles door tempeest in AEgypten gelandet sijnde, daer Ptolemaeus doe ter tijd regheerde, die hem eenen ouden wrock droegh seder dien tijd dat sy beyde 't Hof van den grooten Alexander volghden, was in 't uyterste ghevaer sijnes levens ghebraght. Want als sijne bitsighe doortrapte benijders eenen vermomden bedriegher hadden toeghemaeckt die hem in't ghelaet ende ghewaedt der Koninghlicker roepers te Hove tot een bancket soude roepen, soo is hy sonder eenigh achterdencken voor den Koningh verschenen, niet beter wetende of hy was van den Koningh ghenoodt om met hem ter tafel aen te sitten. Ptolemaeus kreegh den Konstenaer soo haest niet in d'ooghe, of hy heeft hem in sijnen verbolghen toorne af-ghevraeght wat hem overgingh dat hy soo met sijn leven speelde. Apelles wist niet wat t' andwoorden, dan dat hem de Koninghlicke roepers van s' Koninghs weghe hadden aengheseyt dat hy daer verschijnen moest: Dies oock den Koningh alle sijne roepers op staende voet voor hem ontboden heeft, ghebiedende dat hy aenwijsen soude wie hem hadde aenghesproken. Maer als Apelles dien Roeper onder dat gheselschap niet en konde ghevinden, soo is hy ghedwonghen gheweest de voorspraecke sijner Konste te ghebruycken: Want hy heeft een dooye kole uyt den haerd ghenomen en de ghelijckenisse sijnes roepers daer mede soo levendigh op de wand uytghedruckt, dat den Koningh uyt het beghintsel der Teyckeninghe den bedrieger staends-voets kende. Plin. XXXV, 10. Het wasse Beeld van Iulius Caesar, 't welck yselick was om aen te sien van weghen de dry en twintich gaepende wonden die hy in 't Raed-huys ontfanghen hadde, heeft het Roomsche volck krachtighlick tot wraecke verweckt, Appianus Lib. II. de Bello civili. Galba op den richterstoel ghetreden sijnde, en sich nae't voorstellen van ettelicke Beelden der ghener die Nero veroordeelt ende omghebraght hadde over den ellendigen stand der tijden een weynigh gheklaeght hebbende, wierd daedelick Roomschen Keyser ghekosen. Suetonius in Galb, Cap 10. Den Keyser Antoninus uytdermaeten seer versot sijnde op d' onmanlicke maniere van kleedinghe die in Phoenicia ghebruyckelick was, heeft sijne Schilderye voor heenen nae Roomen gheschickt, om 't volck allenghskens daer toe te brenghen, dat hun dien draght niet en moght vreemd schynen als hy onder hun in sulcken ghewaed soude komen, siet Herodianas Lib. V. Eenighe Koninghen plaghten de Schilderye van een schoon vrouwe Beeld, 'twelck sy na hare eygene fantasije lieten schilderen, in alle de plaetsen haeres ghebieds te senden, of daer misschien erghens een maeghd ghevonden wierd die met het voerschrift haerer weelderigher lusten overeen quam, siet Claudianus de Honorij et Mariae nuptiis

[p. 120]

Q. Fabius, een wijd-beroemdt Veld-heer, sond de Karthaginensen enen vreede-staf ende een spiesse toe, ghevende hun door eenen brief te verstaen dat het Roomsche volck aen hun dese twee teyckenen van Pays ofte Oorlogh had ghesonden, ten eynde dat sy een van beyde souden verkiesen, niet anders als of dat selvighe 't welck sy verkosen maer alleen ghesonden waer. Hier op hebben de Karthaginensen geantwoord dat sy haer selven in 't minste niet ghenoodsaeckt vonden een van beyde te kiesen, ghemerckt het stond inde maght der ghener die dese twee dinghen broghten een van beyde daer te laeten, en dat het ghene sy daer lieten even soo veele by hun ghelden soude als of het verkoosen hadde gheweest. M. Varro houdt staende dat het gheen rechte vredestaf en spiesse was die sy over en weder sonden, maer dat het enckele richelsteenkens gheweest sijn waer in dese dinghen ghegraveert stonden, siet Agell. noct. Attic. Lib. X, Cap. 27. Den Lacedaemonier Hippodamus inde stad Crommus van d' Arcadianen beleghert sijnde heeft sijne Lands-luyden den uytersten nood van de benaude stad bedecktelick te verstaen ghegeven, mids eenen Bode aen de Lacedaemonische stad afsendende, die anders geenen last hadde, dan dat hy sijn Moeder soude aensegghen, datse 't vrouken, 't welck in den Tempel van Apollo stond opghebonden, noodwendighlick voor den tienden dagh ontbinden moeste. Den Lacedaemonische raed (indachtigh sijnde dat daer een gheketende Schilderye van den hongher in Apollos Tempel ghewijhet was) heeft uyt dese duystere boodschap besloten, dat het de belegherde van weghen de honghers noodt, geen tien dagen maghtigh waeren te herden; daerom hebben sy oock daedelick middelen gheschaft om de verhongherde stad sonder eenigh uytstel te spijsen, Athenaeus Lib. X. Deipnosoph. Cap. 19. Eubata Cyrenaeus hield sich soo stand-vastighlick aen de trouwe die hy sijn echte vrouwe schuldigh was, dat hy de brandende onverduldighe lusten van d' onkuysche Lais door schoone woorden opgheschort heeft; belovende dat hy haer met sich nemen soude als hy wederom nae Cyrenen vertrock. So heeft sy dan haer moeyelick versoeck voor een wijle tijdt ghestaeckt, vastelick vertrouwende dat hy niet en soude van sijn woord afgaen. Maer 't eerlicke ghemoedvan Eubata kost daer toe niet verstaen, dat hy de beloften die hem van dese lichte Hof-poppe waeren afghedrongen in een even weegh-schaele soude stellen met de beloften die hy sijn eyghen wijf vryelick hadde ghegeven; dies hy haer eyndelick de slippe heeft gheboden, maer alleen de Schilderye van de schoone Hoere in plaetse van de Hoere selver wechvoerende, siet AElianus Lib. X. var. hist. Cap. 2. Wy sien gheerne 't Beeld der ghener die wy beminnen, seght Dionysius Sophista Antiochenus^*

* Epist. 1.

[p. 121]

als het ons niet ghebeuren magh de beminde selver t' aenschouwen, siet oock AEneas Sophista epist. 12. Ovid. Lib. II. de Ponte, Eleg. 8. en Heroidum epist. XIII, vers. 151. Den jongen Plinius heeft het selvighe seer wel uytghedruckt; Gelijck ick dien uytnemenden jonghelingh altijd een sonderlinge liefde toeghedraeghen hebbe, seght hy^*, soo ist dat mijn verlanghen als noch gheweldighlick t' hemwaerd streckt. Daerom sal het my dapper aenghenaem wesen dat ick sijn Beeld altemet besten magh, dat ich my tot het selvighe keere, dat ick het genaecken ofte oock daer voor by wandelen magh: Want indien de Beelden der ghener die overleden sijn onse swaermoedighe droeffenisse dapper verlichten, wanneer wy de selvighe binnen 's huys opgheset sien; hoe veel te meer sullen ons die Beelden allerley treurigheyd benemen, de welcke ons in 't openbaer en in d' aller vermaerdste plaetsen niet alleen de ghestalte en tronie onser vrienden, maer oock haeren loffelicken naem en welverdienden roem aenwijsen. So schijnen oock d' eerste beghinselen deser Konsten haeren oorspronck daer uyt voornaemelick ghetrocken te hebben, dat de mensch altijd begherigh is de memorie van d' overledene te verlenghen, ofte oock van dieghene welckers afwesigheyd hem sonder sulcken ghedenckteycken onverdraegelick schijnt te sijn, siet wat Fulgentius^* verhaelt van den AEgyptischen Syrophanes. Een Corinthische maeghd insghelijcks, door de liefde aenghedreven ende onderwesen sijnde, heeft het eerst gheavontuyrt haere onervaerene handen aen dese Konst te slaen: Want als sy eenen vryer hadde die een verde reyse aennemende om sijn afscheyd quam, soo ist dat sy haeres vryers schaduwe by de keersse met linien omtrocken heeft. Haren Vader Dibutades, die eenen Potbacker was, siende wat sy ghedaen hadde, heeft dadelick (ghelijck der menschen ghewoonte is op d' aller kleynste en schielickste beghinselen met eenen noestighen ende standvastigen ernst aen te dringhen) 't gantsche begrijp binnen dese linien vervat uytgheholt, met kleye vervult, en 't Beeld het welck in dese vorme ghefatsoeneert was in sijnen oven ghebacken, den Griecken 't eerste Beeld voorstellende, ghelijck sijn dochter den eersten grondslagh der teycken-konste scheen gheleyt te hebben. Dit verhaal sullen wy, door de ghenaede Gods, in onsen naem-rol der Konstenaeren wat breeder verhandelen, wanneer wy daer van Dibutades spreken.

7. Dies halven was het een gantsch prijselike kostuyme die onder d' oude ghepleeght wierd, dat sy naemelick de memorie der ghener die wel van't ghemeyne beste verdient hadden door 't oprichten van Statuen en andere Beelden sochten te vereeuwighen. Want ghelijck sy 't verlanghen 't welck sy nae de deughden der overledener Helden hadden niet wel verdraghen konden, en dat sy boven dien andere

* Lib. 2. epist. 7.

* Lib. I. Mytholog unde Idolum dicatur.

[p. 122]

mede tot de liefde der selvigher deughden door de belooninghe des deughds sochten te verwecken; soo hebben sy door dit middel niet alleen haere eyghene herten van droeffenisse ontlast, maer oock de herten van andere tot de liefde des deughds krachtighlick onsteken, siet Lactant. Cap. 15. de Faljâ religione. Ieder een laet sich selven ghemeynelick voorstaen, seght Symmachus^*, dat hem groote eere gheschiedt, als hy verneemt dat andere nae de waerdigheydt haerer verdiensten eenen behoorlicken prijs ontfanghen. So seght den selvighen autheur in een andere plaetse^*, Wanneer treffelicke mannen de vrucht haerer deughden ghenieten, dan wordt daer een goede hope bereyd voor alle deghene die den selvighen wegh meynen in te slaen. d' Atheniensen hebben den fabel-schrijver AEsopus, die maer eenen gheringhen slave was, een heerlicke statue opghericht, seght Phaedrus^*, willende daer mede te verstaen gheven dat den ghebaenden wegh die ons tot de onsterffelickheyd leydt van allerley soorten der menschen sonder eenigh onderscheyd betreden wordt, en dat de aensienelickheyd van eenen grooten naem niet so seer op de gheleghentheyd onser geboorte, als op de deughdelickheyt onses levens plaght te volghen. Ptolomaeus Philopator heeft eenen Tempel ter eeren van Homerus opghebouwt, waer in hy Homerus bequaemelick sittende heeft laten maecken, en rondom hem alle de steden die sich de geboorte van Homerus om strijd toeschrijven, siet AElianus Lib. XIII. var. Histor, Cap. 22. Agellius Lib. III. noct. Attic. Cap. 11. heeft de naemen van verscheyden vermaerde steden, die om de gheboorte van Homerus krackeelden, voorghestelt. Berosus had een sonderlinghe ervarenheydt in d'Astrologie, en heeft door een gantsch Goddelick vernuft vele toekomstighe dinghen voorseyt, seght Plinius^*, dies hem de voornoemde Atheniensen een statue met een goude tonghe in haere openbaere Schole hebben opgherecht, De naeckte waerheyd van het ghene Harmodius en Aristogiton gheseyt worden ten dienste haeres Vader-lands gedaen te hebben, is ons van Thucydides in 't seste Boeck sijner Historien beschreven. De naekomstighen Atheniensen evenwel niet beter wetende dan datse haer leven voor de ghemeyne vrijheyd lieten, hebben hun twee Kopere statuen opgherecht, siet Plinius Lib. XXXIV. Cap. 8. Pausanias in Atticis, Valer. Maximus Lib. II. Cap. X. ex. ext. I. Dese statuen, ghelijckse daer nae van Xerxes wechghenomen ende in Persia vervoert waeren, so sijnse wederom, nae het segghen van Plinius, te Athenen ghesonden uyt last van den grooten Alexander; Pausanias houd staende, dat den Koningh Antiochus de selvige aen de Atheniensen heeft wederghesonden; Valer. Maximus heeft den Koningh Seleucus d' eere van sulcken beleeftheydt toegheschreven. Daer was in den selvighen

* Lib. IX. Epist. 102.

* Lib. I. Epist. 37.

* Sub finem libri secundi fabularum.

* Lib. VII. nat. hist. Cap. 37.

[p. 123]

tijd een sekere lichte Vrouwe, Leaena gheheeten; metWelcke Hermodius ende Aristogiton groote ghemeynschap hielden, om datse in 't snaerenspel boven andere scheen uyt te muyten. Dies hebben de heerschende Pisistratidae dese Vrouwe laeten aengrijpen en op de pijnbancke werpen, niet twijfelende of sy wist het volle bescheydt van den gantschen aenslagh; maer sy liet sich soo langhe pijnighen tot datse den geest gaf, sonder nochtans jeman van de med-wetighe te saemsen-rotters te naemen. De Atheniensen, ghelijckse niet en wilden dat den lof van sulcken trouw-hertighen volstandigheyd soude verdonkert blijven, soo en kondense evenwel daer toe niet verstaen datse een hoere sulcken eere soude aendoen; daerom gaven sy den Konstenaer last, dat hy een leeuwinne sonder tonghe soude ghieten; want ghelijck het leeuwinnen beeld haeren naem beandwoorde, soo kost jeder een d' oorsaeck van sulcken eerghift uyt de tongheloose ghelijckenisse lichtelick afnemen, Plin. XXXIV. 8. siet oock Plutarchus de Garrulitate. Als den Keyser Tiberius vele steden herbouwet hadde die gheduyrende den tijd sijner regheringhe door een vreeselicke aerdbevinghe in Asia om verde ghestort waeren, seght Phlegon^*, soo ist dat de Asiaensche steden haere danckbaerheyt bewesen mids hem een Colosse op de Roomsche merckt-plaetse opsettende, met eenen oock daer by voeghende de Statuen van alle de steden die hy wederom had opghebout. Nae dat Gelon de maght der Karthaginiensen in het gevecht ontrent Himera ter neder ghevelt en heel Sicilien onder sijn gheweld ghebraght hadde, soo is hy op de marckt-plaetse naeckt onder 't volck ghekomen; verklaerende, dat hy ghereedt was de regeringhe des lands aen de ghemeynte over te geven, indien sy sulcks wilden aenvaerden, maer de gemeynte, ghelijck sy hem in 't stuck van de regheringhe sijn begheerte afsloegh, soo heeft sy hem met ghemeyne stemmen een naeckte beeld in Iunos Tempel opgherecht, de prijs-waerdigheyd van dese sijne daed met eenen oock door een volruyme opschrift betuyghende, siet AElianus Lib. VI. var. hist. Cap- 11. & Lib. XIII. Cap. 22. Iosephus den vermaerden schrijver der Ioodscher gheschiedenissen, onder andere ghevanghenen te Roomen wechgevoert sijnde, heeft aen den Keyser Vespasianus en Titus seven boecken overghelevert die hy van 't belegheren en 't innemen der Stadt Ierusalem hadde beschreven. Dese Boecken wierden niet alleen in de ghemeyne Bibliotheke sorgh-vuldighlick opghesloten, maer den Ioodschen Schrijver heeft boven dien oock d' eere ghehad datmen hem een statue vergunde, siet Suydas. Den grooten Capiteyn Chabrias is de eerste gheweest die de Atheniensen gheleert heeft hoe dat sy den aenloop eenes moedighen Vijands op 't aller veylighste souden

* Cap. 13. de Rebus mirabilibus.

[p. 124]

verwachten mids haere spiessen vellende en haere schilden met een geboghen knie onderstuttende: Desen vond wierd soo dapper in 't gantsche Griecken-land gheroemt, seght Cornel. Nepos^*, dat Chabrias wilde datmen hem een statue in die ghestalte soude stellen, en d' Atheniensen hebben hem sulcken statue in haere mercktplaetse opgherecht; soo plaghten oock alle d' andere Campioenen ende Konstenaers dese ghestalte in haere statuen te ghebruycken als sy haere tegen-partijen hadden overwonnen: De statuen van de ghesanten die tot Fidena vermoordt waeren, stonden te Roomen in een vermaerde plaetse die Rostra ghenaemt wierd, om dat sy haer leven lieten in den dienst der Republijcke, siet Livius Lib. IV. ab V.C. d' Atheniensen hebben insghelijcks de statue van Anthemocritus opgheset, die op dierghelijeke gheleghentheydt van de Megarensen aen stucken ghescheurt was, siet Harpocration in Anthemocritus. Den grooten Alexander heeft op den uytnemenden Konstenaer Lysippus versocht dat hy de statuen der Ruyters die uyt sijne bende ontrent Granicum verslaghen waeren nae 't leven soude uytdrucken, en sijne statue met eenen oock in 't midden van hun stellen; siet Arrianus Lib. I. de Expedit. Alexandri. als oock Velleius Paterculus Lib. I. hist. Cap. 11. Accius Navius, een gantsch bedreven voghel-raemer, als hy den Koningh Tarquinius een onwedersprekelick proefstuck sijner Konste wilde betoonen, heeft eenen wetsteen voor d' ooghen des Konings met een Scheermes door ghesneden; oversulcks plaghtmen daer niet alleen dien wet-steen tot een ghedenck-teycken deser gheschiedenisse te bewaeren, maer sijne statue wierd oock doe ter tijd aen de slincker sijde van 't Raed-huys op de trappen selver ('t welck de plaetse was daer hy het feyt gedaen hadde) opgherecht, siet Livius Lib. I. ab V.C. Den Koningh Porsena nu alreede tot het Ianiculum toeghekomen sijnde, is door de dapperheyd van Horatius Cocles verhindert gheweest, sijn volck over den Tyber te brengen: Want Horatius hield de Hetrurische armeye staende, terwijle dat de andere Romeynen de houte brugghe achter sijnen rugghe verbraken: Het welck ghedaen sijnde, soo heeft hy sich met sijn volle Harnasch in de riviere begheven, en is tot sijne Lands-luyden overgheswommen, niet teghenstaende den dichten haeghel der pijlen die hem van alle kanten treften: Hy bestond een saecke, segt Livius^*, die by de naekomelinghen nerghens nae soo gheloof-waerdigh gheacht sal worden alsse wel roemwaerdigh schijnt te sijn: Dies heeft oock de Roomsche Stad sodaenighen manhaftigheyd danckbaerlick erkent, en heeft hem een statue opgherecht in het Comitium, dat is, in die vergaeder-plaetse daer 't gantsche Roomsche volck sijne by eenkomsten hield om van 's ghemeyne lands saecken te handelen. Het is aenmerckens waerd wat Livius op dese gheleghenheyd noch voorder

* In Chabaria.

* Lib. II. ab. V.C.

[p. 125]

verhaelt, als hy in de selvighe plaetse ghetuyght dat de Vrouwen selver, aenghemerckt habbende wat eere dappere mannen genoten, haere herten verkloeckten om d' eene of d' andere vroome daed ten dienste van de Republijcke te verrichten. Want Cloelia, die onder 't getal van vele andere edele Ionck-vrouwen aen den Koningh Porsena voor een ghijsel overghelevert was, de handen der gener die haer in hechtenisse hielden ontsnapt sijnde, is met het gantsche gheselschap der gyselen te Paerd over den Tyber gheswommen. De Romeynen hebben de onghewoonlicke dapperheyd deses maeghds met een onghewoonlicke eere beloont. De statue van een Vrouwe te Paerd is tot haerer gedachtenisse opgheset geweest in het schoonste van de straet, die Via sacra geheeten wierd. Wy vinden insghelijcks dat Caia Suffetia, een Roomsche Nonne, de eere ghehadt heeft, dat de overeenstemminghe des gantschen volcks haer een statue soude bescheyden, met dit toevoeghsel, dat sy dese statue moght oprechten daer 't haer goed docht; 'twelck niet min eerlick gehouden wierd, dan dat men dese eere aen een Vrouwe vergunde. Haer verdienst was, dat sy den grond, die daer nae Campus Tiberinus ghenaemt wierd, aen den Roomschen staet om niet hadde gheschoncken, siet Plinius Lib. XXXIV, nat. hist. Cap. 6. AEmilius Lepidus als noch een jonghsken wesende en ontsach sich niet in eenen Veld-slagh te verschijnen en sich te laeten vinden daer het heetste ghevecht was; alwaer hy een dobbele eere in gheleyt heeft; want hy niet alleenlijck eenen Vyand versloegh, maer met eenen oock eenen anderen mede-borgher uyt 's Vyands hand verloste: Den Roomschen raed heeft hem daerom een statue op 't Capitolium bescheyden, die door haere kinderlicke cieraeten ghenoegh te verstaen gaf dat hy maer eenen jonghen was doe hy dit mannelicke feyt aenrechte. Valer. Maximus Lib. III. Cap. I. exemplo I. Daer plaghten oock menigh-mael statuen opgherecht te worden om de memorie van eenighe vreemde en gantsch wonderbaerlicke gheschiedenissen te onderhouden. Sodaenigh was de statue van Arion; siet Agell. noct. Attic. Lib. XVI. Cap. ultimo, en Anthol. Graec. Epigramm. Lib. IV, Cap. 14. daer met eenen oock de statue van den vermaerden musicien Eunomes beschreven wort die hem tot ghedachtenisse van een seldsaem toeval opgherecht was, Cicero^*, maeckt insgelijcks ghewagh van de statue des Aspendiaenschen Harpen-slaeghers; en Asconius Pedianus geeft ons noch breeder in sijne uytlegghinghe op de woorden des grooten orateurs te verstaen wat voor een statue het gheweest is. Eenen vertwijfelden Kerck-roover die groot gheld uyt den Tempel van Apollo Delphicus ghestolen ende in het bosachtighste deel van den bergh Parnassus verborghen hadde

* Lib. IV. in Verrem.

[p. 126]

wierd aldaer van eenen Wolf omghebraght de wijl hy lagh en sliep; den Wolf en hield niet op de Stadt daghelicks te doorwandelen, en met een vreeselick ghehuyl te vervullen. De nieuwigheyd van sulcken seldsaemen wonder, wrocht een heymelick achterdencken in de herten der Inwoonders, en jeder een begost het daer voor te houden dat den Wolf sijne schouwelicke wildigheyd voor een wijle tijds niet en soude vergeten en sich daer nae wederom in het woud begeven, het en waer saecke dat het Godt soo wilde hebben: Eenighe oversulcks die het de pijne waerd achten den Wolf nae te sporen, den verslaeghen met te laemen het heylighe Goudt vindende, hebben het kopere beeld deses Wolfs ontrent den grootsten Altaer opgherecht, siet Pausanias Lib. X. Iulius Caesar plaght een uyt der maeten schoon Paerd te ghebruycken, met voeten die de mensche voeten by nae ghelijck waeren; want men daer in eenighe kloofkens vernam, die de hoeven teens-wijse schenen te verdeylen. Dit Paerd en was so haest niet in een sijner Pacht-huysen gheveulent, of de wijchelaers hebben terstond dese uytspraeke daerop ghedaen, dat den eyghenaer des selvighen veulens onghetwijffelt des gantschen werelds Opper-heer soude worden; dit heeft Iulius Caesar bewoghen, dat hy dit Paerd met een sonderlinghe sorghe opghevoedt heeft; hy was den eersten die het bestond te beschrijden, als het nieman anders op sijnen rugghe kost verdraeghen; soo heeft hy oock naderhand het beeld van sulcken Paerd voor den Tempel van Venus Genetrix ghewijhet, Suetonius in Iulio Cap. 61. Plinius Lib. VIII. nat. hist. Cap. 61. Solinius Cap. 55. Cedrenus Pag. 140. De Roomsche Raeds-heeren hebben den Medicijn-meester Antonius Musa een statue dicht by het beeld van AEsculapius opgherecht met het gheld het welck de een en d' ander daer toe te saemen braght, om dat hy den Keyser Augustus uyt een gansch ghevaerlieke sieckte wederom op de been hadde gheholpen, siet Suetonius in Augusto, Cap. 59. van desen Antonius Musa, die den Keyser Augustus door het gebruyck van een koud bad van 't fledercijn verlost heeft, siet Dion Lib. LIII. hist. ad annu. 731 ab V.C. Plin. Lib. XIX, nat. hist. Cap. 8. Horat. Lib. I. Epist. 15, & vet. Comment, in istum locum. Antonius, een van de grootmogende Roomsche dry-Heeren, heeft de penninghen die denarii genaemt wierden, met yser vermengt. Dies is daer een sekere Konst gevonden om de penninge te beproeven; en dese vond is onder de gemeynte so aengenaem geweest, dat het Roomsche volck den vinder Gratidianus van straet tot straet met gehele statuen vereert heeft. Plin. XXXXIII. 9. De Koninginne Semiramis was besigh met het opkoopen haerer tuyten, alsmen haer de boodschap broght dat de groote stad Babel van haere gehoorsaemheyd

[p. 127]

was afgheweken; en ghelijck d' eene sijde van haer half-gheciert hayr noch niet opghebonden was, soo is sy indien onverduldighen schijn nae d' afvallighe stad met haere gantsche maght ghetooghen, sonder te lijden datmen de hand aen haere vlechten sloegh voor dat sy de stad wederom onder haer gheweld hadde ghebraght: Op dese ghelegenheyd heeft men haer binnen dese stad een statue in 't hanghende hayr opgerecht, siet Valer. Maximus Lib. IX, Cap. 3. exemplo ext. 6. Bupalus ende Anthermus door een grille die hun in 't hoofd quam aenghedreven sijnde hebben de statue van den poete Hipponactes, die eenen halven dwerg en met eenen oock seer leelick ende mismaeckt was, openlick ten toone ghestelt; 't welck Hipponactes vernoomen hebbende, en dat daer daghelicks groote menighten van ledighe gaepstocken en besighe spot-voghels tot den winckel van Bupalus ende Anthermus toeliepen om haeren gaep-lust en spot-lust aldaer te versaedighen; soo heeft hy dese schampachtighe Konstenaers door een bitter wraeck-ghedichtvan Iambische versen soo dapper over den hekel ghehaelt, dat sy haer selven uyt enckelen spijt hebben verhanghen; siet Suydas in Hipponax. Acron in VI. Epod. Als oock Plin. Lib. XXXVI, Cap. 5. De Koninghinne Artemisia heeft nae 't innemen der stad Rhodus, tot een ghedenck-teycken haerer victorie twee statuen in deselvighe stad opgheset; waer van d' eene de stad scheen af te beelden, d' andere daerenteghen was nae de ghelijckenisse der Koninghinne selver ghemaeckt, even als of sy de stad brand-merckte. 't Stond die van Rhodus niet wel aen dat sy haer selven ghedwonghen vonden 't verwijt haerer maghteloosheyd daghelicks voor haere ooghen t' aenschouwen, nochtans waeren sy van religie weghe verhindert de hand daer aen te slaen, ghemerckt het ongheoorloft was de ghewijdde standaerds ofte seghe-teyckens wech te nemen; soo hebben sy dan een Huys rondom die plaetse ghebout, niet willende dat yeman sijne ooghen daer op soude slaen, en hebben oock om de selvighe reden een ghebod laeten uyt gaen datmen die plaetse Abaton, dat is, een onbeganckelicke plaetse soude noemen, siet Vitruvius Lib. II. Archit. Cap. 8. Den Keyser Commodus heeft sich selven verscheyden statuen door de gantsche stad opghericht als onder andere een voor 't Raet-huys, die den boghe scheen te spannen; niet soo seer om dat hy eenen dapperen moed daer op droegh dat hy een goed schutter was, als wel dat hy sijne Beelden allenthalven met de verschrickelickheyd van een dreyghende ghestalte socht te vervullen, siet Herodianus Lib. I. historiarum. De statuen der ghener die door de gunste van groote Monarchen boven andere menschen verheven wierden, plaghten oock menighmael in verscheyden

[p. 128]

plaetsen opghereckt te worden; soo betuyght Suetonius^* datmen de goude Beelden van Seianus schier overal opgheset vond als Tiberius regheerde. En Iuvenalis^* gheeft ons in 't teghendeel door 't exempel van den selvighen Seianus te verstaen, dat dese Beelden met soo grooten ernst niet en konden opgherecht worden of sy wierden, noch al met meerder yver om verde ghetrocken, als den Monarche den hooghgheduchten gunst-ghenoot slechts een weynigh suyr beghon aen te sien. Den Keyser Claudius heeft de statuen van Simon magus opgheset met dit opschrift, SIMONI. DEO. SANClO, siet Tertul. Apolog. adv. gentes, Cap. 13. d' Ontijdighe curieusheyd van eenighe Roomsche burghers heeft te passe ghebraght datmen de statuen van haeren artschvyand Hannibal eertijds in verscheyden plaetsen der stad aenschout heeft. Plin. XXXIV. 6. Alhoewel schier alle d' Atheniensien het daer voor hielden dat Pisistratus eenen onderdrucker haerer vryheyd was, nochtans segtmen dat sijne statue eertijds t' Athenen inden Tempel van Bacchus gesien wierd. Athenaeus Lib. XII. Deipnosoph. Cap. 8. Het marmere sittende en ghemantelde Beeld van dien grooten kinder-ghesselaer, den Benevent aenschen Orbilius, wierd aen de slincker sijde van 't Capitolium ghetoont, met twee doosen ofte lessenaers ontrent hem staende, siet Suetonius de illustribus Grammaticis, Cap. 9. De huysvrouwe van Eubata Cyrenaeus heeft haeren man een statue opgherecht, vermids hy sich door d' aenlockelicke schoonheyd van de wijd-beroemde Lais niet en liet bekoren om de ghetrouwigheyd die hy haer schuldigh was aen d' eene sijde te stellen, siet AElianus Lib. X. var. hist. Cap. 2. Den Koningh Ptolemaeus beval den Konstenaer Dinochares dat hy sijn suster Arsinoë van weghen d' ongheoorlofde minne-lusten inde lucht soude ophanghen; dies heeft den Konstenaer in 't verwelfsel van den Phariaenschen Tempel eenen seyl-steen vast ghemaeckt, die Beeld van d' ellendighe jonckvrouwe by 't ysere hayr soude optrecken, siet Ausonius in Mosellâ. Plinius Lib. XXXIV. Cap. 14. Suydas in Magnetis. Cedrenus ad annum undecimum Theodosis imp. Alhoewel men uyt alle dese voorighe exempelen lichtelick afnemen kan, dat veele en gantsch verscheydene gheleghenheden 't ghebruyck der statuen eertijds veroorsaeckt ende vermeerdert hebben; 't gaet evenwel vast dat het voornaemste ghebruyck der selvigher daer uyt allermeest ontstond, dat de dappere gheesten der gheneer die van de deughd niet heel end' al vervreemdt waeren, door de belooninghe des deughds meer en meer tot deughdelicke betrachtinghen souden worden opgheweckt. Soo heeft oock de ghewisse hope deser eere in voorleden tijden veele wackere verstanden uyt haere droomachtighe schuyl-winckels voordghetroc-

* In Tiberio. Cap. 65.

* Satyra X, vers 56.

[p. 129]

ken en tot manhaftigheyd aenghedreven. Want de menschen aengemerckt hebbende den gantsch Goddelicken luster der onsterffelickheyd die uyt dese verbeeldinghen der deughd uyt-straelde, lieten sich vaerdiglick voorstaen dat sy de sekere uytkomste haerer vroomigheyd inde Beelden van andere deughdelicke persoonen aenschouden. De memorie van uytneemende deughden wordt niet sonder reden in grooter waerde ghehouden; ghemerckt veele haer selven ghewilligher tot de deughd begheven, indien de gunstighe achtbaerheyd van goede eerlicke mannen met hun niet en versterft: seght Seneca Lib. IV. de Benef. Cap. 30. 't Gebeurt veeltijds dat de menschen haer selven tot de deughd of tot d' ondeught begheven, seght den jonghen Plinius^*, nae dat sy de deughd en ondeughd in andere beloont sien. Weynighe hebben die standvastigheyd des ghemoeds, dat sy 't ghene eerlick of schandelick is niet souden naevolghen ofte vermijden, nae dat sy mercken dat andere wel of qualick daer by ghevaeren sijn. d' Andere, wanneer sy ghewaer worden dat de luyheyd, slaeperigheyd, en weelderighen overdaed den loon van de naerstigheyd, wackerheyd, en beraedsaeme ghematightheyd bekomen, vinden 't gheraedsaemer soodaenighen loon door de selvighe middelen nae te jaechen; ende overmids sy een sonderlinghe begheerte hebben om den ghenen gelijck te schijnen die door slimme byweghen tot hooghen staet opklimmen, soo ghebeurt het oock dat sy den soodaenighen vaerdighlick ghelijck werden ghemaeckt, dewijl sy daer nae trachten dat sy hun ghelijck moghten schijnen. Symmachus heeft oock een aenmerckelicke plaetse; Om dat onse navolgens lust door d' aensienelickheyd van deugdelicke luyden meer en meer in ons gemoed plagt t' ontbranden, seght hy^*, en dat de naer-yverende deughd door 't exempel van anderer luyden eere ghevoedt wordt; daer om is het in d' eerste eenvondigheyd der ouder tijden een ghewoonlicke maniere van doen gheweest, dat de ghedachtenisse van d' aller beste mannen door den arbeyd der Konstenaeren souden verlengt worden: Soo waer het oock te wenschen dat de lichtvaerdigheyd van een hoop gheringhe pluym-strijckers d' authoriteyt deser prijs waerdigher vercierselen niet en hadde vermindert: Alhoewel het niet even-eens is hoemen aen d' eere gheraeckt, en dat die dinghen dapper verschillen die door verscheyden middelen te passe worden ghebraght. d' Aller oudste Griecken plaghten d' eere der statuen seer spaerighlick te vergunnen; en dat maer alleen aen sodaenige mannen, die in allerley deughdelickheyd boven andere uytstaken: De naevolghende eeuwen daerenteghen maeckten meer wercks van eenighe vuyle gheringhe Konsten, dan van de kennisse der dingen diemen door eenen ghestaedighen arbeyd moet haelen. Soo hebben d' Atheniensen niet alleen 't borgher-recht haerer stad aen Aristonicus Carystius gheschoncken, die eenen speel-ghenoot was van den grooten Alexander, maer sy hebben hem boven dien met een statue vereert, om

* Panegyrico.

* Lib. X. ep. 25.

[p. 130]

dat hy sich in 't Kaets-speel met sulcken bevalligheyd placht te beweghen, dat hy een seeckere maniere van danssen in 't speelen scheen ghebruycken. De Estiaei en d'Oritanitae hebben eenen sekeren Theodorus inde ghemeyne schou-plaetse een statue opgherecht, met een schijve inde hand, omdat hy de schijven in 't spelen met een sonderlinghe behendigheyd yan 't Damberd wist wech te preeuwen. d' Inwoonders van Miletus hebben den snaeren-speler Archelaus een statue vergunt. De Thebanen, alhoewelse gheen statue van Pindarus konnen aenwijsen, nochtans hebbense; desen eertijtel tot de statue van den Singer Cleon toeghevoeght, dat sijn Vader-land door hem grooter vermaerdheyd hadde bekomen, siet Athenaeus Lib. I. Deipnosoph. Cap. 15. & 16. Ptolemaeus Philadelphus had een sekere schenckster met naemen Cline, die van hem so bemint wierd, dat hy haer allent halven door de Alexandrijnsche Stad verscheyde statuen liet oprechten in een enckel rocksken met een Tuyt-kanne ofte eenen Schenck-pot in de hand, siet Atheneus Lib X. Deipnos. Cap. 7. & Lib. XIII. Cap. 5. Harpalus heeft de Hoere Glycere een kopere statue opgherecht, siet Athenaes Lib. XIII. Deipnosoph. Cap. 7. De statue van Phryne wierdt onder de Delphische statuen ghetoont; en 't welck grooter verwonderingh verweckte, sy was gestelt in 't midden van twee treffelicke statuen: Want sy had de statue van den Lacedaemonischen Koning Archidamus aen d' eene sijde, en de statue van den Macedonischen Koningh Philippus aen de andere sijde, siet Athenaeus Lib. XIII. Deipnosoph. Cap. 6. 't schijnt eyndelick dat het de Lacedaemoniers selver wel mogten lijden dat het beeld van de vermaerde Hoere Cottina in hare stad van ieder een openlick aenschout wierd, siet Athenaeus Lib. XIII. Deipnos. Cap. 5. Plinius stelt het ons wijdlopiger voor ogen hoe de statuen in 't eerste seer selden en maer alleen op rechtvaerdige oorsaecken gebruyckt sijnde, in de volgende tijden al te gemeyn wierden gemaeckt; Diegene, segt hy^*, de welcke door d' eene of d' andere treffelicke daed enen duerende naem verdienden, plagten meer alleen afgebeeldt te worden. Voor eerst, indien sy in eenige van de gheheylighde baerspelen, doch voornaemelick in d' Olympische, de victorie behielden: Want het was de ghewoonte dat de statuen van alle d' overwinners daer souden ghewijdt worden: Met onderscheyd, datmen de ghelijckenisse der ghener die d' overwinninghe drijmael verworven, van haere leden selver soude afdrucken: Dese statuen wierden Iconicae statuae gheheeten. Dit ghebruyck is nae der hand van de gheheele wereld met een gantsch beleefde ernstigheyd aen ghenomen; soo dat de statuen nu ter tijdt op de merckt-plaetsen van allerhande vrye Vlecken voor een verciersel, en om de ghedachtenisse der hoogh-loffelick mannen te onderhouden, worden opgherecht; de eertijtelen worden oock op den

* Lib. XXXIV. Cap. 4.

[p. 131]

voet der stock-beelden ghestelt ten eynde dat de naekomstighe eeuwen de selvige niet alleen op de grafsteenen souden lesen. De bysondere huysen met haere saelen hebben eyndelick mede voor merckt-plaetsen ghedient, nae dat dieghene de welcke de hulpe ofte voorspraecke van eenighe maghtighe lieden van doene hadden haere beweerders en voorsprekers door dit middel sochten te behaeghen. De gemeyne Bibliotheken waeren insgelijcks verciert met de goude, silvere, kopere beelden der ghener welcker onsterffelicke sielen aldaer in haere schriften spraeken. Asinius Pollio heeft dese gewoonte inghebracht, seght Plinius^*, wanneer hy een Bibliotheke opgherecht hebbende een gheheele Republijcke van groote verstanden versaemelt heeft. Het staet onderentusschen te bedencken of men desen vond den Koninghen vanAlexandria en Pergamus niet en behoort toe te schrijven, gemerckt dese om strijd geweldige Bibliotheken hebben opgheset, siet oock den jonghen Plinius Lib. IV. Epist. 28. Alhoewel na de beelden Van d' overledene maer alleen in de ghemeyne Bibliotheken wierden opgherecht, nochtans heeft M.Varre van weghen sijne diepe gheleertheydt d' eere ghehadt, dat men hem gheduerende den tijd sijnes levens een beeld in de Bibliotheke van Asinius Pollio vergunde; siet Plin. nat. hist. Lib. VII. Cap 30. Wat d' andere bysondere Bibliotheken belanght, 't schijnt datmen dese saecke daer in so nau niet en keurde, overmids ons Martialis^*, te verstaen geeft dat de beelden der levendighen uyt de selvighe niet en wierden uytghestoten, Onse voorouders stoffeerden haere Saelen, seght Plinius^*, met beelden die verdienden besien te worden, niet so seer om 't werckmanschap van eenighe uytheemsche Meesters die haere konst in 't koper ofte marmer betoont hadden, als wel om dat de wasse ghedaenten haerer voorvaderen op bysondere buffetten ten toone ghestelt waeren ten eynde dat sy gheene beelden souden ghebreck hebben die met het lijck ginghen als daer jeman van haer gheslacht soude overlijden; ende altijd als daer jeman van hun verscheyden was, soo hadden sy daedelick de gantsche menighte des volcks, 't welck oyt in haere familie gheweest hadde, by der hand. De kranskens onderentusschen, waer in de naemen van de voornaemste stammen des gheslachts gheschreven stonden, wierden met linien aen de gheschilderde beelden gehecht. De Contoiren ofte Schrijf kamers waeren vervult met de ghedenck-schriften van het ghene sy in den tijd haerer ampten voor 't gemeyne beste ghedaen hadden. Daer vertoonden sich buyten 's huys ontrent de dorpels andere beelden: Den roof, dien sy haeren vijanden ontnomen hadden, was daer tot bewijs haerer grootmoedigheyd vast ghemaecke, sonder dat die ghene de welcke hun 't huys afkochten de hand daer aen mogten slaen. De huysen seluer hielden niet op te triumpheren, alhoewel de eyghenaers verandert waeren. Soo was dit mede eenen gheweldighen prickel, wanneer sy 't verwijt haerer huysen daghelicks moesten verdraeghen, dat eenen onkrijghbaeren meester sijnen voet in anderer

* Lib. XXXV. Cap. 2.

* In ipso statim initio libri. Noni.

* Lib. XXXV Cap. 2.

[p. 132]

luyden Triumphe had ghestelt. De woorden van Sallustius sijn aenmerckens waerd, ick hebbe menighmael ghehoort, seght hy^*, dat Q.Maximus, P.Scipio, en andere voortreffelicke mannen in onse Stad ghemeynlick plaghten te segghen, dat haer ghemoed gheweldighlick tot de deughd onsteken wierd, sy de beelden haerer voorouders aen schouden. Niet dat de wasse beelden en de blote ghedaente haeren voorsaeten dese kracht in sich hadden; maer dat de ghedachtenisse van haere vroome daeden sulcken vlammen in de eersuchtighe herten plaght te ontsteken, dat het hun onmoghelick was dien brand te lesschen, tot dat sy den loffelicken naem der selvigher door haere deughd hadden achterhaelt. Siet mede Val. Maximus Lib. V. Cap. 8. exemplo 3. Alhoewel niet alleen de statuen der ghener die van' t selvighe bloed sijn onse herten plaghten teverwecken, maer oock de statuen der ghener die ons t' eenemael vreemd sijn, soo heeft sich Iulius Caesar tot Caliz in den Tempel van Hercules, nae 't verhael van Dio Cassius^*, op 't aenschouwen van Alexanders statue met diepe versuchtingen jammerlick daer over beklaegt dat hy sijne memorie noch niet door eenighe groote daeden vereeuwighet hadde, het en was dan so heel ongherijmt niet dat sy de beelden haerer edeler voor-vaders in de voorsaelen tot opscherpinghe van hare deughd plaghten op te setten, ghelijck sy oock om de selvighe reden de ghelijckenisse van d' aller edelste haerer bloed-verwanten in haere ringhen schijnen ghedraeghen te hebben. Lentulus, een overgegeven booswicht ende een van d' allerghevaerlickste roervincken in de Goddeloose t' saemen-rottinge van dien grooten wervogel Catilina, plaght sijne brieven te seghelen met eenen ringh daer in de ghelijckenisse sijnes edelen Groot-vaders ghegraveert was: Ick hebbe Lentulus de brieven ghetoont, seght Cicero^*, en hem afghevraeght of hy dien seghel kende, hy en heeft het niet ontkent, het is soo, seyde ick wederom, en 't en kan niet geloochent worden dat dit het beeldt is van uwen doorluchtighen Groot-vader, die sijn land en landslieden dapper plaght te beminnen; soo dat u dit stomme beeld van sulcke schandelicke raedslaeghen hadde behooren af te raeden. Ten eynde dan dat de oude stammen door d'onghereghelde boosachtigheyd eeniger jongher spruyten niet en souden ontciert worden, soo plaghten de naeste vrienden van 't bloed sodaenighe edele monsters eendraghtighlick te versaecken, niet lijdende dat sy den luster haerer familie door vuyle fielterijen souden verdonckeren. Het maeghschap van Scipio Africanus heeft sijnen sone vrij wat hard aenghetast, als hy van de deughd sijner voor-ouderen veraerdende, haeren eerlijcken naem door een verdorvene ende eerloose maniere van leven, tot schande broght: Sijne naeste vrienden hebben hem den ringh van de handt ghetrocken, seght Valer. Maximus^*, daer 't hoofd van Scipio Africanuis inghesneden was. Die sich aen de leere van d' een of d' ander Philosophe verbonden,

* De bello Iugurth.

* Lib. XXXVII.

* Orat. 111 in L. Catilinam.

* Lib. 111 Cap. 5.

[p. 133]

plaghten insghelijcks den ringh-leyder van d' aen-een-hangende leerlinghen dese eere aen te doen, datse sijn beeld, in haere ringhen omdroeghen; Onse goede bekende, seght Tullius^* sprekende van de Epicuristen, hebben 't beeld van Epicurus niet alleenlick in haere tafereelen, maer oock in haere drinckbekers ende ringhen.

8. Ick achte, seght Plinius^*, dat de Schilder-konst haere voornaemste aensienelickheyd te Roomen bekomen heeft door 't toedoen van M.Valerius Maximus Messala, die in 't vier honderd en 't neghentighste jaer nae de eerste grond-legginghe der Stad de Schilderije van 't Zee-ghevecht, daer mede hy de Carthaginensen met te saemen oock den Koningh Hiero in Sicilien overwon, aen de eene sijde van 't Hostilische Raed-huys opgheset heeft. Den Keyser Maximinus heeft insghelijcks den Roomschen Raed niet alleenlick door brieven daer van verwittight, hoe gheluckighlick by de stoutmoedigheyd der Duytschen in de broeckachtighe plaetsen ter neder hadde gheslaeghen, maer hy heeft de levendighe verbeeldinghe des gantsche ghevechts met eenen oock voor 't Raed-huys in 't groote laeten afmaelen; ten eynde dat het Roomsche volck de bysondere omstandigheden der gheschiedenisse als tegenwoordiglick moght aenschouwen, siet Herodianus Lib. VII. De achtbaerheydt der schou-plaetsen heeft dese Konsten oock in grooter waerde ghebraght, nae dat sich jeder-een over de nettigheydt der Schilder-konste die in het tooneel van Claudius Pulcher voorghestelt wierd, verwondert hadde; Want de ravens, door de ghelijckheyd der gheschilderder teghelen bedroghen sijnde, quaemen tot dese stellagie gevloghen; segt Plinius in de selvighe plaetse. Als de Atheniensen eenighe groote Feest-daghen ter eeren van den Koningh Demetrius vierden, so hebben sy den Koningh selver op 't Voor-tooneel geschildert, rijdende op den kloot der aerden als op een Paert. siet Athenaeus Lib. XII. Deipnos. Cap. 9. 'tIs gantsch koddigh en 't behoort tot het menighvuldige ghebruyck deser Konsten 't ghene van Lepidis verhaelt wordt. Want als desen Grootmoghenden Romeyn, gheduyrende den tijd sijner dry Heerschap, by de Magistraeten van een sekere Stad in een boschachtighe plaetse ghelogeert was, soo heeft hy hun 's anderen daeghs met vreeselicke dreyghementen te keer ghegaen, om dat sy hem deden vernachten in een oord daer hem der voghelen ghesangh niet en liet slaepen. Derhalven hebben sy dese plaetse met de Schilderije van eenen gheweldighen Draecke, die op een lange perkement-rolle geschildert was, omhanghen. Het wordt verhaelt, seght Plinius^*, dat de Voghelen door desen schrick haer quinckeleren naelieten: Soo plaghtmense oock naemaels, dies nood sijnde, door dit middel te stillen. De twee volghende exempelen, alhoewelse eyghenlick tot dese plaetse niet en behoren, nochtans konnen wy de selvighe niet wel voor by gaen; overmids wy daer uyt ver-

* Lib. 5. de Finibus.

* Lib. XXXV. Cap. 4.

* Lib. XXXV. Cap. 11

[p. 134]

nemen, dat de onredelicke gedierten somwijlen niet min beroert worden door haer eyghen beeld 't welck sich in het water ofte in eenen spieghel vertoont, als de voorghemelde voghels door 'tDraecken-beeld ver-staeght wierden ghemaeckt. Een Paerd schijnt kennisse te draegen van 't cieraet sijner maene; dies siet men oock menigh-mael dat lustighe en weelderighe Paerden haer selven op de uytnemenheyd haeres maene grootelick verhoovaerdighen; en die ghene de welcke haeren Merrien van d' Esels laeten bespringen, vinden de selvighe somtijds byster wild en onghelaeten; want dese moedighe beesten nemen het seer quaelick, datmense met een veracht ende onedel ghedierte paeren wil. Het eenighe middel om sodaenighe trotsheyd te breken, is datmen dese merrien nae 't afsnijden haerer maenen gaet wateren, want sy en konnen uyt het water so haest niet vernemen dan den roem haeres necks ghegaen is, of sy laeten dien grooten moed daedelick vallen, haer selven sonder eenighe teghenspertelinghe met d' esels vermenghende, siet AElianus Lib. XII. de Animalib. Cap. 10. als mede Iul. Pollux Onomast. Lib. 1. Cap,11. Het aller ghereedste middel om een Paepe-gaey te leeren klappen, is daer op ghegrond, datmense door haere eyghene ghelijckenisse bedrieghe, Den leermeester schuylende achter eenen grooten spieghel, spreeckt wat hy wil wat hem de Paepegaey naesegghen soude; en d' arme voghel, niet beter wetende of het is een Papegaey die sy in den spieghel aenschouwt, benaerstight haer selven de taele te spreken die sy meynt dat de andere voghels van haere vederen spreecken, siet Photius in Excerpt. ex lib. Theodori episcopi Tarsi contra Fatum.

Wy souden ons selven alhier verghenoeghen met het ghene tot noch toe aengaende het menighvuldighe ghebruyck deser konsten gheseyt is, 't en waer saecke dat sich vele andere dinghen in verscheyden autheuren voordroeghen die met de voorighe exempelen overeen komen; Men behoort oock allerley saecken ende allerhande ghespreck, nae het segghen van den Philosophe Seneca⁺ met de eene of de andere ghesonde leeringhe te vermenghen. Ghelijck ick my selven oversulcks daer van ten volle versekert houde, dat alle de volghende exempelen vermaeckelick sullen sijn, van weghen de groote verscheydenheydt die daer in te vinden is; soo verhoope ick insghelijcks dat sommighe profijtelick sullen bevonden worden, van weghen de nuttigheyd eenigher leeringhen die daer in begrepen sijn.

9. Acupingere, De naeld Schilderije wordt den Phrygiaenen toegheschreven, soo wierden oock de Boorduyr-werckers eertijds Phrygiones ghenaemt, seght Plinius^*, om dat de Konst van allerhande sticksel-

+ Lib. II. nat. quaest. Cap. 58.

* Lib. 8. nat. hist. Cap. 48.

[p. 135]

werck te maecken in Phrygia eerst ghevonden is: Alhoewel Lucanus^* den AEgyptenaren desen lof schijnt toe te schrijven. Doch hier van sullen wy, door degenade Gods, op een andre gelegenheyd breder handelen.

Textilis pictura, Cicero^* naempt de Weef-schilderije van allerhande Tapijt-werck met dese naem, Soo lesen wy mede in Valer. Maximus^*, dat het legher van Antiochus Koningh van Syrien tenten ghespannen heeft die met gheweefde beelden verciert waeren Lucretius ghebruyckt oock de selvighe maniere van spreken. De brandende kortsen, seght hy^*, sullen u niet te vroegher verlaeten als ghy ze in gheweven Schilderije en purpure bedde-kleden omwentelt, dan als ghy in een gemeyne sargie hobben en tobben moet. Onder-vele en gantsch verscheydene werck-stucken van desen slagh, sijn dit de voornaemste eertijds gheweest; Arcadici pilij, Attalicae vestes, Babylonica textes, Chlamydes militares. Diademata regum AEgyptiorum, Iudaica vela, Peplum Pallidas, Toga picta.

Arcadici pilei. Den Cynischen Philosophe Menedemus wierd door de onghesegghelickheyd sijnes gemoets ofte oock door de straffigheydt van d' eerste grond-leeringhe soo dapper in sijne sinnen verbystert, dat hy in een onmenschelicke verwoedheydt uytbrekende in den schijn van eenen onder-aerdschen wraeck-gheest en neer wandelde; dies en ontsach hy sich niet voor eenen helschen bespieder uyt te gheven, segghende dat hy nerghens anders om uyten afgrond was opgheklommen, dan om 't bedrijf der misdaedigher menschen aen te mercken en de Duyvelen daer nae te boodschappen 't ghene hy ghesien hadde, sijnen langhen bruyn-donckeren rock was met eenen vlammigen gordel omgordt; de twaelf beghinsels der Nature waeren door de weef-konsten in sijnen Arcadischen hoed afgebeeldet: Hy gingh op Tragische borsekijnen: Sijnen langhen baerd hongh over sijnen gordel; hy hadde een esschen stocksken in de hand, 't welk hy steeds herwaerds en der waerds plaght te swieren, siet Laertius ontrent het eynde sijnes Sesten Boecks.

Attalicae vestes. Den Koningh Attalus is den eersten gheweest, seght Philius^*, die de ghewoonte van 't goud in de kleedinghen in te weven opghebraght heeft; waer van oock d' Attalische kleederen haeren naem hebben. Het is wel waer dat Silius Italicus^*, ghewagh schijnt te maecken van eenighe Attalische tapisserijen die met den naelde verscheydenlick gheschildert waeren; doch wy moeten in dese sijne woorden door de Attalische tapisserijen maer alleen kostelicke en gantsch staetelicke tapijten verstaen; want het een ghemeyn gebruyck onder de oude schrijvers gheweest is, dat sy allerley heerlicken kostelicken huys-raed Attalischen Huys-raed noemden, overmids den voornoemden Koningh in alle sijn bedrijf

* Lib. X. vers. 142.

* Lib. IV. in verrem.

* Lib. IX. Cap. 1. ex. ext. 4.

* Lib. 11. vers. 34.

* Lib. nat. hist. Cap. 42. Sub finem

* Lib. XIV de bello Punico.

[p. 136]

uyt der maeten grootsch en pragtigh was.

Babylonica texta. Babylon heeft wel-eer den oppersten roem der weefkonste ghenoten; want ghelijck d' inwoonders van die stad verscheyden coleuren in de gheschilderde Tapijten konstighlick plaghten in te weven, soo wierden oock sodaenighe wercken doorgaens henen Babylonischen wevinghen ghenaemt, siet Plinius Lib. VIII. Cap. 48.

Chlamides militares. Als Philopoemen, een seer vermaerd Krijgs-oyerste, de Achaeans van 't vermaeck 't welck sy in gantsch ydele en nietige frayighheden plagten te scheppen tot de liefde en 'tgebruyck van schoon Waepen-tuygh socht aen te leyden; soo heeft hy haere voet-knechten ghebeelde veld-kleederen ofte kasacken, en haere Ruyterije gebeelde waepenrocken laten draeghen. Desen grooten Capiteyn liet sich voorstaen dat het bloote aenschouwen sodaenigher vercierselen haere grootmoedighe voordvaerenheyd gheweldighlick soude ontsteken: even als ons Homerus beschrijft dat den dapperen Achilles op 't eerste ghesicht van nieuwe en kostelicke Waepenen seer belust gheweest is om sijne dapperheyd door 't ghebruyck van sulcke cierlickc Waepenen te betoonen, siet Plut. in Philopoemen.

Diademata regum AEgyptiorum. De sluyer-kroonen der AEgyptischer Koninghen waeren rond-om beset met de ghelijckenisse van doodelicke slanghen die men Aspides noemt. Want ghelijck noyt jeman, die van sulcken slanghe ghebeten was de dood konde ontgaen; soo wilden sy daer mede heymelick te verstaen gheven dat den verbolghen toorne eenes vergrimden Koninghs seer ghevaerlick ja te eenemael onvermijdelick is, siet AElianus Lib. Vl. de Animalib. Cap. 38.

Iudaïca vela. De Ioodsche voorhanghsels waeren doorwrocht met verscheyden monster-dieren, die jeder een sich selven plaght in te beelden wanneer hy de wonderbaerlicke vreemdigheden der Indianen meynt te aenschouwen, siet Claudianus in Eutropium, Lib. I. vers. 355.

Peplum Palladis. De vaene van Pallas, die alle vijf jaeren 't Athenen in een openbaere processie eens omghedraeghen wierd, plaght met eenen sonderlingen lust in de Panathenaïsche hooghtijd van jeder een beschout te worden; om dat de nederlaeghe van de onbesinde Reusen, die den hooghen hemel dwaeslick bestormden, daer in rijckelicken konstighlick afghebeeldet was, siet Virgil. Ciris.

Toga Palmata, Van dit prael-kleed spreeckt Isidorus Hispalensis; Die ghene, seght hy^*, de welcke haere Vijanden hadden overwonnen, plaghten eenen tabbaerd te verwerven die toga palmata ofte oock toga picta ghenaemt wierd; van weghen de Victorien en Palm-tacken die daer in door de weef-konste ghewrocht waeren. Ende ghelijck wy voor desen hebben aenghewesen

* Originum Lib. XIX.

[p. 137]

dat de Toscaenen d' eerste gheweest sijn die de Statuen in Italien bragten, soo staet ons oock alhier aen te mercken dat dit cieraet mede van hun hervoord ghekomen is. Onse voorsaeten, seght Sallustius^*, hebben 't grootste deel van d' eerteyckenen, die byde magistraeten ghebruyckt wierden, van de Toscaenen ghenomen. Macrobyus bevestight even het selvighe; Tullus Hostilius den sone van Hostus en derden Koningh der Romeynen, seght hy^*, nae dat hy de Toscaenen onder sijn gheweld ghebraght hadde, is d' eerste geweest die den elpen-beenen waeghen-stoel (Sella curulis) te Roomen inghevoert heeft; als oock de Sergeanten lictores) en de staet-tabbaerden (toga picta atque praetexta) want alle dese dinghen waeren somtijds eerteyckenen van de Toscaensche hoogh-overigheyd.

10. Minerva wierd eertijds op de stad-poorten en op veele deuren van bysondere huysen gheschildert, ghelijck de Schilderye van Mars ghemeynlick ontrent den eersten ingangh der voorsteden te vinden was: Daer mede te verstaen ghevende, dat alle dinghen binnen de stads vestinghen en binnen de muyren van bysondere Huysen door den raed en 't wijse beleyd van Minerva bestiert moeten worden; ghelijck de voorsteden in 't tegendeel Mars voor haeren scherm-heer moesten aennemen, siet Schol. vet. in AEschylum. en Tzetzes in Lycophronis Cassandra. Sommighe nochtans plaghten haere deuren met eenighe andere Goden ofte menschen, nae haeren eyghenen lust, te beschilderen. Dit heeft Ausonius^* bewogen om dien verwaenden snorcker boerdighlick over te haelen, dewelcke van een gheringhe en gantsch duystere afkomste voord-ghesproten sijnde, 't hoofd evenwel benevens andere edel-lieden inde wind socht te steken; ende om dat hy niet en konde eenighe doorluchtighe mannen uyt den hoeck haelen die hy de wereld voor d' eerste en d' oudste stammen sijner familie opdringen soude soo heeft hy sijne afkomste van Mars, Romulus en Remus, (d' eerste stichters der Roomscher stad) beghinnen af te rekenen; de selvighe niet alleen op verscheyden waeghen-borghen in sijne voorsaele opsettende, maer oock op alle sijne deuren voor d' eerste grond-legghers sijnes gheslachts afmaelende.

Den Medischen Koning Hispaspes met t' saemen sijnen jongen broeder Zariadres waeren beyde soo uytdermaeten schoon, dat haere onder-daenen midsgaeders oock alle de naebuyrighe volckeren uytgaeven datse van Venus ende Adonis, voord-sproten, vermids het hun onmoghelick scheen d' uytnemende schoonheyd deser ghebroeders anders uyt te drucken. Hispaspes heerschte over Media en 't gantsche land 't welck daer onder was gheleghen: Zariadres voerde 't opperste gebied inde gheheele Land-streke boven de Gaspiae portae tot aen de riviere

* De bello Catilin.

* Lib. ij Saturnal. Cap. 6.

* Epigr. 25.

[p. 138]

Tanais: d' Andere landen aen d' oversijde van de riviere waeren onder 't gheweld van den Koningh Omartes. Het wordt in veele Historien betuyght dat Odatis, de dochter van Omartes, de ghelijckenisse van Zariadres in haeren slaep ghesien hebbende, dapper op hem verlieft is gheworden; dat oock Zariadres aen d' andere sijde met dierghelijcke liefde bevanghen wierd, soo haest als hem 't Beeld van de schoone Odatis 's nachts voorquam. Soo heeft oock d' inbeeldinghe van desen minne-droom daghelicks meer en meer d' overhand genomen in 't herte van d' een en d' ander, als sy naemelick uyt het ghemeyn loopende gherucht verstond dat Zariadres wonderlicken schoon was, ende als het hem wederom van yeder-een wierd aengheseyt dat Odatis alle d' andere Vrous personen in schoonheyd verde te boven gingh. Dies vond sich Zariadres ghedwonghen eenighe aensienelicke mannen aen Omartes af te senden, om 't houwelick tusschen hem ende Odates te maecken. Maer Omartes en wilde daer toe gantsch niet verstaen; want ghelijck hy gheen mannelicke afkomste nae sich in 't rijck en konde bevestighen soo en begheerde hy sijn dochter aen gheenen vreemdelingh, maer aen d' een of d' ander van sijne bekende Lands-luyden te gheven. Dies heeft hy korts daer aen alle de voornaemste Heeren van't gantsche land midsgaders oock alle sijne vrienden ende bloed-verwanten tot sijner dochters Bruyloft-feest ghenoodt, sonder nochtans den Bruydegom te melden. De maeltijd gingh onder en tusschen aen, yeder-een viel hard aen 't drincken, ja eenighe beghosten den Wijn alreede in 't hoofd te krijghen, als den Koningh sijn dochter Odatis in 't ghehoor van alle de Bruylofts gasten aldus aensprack, dit is uwe Bruyloft dochter Odatis; bemerckt alle d' aensittende gasten met een gauwe ooghe; den tijd is nu hier gheschaepen, dat ghy eenen gouden Kop moet vol schencken ende aen hem aenbieden dien ghy meynt te trouwen: Wy sullen hem opstaende voet eenstemmighlick uwen Bruydegom begroeten. De benaude maeghd, nae datse haere ooghen achter-volghens 't bevel haeres vaders van d' een op d' ander hadde gheslaeghen, gingh al krytende nae 't buffet, wenschende onder en tusschen de beminde tronie van haeren Zariadres t' ontmoeten, dien sy nu alreede van den tijd haeres aenstaenden trou-daghs verwittight had. Zariadres was besigh met sijn legher aen de kant van de riviere Tanais te slaen, als hem dese droeve tijdinge ter ooren quam: Daerom voer hy sonder vertoeven met sijnen inghespanden waeghen en waeghener heymelick over 't water; alwaer hy dapper aenslaende en dien nacht ontrent tachtentigh stadien gheloopen hebbende, als hy nu het Dorp daer de Bruyloft ghehouden wierd beghost te ghenaecken, soo bestelde hy sijnen waeghen ende

[p. 139]

Waghener in een sekere plaetse die hem tot volvoeringhe sijnes voornemens de meeste bequaemheyd scheen te hebben. Oock en hadde hy sijn ghewaed soo haest niet verandert ende eenen Scithischen rock aenghetrocken, of hy spoeyde sich daedelick nae 't hof. Daer sach hy hoe dat de bedruckte Odatis aen 't buffet staende ende eenen drinckkop met traenende ooghen langhsaemlick opvullende, anders niet en socht dan den tijd te verlenghen, of daer misschien onder en tusschen yet voor-viel 't welck haer teghenwoordige verdriet in een onverhoopte vreughd maghtigh waere te veranderen, Zariades, ghelijck hy de beanghstheyd haeres belaeden ghemoeds uyt haer wesen ende uyt haere maniere van doen ghenoeghsaemlick besefte, soo heeft hy sich sonder eenigh vertraeghen aen haer ontdeckt; segghende; keert uwe ooghen t' mijwaerds, Odatis; ick ben uwen Ziriades, die niet ghetwijfelt hebbe alhier op u bevel te verschijnen. De verbaesde maegd, bevindende dat dien overschoonen vreemdelingh die met haer sprack de ghelijckenisse droegh van 't beminde ghelaet 't welck sy wel eer inde nacht-ruste ghesien hadde, wierd met een onuytsprekelicke vreugd vervult en gaf hem den voorseyden kop daedelick inde hand. Dus heeft hy haer op 't aller schielickste uyt het midden van de half suyselende Bruylofts gasten ontschaeckt ende op sijnen waeghen haestighlick wech-ghevoert. De dienst-boden die eenighe kennisse van de saecke hadden, ghelieten sich als of sy daer niet met allen van wisten, Ende als hun den Koningh belaste datmen sijn dochter wederom soude inroepen, soo hebden sy hem gheandwoordt dat sy niet en wisten werwaerds henen de Princesse ghegaen was. d' Inwoonders van Asia, ghelijckse dese avonduersche minne ghaerne en met een sonderlinge verwonderingh verhaelen, soo plaghtense de Schilderye van dese geschiedenis, die allerley versierde minne-praetjens verde te boven gaet, niet alleenlick inde Kercken en in de Koninghlicke Paleysen, maer selfs oock in de Huysen van gemeyne luyden af te maelen. De groote Vorsten des selvighen rijcks houden den naem Odatis insghelijcks in sulcker waerden, datse gheen liever naem kennende haere dochters veeltijds dien naem gheven, siet Athenaeus Lib. XIII. Deipnosoph. Cap. 5.

Men sach veeltijds in treffelijcke Huysen eenen grooten gheketenden Hond ontrent des Poortierslogijs op de muyr gheschildert; soo stonden oock boven hen dese woorden met vierkante groote letteren gheschreven, CAVE. CAVE. CANEM, siet Arbiter in Satyrico.

Het ghevecht tusschen de wesels en muysen wierd eertijds op de berderen van vele kraem-winckels gheschildert, seght Phaedrus Fabulâ LXIV. En ghelijck sy door dit middel de kallanten tot haere

[p. 140]

winckels verlockten, soo plaghten sy insghelijcks twee slanghen op d' uytsijde haerer Kraemen te schilderen om 't onmanierlicke gheboefte van haere winckels af te wijsen; sy en konden soo haest niet bemercken dat yeman inde hoecken haerer Kraemen sijn ghevoegh bestond te doen en sijn water meynde te maecken, of sy waeren terstond inde weer om hem door de Schilderye der slanghen te verwittighen dat het een ghewijdde plaetse was, en dat hy den Genius ofte den goeden Enghel van die plaetse soude verstooren indien hy deselvighe plaetse met sijne vuyligheyd verontreynighde. Daer en is gheen plaetse, seght Servius^*, of sy heeft haeren bysonderen Genius; en desen Genius wordt doorgaens henen door de ghelijckenisse van een slanghe uytghedruckt, siet oock Cornutus in Persium ad vers. 113. Satyrae primae, daer hy dese ghewoonte der Kraemers op 't aller duydelickste voorstelt. Het wierd oock by d' oude Heydenen daer voor ghehouden dat niet alleen de houte huttekens der winckeliers, maer oock de stad Poorten, de bysondere Huysen, de baed-stoven, de stallen selver, en alle de hoecken der gantscher stad veele duysenden van dese Gentusses ofte Enghelen hadden, siet Aurel. Prudentius Lib. II. contra Symmachum. Soo lesen wy mede in Iuvenalis^* dat Epona en meer andere leelicke tronien veeltijd ontrent vunstighe kribben gheschildert plaghten te worden.

Theudelinda, de Koninghinne der Longobarden, heeft haer selven een Palays in Modicia ghebout (welcke plaetse twaelf mijlen van Milanen gheleghen is) en heeft daer in verscheyden Longobaerdische gheschiedenisse laeten af-maelen; soo kan men oock uyt die Schilderye duydelick vernemen hoe de Longobarden in den tijd haere hoofden plagten te scheeren, als oock wat voor een maniere van kledinghe sy plagten te ghebruycken. Haeren neck was gheschrabt en tot het achterhoofd toe ontbloot; 't overighe hayr hongh nederwaerds soo leeg hals haeren mond, wesende van't scheydsel haeres voorhoofds af aen beyde sijden verdeylt. Sy droeghen wijde en door de banck lijn-waete klederen, ghelijck wy sien dat d' Anglo-Saxones nu ter tijd doen, verciert met breede en verscheyden verwighe boorden. Haere schoenen waeren schier tot het opperste van den grooten teen gheopent, en wierden van d' eene sijde tot d' andere beurt-wijse opghebonden. Naederhand beghosten sy hosen te ghebruycken, een dicker en stercker soorte van koussen daer over treckende als sy erghens te paerd ginghen. Maer dese ghewoonte hebben sy van de Romeynen ontleent, siet Paulus Diaconus de Rebus gestis Longob. Lib. IV. Cap. 23.

De plaetsen in welcke d' oude Martelaers omghebraght waeren, plagten verciert te sijn met de Schilderye haeres lydens; alle d'omstan-

* ad versum 85. libri V. Aeneidos.

* Sat. VIII vers. 157

[p. 141]

digheden der onmenschelicker wreedheyd die de woedende Beulen teghen dese heylighe mannen ghebruyckt hadden, wierden daer in nae 't leven ofghemaelt, siet Prudentius in 't lijden van Cassianus den School-meester, die van sijne eyghene leerkinderen uyt last des bloeddorstighen vervolghers met schrijf-priemkens ter dood gheprickelt is gheweest, siet mede den selvighen Prudentius in 't lijden van den vroomen bloed-ghetuyghe Hippolytus. Als oock Paulus Diac. de Gestis Longob. Lib. lV. Cap.17.

Die ghene dewelcke uyt een swaere kranckheyd opstonden plagten de Schilderye van AEsculapius in haere beste Kamers tot een teycken haerer danckbaerheyd op te setten, siet Libanius Declamat. XXXIX.

Wat de tafereelkens der ghener aengaet die schip-breuke gheleden hadden ofte oock te recht ginghen over eenigh groot onghelijck 't welck hun was aenghedaen, wy hebben de selyighe Lib. I, Cap. IV. § 4. aengheroert.

Het achter-Kasteel der schepen was doorgaens henen verciert met de Schilderye van den eenen ofte den anderen God dien de beschuttinge des Schips bevolen was; soo wierd oock desen Scherm-heer veeltijds met Goud en allerhande treffelicke afsteeckende coleuren besmeert, siet Virgil. Lib. X. AEneid. en Valer. Flaccus Lib. VIII Argonaut. vers. 292.

Dieghene dewelcke gewoon waeren d' een d' ander somtijds te vergasten, plaghten altemets, als het hun niet gheleghen quam haere vrienden te besoecken, eenighe lieffelickheyd van Fruyt en andere min ghemeyne dinghen aen malckanderen toe te senden: De backskens en korfkens die met sodaenighe gheschencken vervult waeren, wierden Xenia ofte gast-gaeven gheheeten: Soo behielden oock haere Schilderyen den selvighen naem: Want als den opghetasten hoop van sodaenighe onder een gheschaeckierde soetigheden den Konstenaeren heel schilderachtigh schenen te staen, soo plaghten sy deselvighe nu en dan door haere Konst nae te boetsen en dese haere tafereelkens Xenia te noemen, ghelijck ons Vitruvius Lib. VI. Archit Cap. 10. te kennen gheeft. Philostratus Imaginum Lib. I, ontrent het eynde des selvighen Boecks, stelt ons een volkomen beschrijvinghe van sulcken stuck wercks voor ooghen.

Maeandrum is een sekere soorte van Schilder-werck 't welck dese benaeminghe van de Rieviere Maeander ghekreghen heeft, om dat het door 't menighvuldighe draeyen en wenden met den krommen loop deser dwaelender Riviere schijnt overeen te komen , siet Festus Pompeius.

Als Muraena en Varro boumeesters (aediles) waeren, soo hebben sy

[p. 142]

tot Lacedaemon een seker stuck plaester-wercks uyt steene mueren om d' uytnemenheyd der Konste uytghehouwen en in houte lijsten te Roomen ghebraght tot cieraet der plaetse diemen 't Comitium noemde. Dit werck alhoewel het in sich selven gantsch wonderlick scheen te sijn, soo heeft het nochtans meerder verwonderingh verweckt dat het ongheschent over quam. Plin. XXXV, 14. siet oock Vitrivius Lib II. Archit. Cap.8.

M.Agrippa heeft de heetste plaetsen der baed-stoven verciert met kleyne tafereelkens die in 't marmer bequaemelick waeren inghevoeght siet Plin. XXXV. 4.

De vloeren waeren eertijds in Grieckenland door een gantsch arbeydsaeme konst nae de maniere van een Schilderije gheplaveydt, tot dat de Mosaische ofte Musaicke vloeren wierden inghebraght, dese schijnen by d' oude lithostrata ghenaemt te sijn: En Plinius verhaelt ons dat Sofus in sodaenighe wercken boven alle d' andere Konstenaers plaght uyt te muyten, sich eenen grooten naem verkreghen hebbende door 't vloeren van een huys 't welck in de vernaemde stad Pergamus met den naem Asarotos oecos, dat is, 't onghevaeghde huys bekent was; om dat hy de schraeffelinghen ende schuddelinghen van de taefel daer in van kleyne verscheyden verwighe steenkens soo aerdighlick ghemaeckt hadde, als ofse onachtsaemlick op den grond nae 't scheyden der maeltijd gestroyt laghen. De drinckende Duyve is daer mede verwonderens waerd, die 't waeter door de schaeduwe haeres hoofds verbruynt, de wijl haer een andere 't eten ontsnapt, andere sitten en spelen op den rand van de kruycke, andere lodderen en baeckeren haer selven in de sonne, den tijd met het picken en streelen haerer vederen door-brenghende, siet Plin. XXXVI. 25.

Den cupressen-boom wordt oock tot de schilderije van allerley historie-werck ghetrocken, bekleedende allerhande wild-iaghten; vloten van Schepen, midsgaeders oock de verbeeldinghe van vele andere dinghen met een dun, kort, en groen loof, siet Plin. XVI. 33.

Die ghene wierden onder de Soldaeten imagenarij ofte imaginiferi genaemt, de welcke de beelden der Keysers droegen als 't leger te veld gingh, siet Vegetius Lib. II. de Re milit. Cap. 7.

Het silver wordt in AEgypten gheschildert, en niet ghegraeveert: Want d' AEgyptenaers onderwinden sich het silver te verwen, ten eynde dat sy haeren hoogh-geeerden Anubis in haere drinck-vaeten mogten aenschouwen. Dese stoffe wordt daer nae tot de triumphaele statuen ghebruyckt; en, 't welck gantsch wonderlick is, den prijs van sulcken

verdoofden luster wordt uyt enckele nieuwsghierigheydt verhooght, Plin. XXXIII. p. 9.

[p. 143]

Het glas heeft een sonderlinge bequaemheyd om sich te laeten beschilderen, Plin. XXXVI. 26.

De ghespickelde schellen der schild-padden wierden door een bedrieghelicke schilderije gheholpen, als de placken in sommighe plaetsen niet en schenen net ghenoegh te staen; siet Seneca Lib. VII. de Benef. Cap. 9.

De kalendiers ofte almanacken schijnen wel eer van binnen ofte van buyten beschildert te sijn geweest, misschien oock van binnen ende van buyten, Ovid. Lib. I. Fast. circa initium.

Beschilderde hanghsel-riemen. Apuleius X. Metam.

Beschilderde toomen, Ovid. IV. Metam. vers. 24.

Beschilderde pijl-kokers, Ovid. II. Metam. vers. 421.

Beschilderde borsekijnen, Ovid Amorum Lib. II. Eleg. 18.

Beschilderde tenten, Claudia, Lib. 1. de Stiliconis laudib. vers. 157.

Beschilderde schilden waeren eertijds een ghewis merckteycken van de dapperheyd der gener diese droeghen; De schilden van dappere mannen, seght Servius^*, waeren in voorleden tijden beschildert; de schilden daer en teghen van bloode loeren end' aenkomende Soldaeten waeren blanck. Het schijnt nochtans dat allerley Soldaeten sonder eenigh onderscheyd namaels d' een of d' ander gheschilderde merck op haere schilden hadden; Vyt vreese dat de soldaeten in 't ghewoel des ghevechts van haere rotghesellen souden af-dwaelen, seght Vegetius^*, soo ist dat bysondere benden der krijghs-knechten bysondere gheshilderde merck-teyckens in haere schilden voerden; behalven dat den naeme van elck Soldaet op 't binnenste sijnes schilds met letteren uytghedruckt stond, als oock tot wat companije den eyghenaer des selvigen schilds behoorde. So magmen oock seer wel staende houden dat ons Nederlandsche woord Schilderen oorspronckelick van dese ghewoonte hervoord komt, want het waer schijnelick is dat d' oude strijdbaere inghesetene deser landen dese Konst voor eenen langhen tijd maer alleen, tot op-pronckinge haerer schilden gebruyckten; en gelijck dit woord in 't eerste sijn benaeminghe ende eyghenschap uyt het schild-cieraet ghenomen heeft, soo is het naederhand in een ruymer sin verder ghetrocken, als de Konst niet alleen ontrent de schilden maer oock ontrent vele andere dinghen begost gheoeffent te worden.

De statuen selver waeren al te mets mede beschildert, niet in dien sin, ghelijck Plinius^* seght datse met vermillioen gheschildert waren; maer om datse menighmael met alle de verven die in een vlacke Schilderije ghebruyckelick sijn overstreken wierden. So geeft ons Pausanias^* te kennen dat tot Creusis een plaester-wercke statue van Bacchus gheweest is, die door de Schilder-konst opgheciert was.

* Ad illud Virgil. sub. finem VII. Aeneid pictiscuta Labici.

* Lib. II. de Re mil. Cap. 18.

* Lib. XXXIII. Cap. 7.

* Lib. IX.

[p. 144]

De AEgyptenaers plaghten insghelijcks de houte ghelijckenisse van eenen dooden man in haere feesten om te draeghen, nae dat sy 't selvige Beeld door de snijd-Konste en Schilder-konste soo verde ghebraght hadden datmen 't van een doode lichaem niet wel en konde onderscheyden, siet Herodotus Lib. II. hist. Den voornoemden autheur spreeckt oock in 't selvighe Boeck van soodaenighe over-schilderde statuen die d' Aegyptenaers eertijds inde gantsch wonderlicke maniere haerer begraevenissen plaghten te ghebruycken. In sijn derde Boeck verhaelt hy 't selvighe van de Mooriaenen.

Alhoewel dan de statuen altemets gheschildert wierden, nochtans waeren d' ongheschilderde meest ghebruyckelick; niet alleen om datse d' opene lucht best verdraeghen konden, maer oock om datmen daer in de Konst veel beter aenmercken kost dan inde gheschilderde, in welke den rechten treck der Konste uytghewischt of ten minsten verdonckert wierd, door de bedriegelickheyd van schoone aentreffelicke coleuren; Daerom sullen wy nu voord-vaeren tot het menighvuldighe ghebruyck van soodaenighe statuen en andere Konstighe wercken van dien aerd.

11. Het en is my niet onbekent hoe grooten saecke dat ick op my neme, en datmen seer beswaerlick in weynighe blaederen d' overgroote menighte der Statuen midsgaeders oock het menighvuldighe ghebruyck der selvigher vervatten kan; dies ick my der kortigheyd, soo veele als 't immers moghelick is, bevlijtighen sal; my selven met het bloote verhael en d' enckele naemen van veele konstighe wercken te vrede houdende, sonder langhe te staen op een naupuntighe beschrijvinghe van elck stuck wercks in 't bysondere. Indien yeman voorder bericht vereyscht, de selvighe magh de byghebraghte autheuren inde hand nemen: Of sich tenminsten aen dieghene bevraeghen, dewelcke in dese autheuren niet heel end' al ongheoeffent sjin.

AEgis, was een borst-plaetse met het slangh-hayrige hoofd van Medusa in 't midden, siet VirgiL Lib. VIII. AEneïd. Wy moghen hier d' aenmerckinge die Servius op dese woorden van Virgilius ghemaeckt heeft niet voorby gaen; AEgis is eyghentlick een kopere borst-plaete, segt hy, hebbende 't hoofd van Gorgo in 't midden. Wanneer dese plaete een Goddelicke borst bedeckt, soo wordtse AEgis ghenaemt: Wanneerse daerentegen een menschelicke borst waepent, ghelijck wy veeltijds in d' oude statuen van d' aller vermaerdste Veld-oversten het selvighe bewercken, soo wordtse Lorica gheheeten, siet Martialis Lib. VII, Epigr. 1. Het is voorder aenmerckens waerd 't ghene Servius daer by voeght; Minerva wordt verhaelt dit op de borst te draeghen, om dat haere borst een woon-plaetse is van alle

[p. 145]

die wijsheyd en voorsienigheyd door welcke sy haere weder-strijders sulcken verbaestheid aen-jaeght datse schijnen met een onghevoelighe steenachtigheyd geslaeghen te sijn.

Agoraius Hermes, Was een kopere statue van Mercurius t' Athenen op de merckt-plaetse opghericht, dicht by de Galerye die Poecile genaemt wierd, siet Aristophanes in Equitibus, en Pausanias in Achaicis. Dese statue was rond-om met letteren beschreven, siet Lucianus in Iove traegoedo.

Agyieus ofte Agylleus, Was den naem van dien veld-Apollo, wiens statuen ten platten lande inde Dorpen ende Land-huysen plaghten opgherecht te worden. Comment. vet. in. Horat. Lib. IV. Carm. Ode. 6. Macrob. Lib. I. Saturnal. Cap. 9. Stephanus de Vrbibus. Hesychius. Harpocration, Suidas.

Antefixa. Dit was den naem van 't Konstighe kley-werck t' welck aen de Huysen onder den over-hangh vast ghemaeckt wierd, siet Festus Pompeius in Antifixa. Als oock wat Ios. Scaliger dies aengaende op dien autheur aenmerckt

Antelii, Wierden die Goden ghenaemt dewelcke buyten de Poorten onder den blaeuwen Hemel stonden. Hesychius.

Aries, musculus, testudo, En 't andere Krijghs-ghereedschap, het welcke sijnen naem van de beesten ontleent nae welcker ghelijckenis het ghemaeckt is, worden over al in d' oude autheuren gewaeght ende beschreven.

Balnea libertinorum. De baed-stooven van de vry-ghemaeckte knechten en andere rijcke fockers waeren mede met den pracht van allerley statuen verciert, siet Seneca epist. 86.

Bascania Waeren eenighe belacchelicke ghestaltenisse die de smids voer haere schoorsteenen plagten te maecken om de wangunste van haere winckels af te keeren, siet Pollux Onomast. Lib. VII, Cap. 24. Soo gheeft ons Eustiathius^* mede te kennen dat daer eertijds ontrent allerley schoorsteenen aerde Beeldekens van Vulcanus gestelt wierden.

Bulla aurea. De vrijgheboortighe kinderen, die ingenui ghenaemt wierden, plaghten een goude Bagghe om haeren neck te draeghen; de Libertins daerenteghen, dat is dieghene dewelcke van eenighe vryghemaeckte afkomstigh waeren, mosten haer selven met een ledere bagghe te vrede houden^*, De vry-gheboortighe kinderen schijnen insghelijcks oock dit voor-recht boven d' andere ghehadt te hebben, dat sy in dit goude cieraet de ghelijckenisse van een hert op haere borst droeghen, Eenighe houden 't daer voor, seght Macrobius^* datmen de vry-gheboortighe kinderen de ghedaente van een hert in haer goude borst cieraet

* Ad vers. 455 Odyss. P.

* Vide ascon. Pedianum in orat III contra Verrem.

* Lib. I. Saturnal. Cap. 6.

[p. 146]

liet draeghen, ten eynde dat sy haere ooghen daer opslaende, indachtigh souden worden ghemaeckt dat sy in alle dinghen die uyt een wijs ende verstandigh, herte voordkomen behooren uyt te muyten, eerst haer selven, lieten voorstaen dat sy mannen waeren, het word oock daer voor gehouden, dat hun den tabbaerd met eenen purpuren boord (toga praetexta) eertijds bescheyden is geweest, op dat sy door de roodheyd des purpurenboords vermaent moghten worden dat sy haer selven in alle haer doen en laeten door een recht-sinninge schaemte souden laeten bestieren.

Caduceus. De woorden van Servius sijn aenmerckens [w]aerd; den vrede-staf der ghesanten wordt niet sonder een gantsch merckelicke reden met twee serpenten beknoopt, seght hy^* ghemerckt de ghene die desen staf voeren daer op uytgaen dat partijdighe dood-vijanden haeren onderlinghen haet versaeckende met malckanderen vereenighen souden, ghelijck wy sien dat twee Serpenten de schaedelicke venijnigheid haeres doodelicken verghifts binnen houden om een draghtelick te saemen te paeren. 't Wordt van sommighe anders geduyd; Den vrede-staf, seght een oud schrijver^*, is eenen rechten stock, hebbende twee Slanghen die d' een d' ander van beyde sijden om winden en haere koppen teghen malckander ophouden. De pays-boden ofte gesanten plagten so-daenigen stock te voeren: Soo ginghen sy oock vrij en vranck werwaerd sy wilden, sonder dat hun ieman eenigh leed moght aendoen. De gheheymenisse deses vrede-teyckens bestaet daer in, dat de kracht van een recht-sinnighe door-dringende welsprekenheyd door den rechten stock te verstaen word gegeven: De ghedaente der Slangen die men aen beyde kanten teghen malckander gestelt siet, beteyckent de twe tegen-strijdige legers; want een recht-sinnige ende vrijmoedige aenspraecke door wandelt soo wel de ene als andere partije, siet Polybius Lib. III. hist. Als oock Suidas de Indianen plagten eertijds een goude anckerken in stede van enen Caduceus ofte vrede staf te voeren, om dat een ancker alle dingen vast aen een houd, siet Philostratus Lib. III. de vitâ Apollonii, Cap. 3.

Canes aurei atque argentei. Ghelijck wy de geschilderde honden die ontrent de Poortiers huyskens de wachte hielden voor desen aengheroert hebben, soo geeft ons Homerus^* te kennen dat den toegangh tot het palays van den Koningh Alcinous aen beyde sijden met goude en silvere wacht-honden beset was.

Charila. Dit was 't beeld van een jonghe Maeghd 't welck ons wijd-loopighlick beschreven wordt in Plutarchus Quaest. Graec. 12.

Cicadae aureae. De gekrolde hair locken der Atheniensen waeren eertijds met goude sprinck-haenen verciert, ghelijck ons Thucydides Lib. I. hist. verhaelt; alwaer den ouden Scoliast. aenmerckt dat sy dese ghewoonte hielden, om dat de sprinck-haenen musicaele, dat is, sangh-lievende creaturen sijn; ofte oock, om daer mede te kennen te gheven

* Ad versum 138. Octavi Aeneid.

* Scholiastes in Lib. I. Thucudidis.

* Odyss. H. vers. 91

[p. 147]

dat sy Autochthones waeren; ghemerckt de Atheniensen sich daer over grootlicks beroemden dat sy niet, nae de wijse van andere volckeren, uyt een vreemd land in de Attische land-streke waeren overghebraght, maer dat sy haeren eersten oorspronk naemen uyt den gront dien sy bewoonden, even als de sprinck-haenen uyt d' aerde plaghten voor te komen. d' Inwoonders van Ionia hebben dese ghewoonte oock voor een goede wijle tijds onderhouden, als wesende afkomstigh van d' Atheniensen, siet Thucydides ontrent de selvighe plaetse. Wy vernemen eyndelick uyt de woorden van den poete Asius, ghelijck Athenaeus^* de selvighe by-brenght, dat d' inwoonders van 't Eyland Samos dit ghebruyck mede ghevolght hebben.

Citeria, Was een belacchelick Beeldeken 't welck inde processie ofte inden ommegangh die in groote hoogh-tijden ghehouden wierd tot vermaeck der aenschouwers plaght omghedraghen te worden, om dat het heel besighlick scheen te praeten en te kouten, siet Festus Pompeius.

Cubicula salutatoria. De kamers daer die ghene versaemelden, dewelcke nae de Roomsche maniere van doen eenighe groote Heeren in den morghen-stond meynden te begroeten, waeren met allerhande Beelden vervult, siet Plinius Lib. XV. Cap. 11. Suetonius^* schijnt dese Beelden cubiculares imagines te heeten. Leest d' aenmerckingen die den gheleerden Casaubonus op dese woorden ghemaeckt heeft.

Currus Darii regis. Den waeghen van den Koningh Darius kreegh een sonderlinghe aensienelickheyd door 't cieraet van vele goude en silvere Beelden der Goden die aen beyde sijden des waeghens opgheset waeren. Het jock was met edele ghesteenten gheschaeckiert; uyt het welcke twee goude beelden een elle langh uytstaeken; 't eene droegh de ghelijckenisse van Ninus, 't andere van Belus; soo was daer oock eenen arend, die sijne vlercken scheen uyt te strecken, tusschen dese twe beelden ghewijet, siet Q.Curtius Lib. III. Cap. 3.

Delphines. Eenighe aerdighe drinck-vaeten nae 't fatsoen van eenen Dolfijn konstighlick ghewrocht, wierden Delphines ghenaemt, so segt Plinius^* dat C.Gracchus eenighe Delphinos ghehadt heeft daer van hem elck pond op vier duysent sestertien quam te staen. Lucianus^* spreeckt van een Dolfijn-tafel, en 't schijnt dat dit een tafel gheweest is wiens schraeghe nae de ghelijckenisse van eenen Dolfijn ghemaeckt was, Vitruvius^* stelt kopere Dolfijnen (Delphinos aereos) onder 't ghetal der ghedeelten die tot de waterwercken behooren. De oorlogh-schepen waeren insghelijcks voorsien met ysere ofte loode Dolfijnen, die sy van den mast-spriet met een krachtigh gheweld in de schepen haerer Vyanden neder-wierpen om de selvighe te sincken, siet Thucydides Lib. VII.

* Lib. XII. Deipnosoph.

* in Augusto, Cap. 7.

* Lib XXXIII. Cap. 11.

* in Lexiphana.

* Lib. X. Archit. Cap12.

[p. 148]

hist. en sijnen Scholiast op die plaetse.

Dracones militares. De banieren nae de ghelijckenisse der Draecken ghemaeckt, worden van St.Augustinus aengeroert; De standaerden en de Draecken der krijghs-knechten, seght hy^*, geven ons den wille des Veld-oversten door 't ghesicht te kennen, siet oock Nazianz[...] orat. III. Wat nu dese standaerden belanght, wy bevinden dat verscheyden volckeren verscheyden Veld-teyckens gebruyckt hebben; ja dat eenige natien haer gewoonlicke veld-teyckens in langheyd des tijds menigmaal verandert hebben. De inwoonders van Boeotia hielden 't beeld van Sphynx voor haeren standaerd, ghelijck Lactantius in Stat. Papinium^* ghetuyght. De Indiaensche Ruyterije plaght goude en silvere hoofden van wijdgaepende Draecken op een lancie te voeren, ende eenen wimpel van ghedubbelde sijde, die slanghs-wijse uytghesneden was, daer aen vast te maecken; sy en konden oversulcks so haest niet beginnen aen te rijden, of stracks plaghten de opghesperde kaeckenvan dese slanghs-koppen den wind te vatten, en het sijde byhanghsel als met eenen levendigen roerenden gheest soo krachtighlick te vervullen, dat met het ydele wind-gheblaes 't welck daer in speelde van 't hisschen en 't woeden eenes waeren draecks niet wel en konde onderscheyden, siet Suydas daer hy van de Indiaenen spreeckt. Den selvighen autheur verhaelt in een andere plaestse dat de Scythische natiën dese baniere oock gebruyckt hebben. De oude Romeynen hebben op verscheyden tijden verscheyden veld-teyckens ghebruyckt: Te weten, 't beeld van een Vercken, van Minotaurus, Van Arenden, van Draecken. Van het Verckenbeeldt siet Plinius Lib. X. Cap. 4. en Festus in Porci effigies. Den Minotaurus wordt gewaegt in Vegetius; 't Streckt tot de behoudende eenes heyr-legers, seght hy^*, dat den aenslagh heymelick worde ghehouden: Dies hebben oock onse Voor-vaders 't beeld van Minotaurus in haere legioenen ghevoert; omdaer mede te kennen te gheven dat den raed der Veld-oversten bedeckt moet blijven even als Minotaurus in de aller heymelickste plaetsen van den Dool-hof was opghesloten, siet, oock Festus Pompeius in Minotaurus. Van de Arenden, leest Dio Cassius Lib. XII. Van de Draecken, siet Amm. Marcellinus Lib. XVI als oock Claudian. Panegyr. de III. Cons Honor ii vers. 128. & Lib. II. in Rusinum, vers. 365. siet mede Sidon. Apollinaris Panegyrico, Valerio Maioriano Aug. dicto.

Engythecae. De drijvoetige pot-ysers waeren met de beeldekens van eenighe Satyrs ofte oock somwijlen met Ossenhoofden konstiglick bewrocht, siet Athenaeus Lib V. Deinos. Cap. 12.

Epitrapezii Dij. Groote mael-tijden wierden selden gehouden, of

* Lib. 11. de doctrina Christ. Cap. 2.

* ad versum 252 libri Septimi Thebaidos.

* Lib. III. de Re milit. Cap. 6.

[p. 149]

daer stond altijd 't eene of 't andere Goddelicke beelt op de tafel; niet alleen om d' aensittende gasten indachtigh te maecken dat sy haer selven eerbiedighlick aen den gheheylighden disch onder 't ghesicht der Tafel-goden behoorden aen te stellen, maer oock om dat sy haere ooghen so wel met het vermaeckelicke ghesicht der Konste, als haere darmen met leckere spijse souden vervullen; soo was dit oock een bequaem middel waer door sy 't ontijdighe tonghschrabben der ghener die d' een en d' ander sochten te siften en uyt te haelen vaerdighlick plaghten te vermijden, want hun de teghenwordigheyd des konstigen wercks ghenoeghsaeme gheleghenheyd aendiende om allerley besige en gantsch moeyelicke redenen af te breken en op een ander te slaen. Arnobius schijnt dese ghewoonte als met eenen vingher aen te wijsen, wanneer hy 't Heydendom aldus aenspreeckt; Ghy heylight uwe tafels, seght hy^*, mids sout-vaten en beelden der Goden daer op settende. Wy vinden een gantsch ghedenck waerdigh exempel van dit oude ghebruyck in Statius Papinius, als hy wijd-loopighlick vertelt hoe treffelick hy van den edelen Vindex onthaelt is gheweest; want hy op dese gheleghen-heyd betuyght dat hem onder d' ontallicke menighte van allerley oude konstighe wercken, die 't huys van desen Vindex vervulden, het kleyne Tafel-beeld van Hercules aller best aenstond. Hercules, den Genius ende Scherm-heer van de reyne tafel, seght hy^*, heeft mijn ghemoed boven alle andere dinghen met een sonderlinghe liefde bevanghen, sonder nochtans mijne ooghen te versaedighen, al hoe wel ickse ghestaedighlick daer op gheslaeghen hield; sodaenig is d' aensienelicke waerdigheyd des wercks, en sulcken Majesteyt is daer in sijne stercke leden inghestort. Hy is eenen God, eenen God is hy. Hy heeft het u vergunt, o Lysippe, hem te beschouwen; toelaetende dat gy sijne groote in desen kleynen schijn soudt begrijpen. Dit wonderlicke beeld is naulicks een voet langh, en noch is daer so grooten bedrieghelickheyd der Konste in dit kleyne stuck wercks, dat het ieder een lusten sal wijd-mondtghlick uyt te roepen, dese borst heeft den Nemaeaenschen verwoester dood ghedruckt: Dese armen droegen den doodelicken knodse, en braeken de riemen van 't schip Argo. Wat voor een seld-saeme kracht was daer inde hand deses meesters, en met hoe grooten experientie was de sorghe van den gheleerden konstenaer vergheselschapt, dat hy met eene moeyte een tafel-beeld soude maeken en gheweldighe Colossen in sijn ghemoedt bewerpen? Leest Statius selver, en ghy sult bevinden dat hy ons noch voorder te kennen geeft hoe den grooten Alexander, Hannibal, en Sylla drij groote Veld-oversten, so vele wercks van desen Hercules maeckten, dat sy hem in de ghevaerlicke onsekerheydt der Veld-slaeghen en in d' onbekommerde gherustheyd der Bancketten gestaedighlick ontrent haer hadden, siet oock Martialis Lib. IX. Epigr. 44. Alwaer hy even

* Lib. 11. adversus Gentes.

* Lib. IV. Sylv.

[p. 150]

het selvighe bevestight.

Eunostos. Dit was een kleyn slecht beeldeken 't welck in de molens opgerecht sijnde scheen op 't bedrijf der Molenaers acht te nemen, siet Hesichius.

Galeae bellatorum. Den helm-top der krijghsluyden plaght met de grijnsenden hoofden van eenighe vervaerlicke monsters verciert ende veryselickt te worden. Alle de Historische ende Poetische schriften sijn daer soo vol van, dat wy niet behoeven vele exempelen by te brenghen, 't is maer alleen koddigh 't ghene Festus^* van de mirmillones verhaelt, dat sy de ghedaente van een Visch op 't spitse haerer beckeneelen droeghen; dies oock den Retiarius, als hy met een van hun vechten moest, ghewoon was te singhen, Non te peto: piscem peto. Quid me fugis, Galle?

Geron. Dit was den naem van een spin-rocke, 't welck uyt een grof stuck houts nae de ghelijckenisse van Mercurius quadratus met armen en beenen ghemaeckt was, hebbende een oude mans hoofd, waervan het oock desen naem ghekreghen heeft, siet Pollux Onomast. Lib . VII. Cap. 16.

Gymnasiorum praesides dii. De worstel-plaetsen in welcke de Kampvechters haer selven plaghten te oeffenen waeren doorgaens henen met de statuen van Mercurius, Hercules, en Theseus verciert; want gelijck dese bekent sijn in de worstelkonst uytghemuntet te hebben, soo wierden sy oock bequaemelick in de selvighe plaetsen als d' eenighe Schutsheren deser plaetsen ende oeffeningen opgerecht, siet Pausanias in Misseniacis. Cicero Lib. I. ad Att. epp. 5. 6. 7. 8. Anthol. Graec. Epigr. Lib. II. Cap. 25. & Lib. IV. Cap. 12. Didymus ad vers. 198. Odyss.Servius ad vers. 141 libri VIII AEneid. Lactantius de Falsâ relig. Cap. 20.

Hecataea Waeren sekere beelden van Hecate buyten de deuren ofte oock ontrent eenen drij-sprongh, daer dry weghen in malckander loopen opgerecht, siet Hesychius, 't beeld van dese Hecate, die op de kruys-weghen ofte drij spronghen gewijdt wierd, was drijhoofdigh, siet Ovid. I. Fast. vers. 141. Pausanias in Corinthiacis, Eustathius ad vers. 206. Iliad. A. De reden waerom Hecate drij hoofden worden toegheschreven, is te vinden in Cleomedes Lib. II, Cap. 5.

Hermae. Waeren sekere steene statuen van Mercurius, 't is ieder een bekent, seght Arnobius^*, dat de Hermae t' Athenen nae de ghelijckenisse van Alcibiades ghemaeckt sijn.

Hermes strophaeus. Was een statue van Mercurius dicht by de deure opgherecht om 't huys van Dieven te bevrijen, siet Etymolog. magnum als oock Hesychius en Harpocration.

* In Retiario pugnanti.

* Lib. vi. adv. gentes.

[p. 151]

Hermines, De voeten der ledekanten wierden aldus geheeten, om dat de ghelijckenisse van Mercurius daer in veeltijds ghesneden was, als de welcke gheoordeelt wierd den slaep en 't droomen der menschen te bestieren, siet Etymol magnum. Hesychius, Didymus ad vers. 198. Odyss. (?).

Ipsullices, Waeren sekere ghedaenten van Mans en Vrouwen uyt een goude, silvere, ofte oock bleeke blad gemaeckt, siet Festus Pompeius, en Ios. Scaliger op die plaetse.

Irminsul, Was een beeld in volle rustinghe, 't welck d'oude Saxen Goddelicke eere aendeden, siet Conr. Abbas Vespergensis ad annum DCCCCXIV vide quoque Bataviam Hadriani Iunii, Cap. 16.

Iupiter Ctesius, Wierd in de gemeyne Schat-kamers opgherecht, als wesende den ghever der rijckdommen, siet Harpocration, en Suydas.

Kanathra, Waeren eenige houte waeghen-borghen, de welcke nae de gelijckenisse van Griffoenen en brand-herten ghemaeckt sijnde, in de openbaere staetelicke vertooninghen ghebruyckt wierden om jonghe deernen daer in om te draeghen siet Plutarchus in Alchiades.

Kinnabus, Is eenen lede-man ofte een beeld nae 't welcke de Kleystekers ende Schilders haere wercken plaghten te richten, siet Suydas, en Apostolius.

Lampades in juvenilem speciem formatae. De Palaysen der Koninghen als oock de huysen van andere groote heeren hadden in haere eetsaelen en voornaemste kamers verscheyden goude en silvere beelden van schoone jonghelinghen met tortsen in haere handen die ontrendt den avond ontsteken wierden, siet Homerus Odyss H vers. 100.

Athenaeus Lib. IV, Deipnosoph. Cap. 2. Lucretius Lib. II, vers. 24.

Leones lapidei, Steene leeuwen wierden menigmael op de gedenckgraven van eenighe treffelicke helden opgheset. Hercules verloor een van sijn vinghers in 't ghevecht met den Nemaeaenschen leeuwe; soo is daer dan eenen steenen leeuwe tot Lacaedemon op 't graf sijnes vinghers, tot bewijs sijner sterckte, opgherecht; ende uyt sulcken beghinsel is dese ghewoonte allenghskens inghekropen, dat de graven van andere dappere mannen met het selvige eerteycken verciert sijn geweest, siet Photius^*, ghelijck het dan blijckelick is dat d' oude dit ghebruyck voor een goede wijle tijds hebben onderhouden, soo vinden wy nochtans dat sy naemaels sodaenighe beelden op de ghedenck-graeven hebben opgherecht, door welcke 't leven en 't voornaemste bedrijf der overledener te verstaen ghegeven wierd. Daer stond op het graf van Sardanapalus de statue van den aller wellustighsten Koningh selver, ghelijck als of hy door 't knippen sijner vingeren alle dingen scheen in den wind te slaen en licht te achten, 't opschrift was: Sardanapulus den sone van

* In excerptis ex Lib. II. Ptolemaei Hephaestionis novae ad variam eruditionem historiae.

[p. 152]

Anacyndaraxa, heeft Anchialus en Tarsus op eenen dagh ghebouwt; maer ghy mijn vriend, eet, drinckt, speelt, want alle d' andere menschelicke dinghen niet soo vele waerd sijn. Meynende 't ydele gheluydt het welcke door het knippen onser vingheren veroorsaeckt wordt, siet Arrianus Lib. II. de Expedit. magni Alexandri. Die van Corinthen hebben op 't graf van den Cynischen philosophe Diogenes eenen marmoren hond opgherecht, siet Laërt. Lib. VII. in Diogene. Den eersten Africanus heeft belast dat men de statue van Q.Ennius op sijnen graf-steen soude stellen, wenschende dat den hoogh-gheduchten naem van Scipio beneffens den naem des vermaerden dichters op de selvighe sarcke ghelesen moght worden, siet Plinius Lib. VII. nat. hist. Cap. 30. De Syracusaenen hebben op het graf van den vernuftighen Archimedes niet alleen eenen kloot des Hemels doen stellen, maer oock een langhe-ronde Geometrische figure die Cylindrus ghenaemt wordt, siet Cicero, Lib. V. Tusc. quaest. De Longebarden hebben oock in voorleden tijden dese ghewoonte ghehadt, dat dat sy een houte duyve in 't midden van de begraefenissen op een stanghe stelden, 't hoofd van de voorghemelde duyve wendende nae de plaetse in welcke haere vrienden begraeven laghen, siet Paulus Diaconus Lib. V. de gestis Longob. Cap. 34.

Locorum sacrorum profanatio. De Heydenen plaghten eenighe haerer Afgoden in de heylighe plaetsen op te rechten; achtende dat de Christenen eenen afkeer van de selvighe souden ghekrijghen, als sy de selvige door den onreynen Gods-dienst ontheylight saghen, dit is eertijds ghepleeght by den Koningh Antiochus, siet Machab. Lib II. Cap. 6. Den Roomschen Keyser Caligula heeft het selvighe mede ghedaen, siet Orosius Lib. VII. Cap. 5. Daer heeft seder den tijd van den Keyser Adrianus tot den tijd van Constantinus, 't welck ten naesten by honderd en tachtentigh jaeren beloopt, seght St.Hieronimus^*, een statuë van Iupiter in de plaetse van de verrijsenisse opgherecht gheweest; soo wierd daer oock een marmore beeld van Venus op de rootse des kruyces by 't Heydendom ghedient; want de vervolghers haer selven lieten duncken, dat sy ons 't gheloof van de verrijsenisse en 't kruyce souden benemen, indien sy de heylighe plaetsen door den diensi haerer Afgoden ontheylighden.

Lunulae in calceis. Die onder d' oude Romeynen van adel waeren, plagten halve maentjens in haere schoenen tot een kenteycken ofte eerteycken te draeghen, siet Plutarchus quaest. Rom § 476. daer hy verscheyden redenen van dese haere ghewoonte by-brenght.

Manducus, Was eenen bytebaw met groote wanghen, die eertijds in de openbaere vertooninghen onder d' andere vervaerlicke ende belacchelicke beelden omgingh, om 't ghemeyne volcksken door sijn onma-

* Lib. II. epist. famil. 14.

[p. 153]

tigh gaepen en klapper-tanden te vervrolicken, siet Festus.

Manes statua, siet Suydas in Kottabizein.

Marsyas, Eenen aenhangher van Liber Pater ofte Bacchus, is een bewijs van de vrijheyd der steden op welcker merckt-plaetsen sijne statue opgherecht wordt; so geeft hy oock met een opgheheven hand te kennen dat de stad gheen ghebreck en lijdt, siet Servius ad versum 58. libri IV. AEneïdos, als oock ad versum 20. libri III. AEneid.

Neurospasta, Waeren eenige kleyne selfroerende beeldekens, daer poppen-speelders haeren kost by kreghen, siet Aristoteles de Mundo, ghelijck hy van Apuleius overgeset is, Herodotus in Euterpe, Lucianus de Syriâ deâ. Als Socrates een van dese land-loopers afvraeghde, seght Xenophon^*, waer op by sulcken grooten moed droeghen wat het was daer op hy sich verliet. Op de onwetende dwaeselachtighe menschen, want sy my den kost rijckelick verschaffen om mijne Beeldekens, die haere beweghinghen van eenighe bedeckte snoerkens krijghen, te beschouwen.

Nympharum imagines. De Siciliaenen plaghten niet alleenlick offerhande te doen aen verscheyden Nymphe-beelden diese in haere huysen opstelden, maer sy plaghten oock rondom de selvighe in eenen ronden ringh te danssen. en den gantschen nacht vol en sat sijnde ontrent de selvige onbekommerlick te slaepen, Athenaeus Lib. VI. Deipnosoph. Cap. 13.

Oppidorum captorum imagines. De beelden der steden die inghenomen waeren plaghten onder andere gantsch staetelicke dinghen omghedraeghen te worden in de vertooninghen die van de triumferende overwinners ghemaeckt wierden, dese beelden waeren somwijlen van silver; siet Ovid. II. de Ponto, Eleg. 1. somtijds van yvoor; siet den selvighen Ovid. III, de Ponto, Eleg. 4 altemets van hout; siet Quintil. VI. 3. alwaer hy verhaelt dat Chrysippus ghesien hebbende de houte beelden der steden die Fabius Maximus in sijnen triumfe omvoerde, gheseyt heeft, dat dese houte beelden van Fabius anders niet dan de kassen waren van de silvere beelden die Caesar eenighe weynighe daeghen te vooren omghedraeghen had, doe by sijne triumfante intrede in de Stad maeckte.

Oraculum quercuum Dodonaearum. De Dodonaeaensche Godspraeke was vermaert van weghen 't harmonieuse welluydende kopergheschal, het welck in dit orakel door een statue veroorsaeckt wierd, siet Suydas daer hy van Dodona handelt.

Oscilla, Een seller speel-tuych 't welck veertien Geometrische figuren ten hoogsten in sich vervat, seght Ausonius^*, soo worden daer oock duysend verscheyden ghedaenten door 't konstigh te saemen-voeghen deses tuychs naegheboetst, den verschrickelicken Elefant en 't wilde Vercken; een vlieghende Gans ende eenen

* In Symposio.

* In epistola praefixa Centoni nuptiali.

[p. 154]

Mirmillo in sijne waepenen neder duyckende; een Iaegher ende eenen bassenden Hond; eenen borght also, een Wijnkanne, met noch een oneyndelick ghetal van andere figuren, die den eenen konstiger weet te fatsoeneren dan den anderen; so is oock 't by een voeghsel van de ervaerene, een recht wonder werck; ghelijck 't aller besighste ghepoogh van d' onervaerene, in het teghendeel belacchelick is. Siet Ios. Scaligher op die plaetse.

Palaestrae. De worstel-plaetsen waeren oock met de Beelden der Campioenen verciert. Plin. XXXV, 2.

Palladia, Waeren eenige houte beelden van Pallas op de voorsteve des schips op-gherecht. Sy maeckten vele wercks van dese beelden, wanneer sy ter see meynden te gaen, siet Suydas als oock Schol. vet. in Acharnenses Aristophanis.

Pataici, Waeren insghelijcks kleyne Beeldekens, die van de Pigmaeen in groote niet en verschilden. d' Inwoonders van Phoenicia stelden dese op de voorsteven haerer Schepen, siet Herodotus Lib. III hist. Hesychus. Suydas.

Penates. Waeren een sekere soorte van Huys-goden, siet Servius ad versum 12 & 148. Libri III. AEneid. De Huys-goden wierden ghemaeckt na de maniere van 't ghewaedt het welcke Cinctus Gabinus ghenaemt word, seght Cornutus^*, hebbende haeren tabbaerd over de slincke schouder gheslaegen, met den rechten schouder bloot.

Portis urbium ad stabant statuae. Daer waeren veeltijds eenige statuen ontrent de Stad-poorten opgherecht. Ambracia heeft twee Mannelicke statuen van koper voor haere poorten opgheset, seght Varro Lib. IV. de I.I. Cedrenus maeckt insghelijcks ghewagh van een statue die voor de gemeyne Stads-poorte van Edessa hoogher op gheheylight was, ten eynde dat die ghene de welcke ter poorten inginghen de selvighe souden aenbidden. So geeft ons Philostratus^* mede te kennen dat in de tijden van Apollonius Tyaneus een goude statue des Persischen Koninghs den ghenen wierd voor ghestelt die in de Stad Babylon meynden in te gaen; want nieman moght ter poorten inkomen, 't en waer saecke dat hy die statue op sijn Persiaensch met een behoorelicke eere eerst bejeghende.

Prosopoutta, Was nae de Attische maniere van spreken een kopere vat, hebbende ontrent den mondt verscheyden Leeuwen ende Ossen-hoofden; waer van het oock den naem ghekreghen heeft, siet Hesychius, als oock Iul. Pollux Onomast. Lib. II Soo gheeft ons den selvighen Pollux inde voorghemelde plaetse mede te verstaen dat de Konstenaers die sodaenighe vaten maeckten, eertijds Prosopopoioi dat is, Tronie-maeckers genaemt wierden.

* in Persij Sat. V.

* Lib. I. de vita Apollonii, Cap. 19.

[p. 155]

Satyrica signa. Daer waeren eenige beelden van Satyrs in de Tuynen ofte oock in de Boomgaerden opgherecht, om de vruchten te bewaeren Plin. XIX, 4. Wat den ongheschickten Hellespontischen Tuyn-god belanght, d' oude Poeten sijn maer al te vol van die vuyligheyd.

Sceletus. De rijckste onder d' AEgyptenaers plagten in haere bancketten 't Beeld van een doode lichaem om te draeghen. siet Herodotus in Euterpe. Plin. in Symp. septem sap. Tzetzes Chiliad III. hist. 92. 't Is onderentusschen aenmerckens waerd 't ghene Lucianus^* verhaelt ghesien te hebben, dat d' AEgyptenaers somwijlen waere doode lichaemen die opghedrooght waeren in haere feesten plaghten voor te stellen.

Sceptrum Babyloniorum. Alle de Babyloniers droeghen eenen konstiglick ghewrochten Scepter, hebbende een Appel een Roose, een Lelie, eenen Arend, ofte yet dierghelijck op den top; want het hun ongheoorloft was eenen Scepter te draegen die sodaenighen merck-teycken niet en hadde. siet Herodotus Lib. I.

Sceptrum Consulum Romanorum. Den yvooren Scepter van de Roomsche Burghermeesters had eenen Aerend op den top. siet Iuven. Satyra. X, vers. 43. Als oock Aurel. Prudentius in Romano martyre.

Scorpio ligneus. Als den Koninck Lysimachus sijnen smorotscher Bithes een parte wilde spelen, so heeft hy hem een groote schrick aengejaegt, mids eenen houten schorpioen heymelick op sijne klederen werpende. Den talioor-lecker Bithes was dapper ontstelt op 't eerste ghesicht van den Scorpioen, meynende dat hem yeman socht te beleedighen: Maer als hy uyt het ghelach des Konincks verstond, dat sulcks slechts in 't jock gheschiedt was; ick sal u, o Koningh, wederom vervaert maecken; seyde hy. Oock en liet hy het niet langhe aenloopen, of hy quam tot den Koningh op 't aller schielickste, segghende, gheeft my een talent. Hy en vond geen bequaemer wraecke, dan Lysimachus door dit middel sijne karigheyd te verwijten; welwetende dat daer niets ter wereld is 't welck de ghierighaerds so seer vreesen, dan datmen hun 't een of 't ander bottelijck soude afeyschen, siet Athenaeus Lib. VI Deipno. Cap. 12.

Sella curulis. Den elpen-beenen waeghen-stoel der Roomscher magistraeten was met verscheyden yvoore Beeldekens verciert, siet Ovid. Lib. lV. de Ponto, Eleg. 9. vers. 22.

Sistrum, was een instrument het welcke by d' AEgyptenaers in d' offerhanden van de Godinne Isis ghebruyckt wierd, 't Hooghste deel deses instruments, daer het sich ombuyght, was verciert met de ghelijckenisse van een Kat die eenes menschen aenghesicht hadde; 't laeghste deel, 't welck onder de gedeelten is die gheslaeghen sijnde een scherp gheluyd maecken, had somtijds het aenghesicht van Isis, en somtijds

* De Luciu

[p. 156]

het aenghesicht van Nephtys, siet Plutarchus de Iside & Osiride.

Sphinges, d' AEgytenaers plaghten eenighe Beelden van Sphinx voor haere Kerck-deuren op te rechten, om dat de kennisse der Goddelicker dinghen van weghen haere duysterheyd een raedsel schijnt te weesen: Ofte oock, om dat God ghelieft ende ghevreest moet worden. Wy moeten hem liefhebben, overmids hy deghene die haer leven heylighlick aenstellen met een gantsch gunstighe goedertierenheyd te ghemoete gaet. Wy moeten hem daerenteghen ontsien, om dat sijne rechtvaerdigheyd teghens de Goddeloose onverbiddelick is. Want dit wierd bedecktelick daer mede te kennen ghegeven, dat Sphinx eens-deels de ghelijckenisse van een mensch, eens-deels de ghelijckenisse van een wild-ghedierte droegh, siet Plut. de Iside & Osiride. Strabo Lib. XVII. Geograph. Clemens Alexandrinus Lib. V. Stromat.

Stabula. De vee-stallen waeren verciert met de Beelden van Epona, siet Apuleius Lib. III. Metamorph.

Tabernaculum Alexandri magni. De tente van den grooten Alexander wierd doorgaens henen met eenige statuen onder stut. Plin. XXXlV. 8.

Terminis insculptae figurae. Verscheyden figuren, die in de pael-stenen uytghehouwen waeren, plaghten verscheydenlick gheduydet te worden. Den pael-steen daer een Wolf-klaeuwe in uytghehouwen is, beteyckent eenen vreemden Boom. Den pael-steen die met een Beers-klaeuwe ghemerckt is, beduydt een gheheylighde boschagie. Den pael-steen die met de ghekloofde klaeuwe van eenigh ander Vee-gemerckt is, gheeft ons te kennen, dat daer van onder den steen eenigh water uyt bordelt. Den pael-steen die met een Kalfs hoofd gemerckt is, leert ons dat de waters uyt twee Bergen voord-komende door d' aen-eyndigende linien nederwaerts vlieten, dat oock de Dorp-lieden van d' omligghende plaetsen haere offerhanden op dien steen plaghten te doen. Den pael-steen die met de hoeve van een Paerd ghemerckt is, beteyckent het eynde van de loop-plaetse, ons met eenen tot de naeste Fonteyne sendende, siet Auctores veteres de limitibus agrorum.

Tritones aerei. Men plaght eertijds eenen koperen Triton op 't spits der Torens voor eenen wind-wijser op te settend, even alsmen huydensdaeghs eenen blecken weder-haen tot onderscheydinghe der winden op de Toren naelde stelt, siet Vitruvius Lib. I, Cap. 6. Alwaer hy ons den achtkantigen marmeren Toren van Andronicus Cyrrhestes beschrijft.

Vellus aureum. Het wijd-beroemde eerteycken van 't gulde Vlies 't welck in voorleden tijden van den Burgundischen Hertogh Philippus II. is inghestelt, wordt als noch by den voornaemsten Adel des door-luchtighen rijcks met eenen sonderlingen ernst bejaeght; even gelijck

[p. 157]

de bloeyende Griecksche jeughd eertijds een gantsch moeyelicke ende ghevaerlicke reyse onder 't gheleyd van Iason heeft aenghenomen, op hope van de wijd beroemde goude vacht te bekomen: alhoewel het seker gaet, datter een gheweldigh onderscheyd is tusschen 't huydensdaeghsche ghegoten ofte ghedreven gulde Vlies, en 't oude Colchische Vlies 't welck de moedighe Griecksche avonduriers wech-voerden. Want eenighe houden 't daer voor, dat het Colchische Vlies anders niet gheweest is als een Schaeps velle perckement, 't welck de goude vacht of 't gulde Vlies ghenaemt wierd, om dat daer in beschreven stond hoemen door de Chymische Konst goud kan maecken, siet Suydas in verscheyden plaetsen. Als mede Eustathius ad versum 689. Dionysii de situ orbis. Het heeft over sulcks sijn bescheyd ghehadt dat AEetes den Koningh van Colchoa, die't gulden Vlies besat, gheseyt wordt den sone von Apollo te sijn; vermids de Sonne den eenighen oorspronck ende Fonteyn is van die hitte, door welcke allerley metaelen worden voorghebraght. Diogenes ghetuyght insghelijcks in Stobaeus^* dat Medea geen tooveresse, maer een seer vernuftighe en gantsch wijse vrouwe gheweest is, wantse de verteerde en verwijsde weeckelinghen door 't gebruyck van 't eene of 't ander heere bad als oock door 't voorschrift van verscheyden mannelicke oeffeninghen tot haere voorighe sterckte plaght te brenghen. Palaephatus voeght daer by datse in't hayr verwen een sonderlinghe wetenschap heeft ghehadt, en datse een sekere vermenghinghe van t' saemen ghesoden dinghen heeft uytghevonden tot ghenesinghe van velerley swackheden ende ghebreken: Daerom is het gheen wonder dat sy gheseyt wordt d' oude luyden jongh ghemaeckt te hebben, vermids sy 't hayr door een heymelicke grepe kost ververwen, en de jeughdighe sterckte van de verswackte lichaemen door een opghesoden bad wist te vernieuwen, siet Palaephatus de Fabulosis narrationibus. Als oock Eusebius Lib. X. de Praeparat. euangelica.

Vertumnus was een God die sich in allerhande ghedaenten plaght te herscheppen, siet Propert. Lib. IV, Eleg. 2. Den veranderlicken Vertumnus was in vele plaetsen der Roomscher stad opgherecht, seght Acron^*, soo waeren daer schier in alle de vrye vlecken van Italien eenighe statuen gheheylight, de welcke van weghen d' onsekerheyd haerer ghestaltenisse de ghedaente van allerley Goden met haer ghewaedt aennamen.

Veritatis simulacrum. d' AEgyptische Priesters plaghten 't Beeld der waerheyd in een edel ghesteente aen haeren neck te hanghen, siet AElianus. Lib. XIV var. hist. Cap. 34. en Diod. Siculus Lib. I. 't is de pijne waerd datmen dit verhael met de Heylighe schrift verghelijcke. Staet ons hier onder en tusschen aen te mercken dat Aelianus en Diodorus, in stede

* Serm. de Assiduitate

* In Horat Lib. 11 Satyr. 7.

[p. 158]

van 't ghene wy alhier 't Beeld der waerheyd noemen, een woord gebruycken 't welck nae den gemeynen sin een statue der waerheyd beteyckent; soo ist dat Plinius oock de selvighe maniere van spreken ghebruyckt; De mans-persoon, seght hy^*, beginnen Harpocrates en de statuen van d' Aegiptische Goden aen haere vingheren te draeghen, dewijl wy dan uyt dese en diergelijcke manieren van spreken lichtelick afnemen konnen dat het verschil tusschen statuen en ghegraveerde wercken niet seer groot en is, soo moghen wy ons selven op desen grond tot de ghegraveerde en ingheleyde wercken bequaemelick keeren.

12. Volght nu dat wy eenighe soorten van ghegraveerde ende ingheleyde wercken terloops aenroeren; ghemerckt het ons te duchten staet dat de groote menighte der dinghen die wy in dit Capittel alrede hebben byghebraght den Leser verdrietsaem genoegh vallen sal, sonder dat wy langher op dierghelijcke dinghen blijven staen.

Baltheus caelatus. Hanghsel-riemen met goud ingheleyt, siet Ovid. Lib. IX. Metamorph. vers. 189.

Capuli militum. De ghevesten der Soldaeten wierden met silver ingheleyt, nae dat het yvoor al te ghemeyn ende verachtelick geworden was, siet Plin. XXXIII, 12. Theseus ontgingh 't ghevaer van de gewisse dood die hem ghenaeckende was, door 't middel van het graveersel sijnes yvooren ghevests, siet Ovid. VII. Metam. V. 423. Het gheweer van Pausanias, 't welck vermaerd was van weghen den waeghen met vier Paerden in den hecht ghegraveert, is noch ruchtbaerer gemaeckt door 't onvermijdelijcke nood-lot het welcke den Koningh Philippus daer in vond, siet Val. Maximus Lib I. Cap 8. ex. ext. 9. Als oock Aelianus Lib. III. var. hist. cap. 45.

Carrucae. Eenighe soorten van karren met twee paerden wierden oock met silver ingheleyt, siet Plin. XXXIII. 11.

Crystalla. Daer wordt in eenighe stucken kristaels een strepe gevonden gelijck een scheure, dese wordt van de Konstenaers bedeckt wanneer sy iet-wat op het kristael graveren, siet Plin. XXXVII. 2.

Cunae segmentatae. De wieghen plaghten met allerhande soorten van verscheyden verwigh ende konstighlick ghesneden hout ingheleyt te worden. Iuvenal. Sat. VI. vers. 89.

Fisseda Britannica. Eenen sekeren slagh van ghegraveerde rollewaeghens onder de oude Brittische volckeren in den oorlogh ghebruyckelick, siet Propert. Lib. II. Eleg. 1.

Figulina vasa caelata. Het ghemeyne aerde-werck plaght somtijds op een grove maniere ghegraveert te sijn, siet Martialis Lib. IV. Epigr 46. De aller fijnste aerde vaten daerentegen waeren met een gantsch keur-

* Lib. XXXIII Cap. 3.

[p. 159]

lick ende sinnelick graveersel verciert; soo lesen wy in Plutarchus^* dat Cotys Koningh van Thracien, die sijn eyghene tornmoedigheydt voor verdacht hield, alle de konstighlick ghegraveerde vaten die hem van eenen vreemden werckmeester gheschoncken wierden aen stucken gesmeten heeft, nae dat hy den vreemdelingh redelick wel beloont hadde, verklaerende, dat hy sulcks dede uyt vreese dat hy sijne dienaers in eenen grammen moed al te heftighlick soude straffen, indien sy misschien door een onghluck 't eene of 't andere vat quaemen te breken.

Galeae caetae. Kopere helmetten met Corinthische werck ingheleyt, siet Cicero Lib. Vl. in Verrem. soo spreeckt Iuvenalis Sat. Xl.vers. 103. van eenen ghegraveerden Storm-hoed.

Hydriae caelatae. Groote water-potten met Corintische werck ingheleyt siet Cicero Lib. IV. in Verrem.

Lesoium was een gegraveert vat het welcke in 't eyland Lesbos eerst uytghevonden ende ghewrocht wierd, Festus.

Panis caelaturae. 't Brood schijnt oock met verscheyden soorten van graveersel verciert te sijn gheweest, siet Plin. XIX. 4.

Scuta caelata. Ghegraveerde schilden. De schilden waeren in de tijden van den Troiaenschen oorlogh, seght Plinius^*, met beelden verciert, soo ontstond den eersten oorspronck deser gewoonte uyt een geweldige dapperheid der gener die het billigh oordeelden te sijn dat de ghedaente der eyghenaeren in alle de schilden uytghedruckt soude worden. De Punische Vorsten plaghten de schilden met haere beelden van goud te maecken ende in 't legher met sich te nemen, soo is het gebeurt dat Q.Marcius, die sich in Spanjen over de Scipiones ghewroken heeft, sodaenighe schild van Asdrubal vond als hy 't legher van de Karthaginiensen op 't onvoorsienste overrumpelde. Desen schild was over de poorte van den Capitolijnschen Tempel ten toone ghestelt tot den eersten brand van 't Capitolium. Den schild van Achilles is beschreven in Homerus Iliad. Σ. vers. 474 siet oock den jonghen Philostr. in Pyrrho, den schild van AEneas word beschreven in Virgil. VIII, AEneîd. Stesichorus ende Euphorion verhaelen dat Vlyssis het beeld van eenen Dolfijn in sijnen schild voerde, siet Tzetzes in Lycophronis Cassandram. Alcibiades had altijd een sonderlinghe begheerte om schoon te schijnen, doch meest van allen als hy met sijn volck te veld trock; soo was hy dan ghewoon eenen schild van Ivoor en Goud te voeren, en daer in eenen Cupido die den blicksem omhelst, siet Plut. in Alcibiade, als oock Athenaeus Lib. XII. Deipnosoph. Cap. 9. den schild Van Crenaeus die seer wonderbaerlick ghegraveert was, is beschreven in Statius Papinius Lib. IX. Thebaid. vers. 333.

Nileus droegh sijnen roem dat hy van de Riviere Nilus afkomstich was ende daerom had hy de seven gaten des selvigen riviers in sijnen

* Apoph. regum & imperat.

* Lib. XXXV, Cap. 3

[p. 160]

schild met goud en silver ghegraveert, siet Ovid. Lib.V. Metam. vers. 187. Silius Italicus Lib. VIII spreeckt van eenen Scaevola die het beeld van sijnen dapperen voorvader Mutius Schaevola in den schild voerde. Den selvighen Silius^* verhaelt dat Scipio Africanus de beelden van sijnen Vader ende Oom in den schild ghegraveert hadde.

Vehicula caelata. Ghegraveerde waeghens, soo seght Q.Curtius^* dat daer tien waeghens, die met veele gouds en silvers ghegraveert waren het ontreckende heyr van Darius volghden.

Vitrum celatum, Ghegraveert glas, sommigh glas krijght een ghedaente door 't blaesen, seght Plinius^*, sommigh wordt met het draey-yser ghefatsoeneert, sommigh word ghegraveert even als men 't silver plaght te doen. Van sodaenighen glas spreeckt Achilles Tatius, hy heeft nae den kop van Claucus Chius, seght hy^* eenen anderen beker van ghegraveert glas inghebraght; de randen des selvigen Bekers waeren gekroont met Wijn-rancken die daer in schenen te groeyen;soo waeren daer oock allenthalven eenighe Druyf-torschen aen dese rancken hanghende; en dese torschen waeren groen ende onrijp, soo lange als het glas ledigh was, het en konde daerentegen soo haest niet opgevult worden, of dese Wijnbesien kreghen daedelick een onverwachte roodigheyd ende rijpigheyd. Bacchus was in het midden van dese rancken ghemaeckt, om den Wijngaerdt waer te nemen.

13. Wy en moghen nae dit wijd-loopigh verhaael van 't menighvuldighe ghebruyck deser Konsten de ghemunte penninghen en seghel-ringhen niet voorby gaen. Aennopende 't geld, den eenighen band die verscheyden natien door onderlinghen handel aen malckander verknocht, wat is het doch anders dan silver in kleyne aensichten en sekere tijtels verbroken? ghelijck Iuvenalis^* spreeckt. Het is mede aenmerckens waerd dat die ghene de welcke haer selven op de oude penninghen grondighlick verstaen een dapper groot onderscheydt vinden tusschen de penninghen die in Konst-lievende tijden ghemuntet sijn, ende andere die gheslaeghen sijn in tijden als de Konst veracht ende versuymt wierd; so dat sy als noch uyt de penninghen konnen afnemen wanneer en waer dese Konsten allermeest plaghten te bloeyen onder de groote menighte van 't schoone ende konstighlick gheslaeghen geld 't welck eertijds vermaerdt was, worden de Cyziceni stateres aller meest gepresen, als wesende wonderlick wel ghemuntet. Dese hadden een vrouwen aengesicht aen de eene sijde, ende het voorghedeelte van een Leeuwe aen de andere sijde, siet Hesychius, Suydas, Zenobius, Diogenianus.

14. Dat de aller oudste Hebraeen 't ghebruyck der seghelringhen gekent hebben, blijckt uyt dien ringh die Iuda aen Thamar te pande gaf,

* Lib. XVij.

* Lib. iij. Cap. 3.

* Lib. xxxvi, Cap. 26.

* Lib. ij de Clitophontis & Leucippes amoribus.

* Satya xiv vers. 291.

[p. 161]

siet Genes. XXXVIII. Soo lesen wy Exod. XXXIX, 6. dat daer onder de andere Priesterlicke cieraeten enige Onijckel-steenen geweest, sijn die nae de wijse Van seghel-ringhen gesneden waeren met de naemen van de Kinderen van Israel. De Griecken schijnen de kennisse der Seghelringen vrij wat laeter bekomen te hebben; en dat, ofte door onwetenheyt, als niet wetende met het snijden der edeler ghesteenten om te gaen; ofte oock door eerbiedigheyd, als houdende d' edele gesteenten in sulcken achtinghe dat het hun een ongheoorlofde saecke scheen te sijn haer handen aen dese kostelicke giften der nature te slaen. Haere onwetenheyd wordt ontdeckt van Hesychius, Theophrast. hist. plant. Lib. V. Cap. 1. Tzetzes in Lycophronis Cassandram. Want dese autheuren spreken als uyt eenen mond, en geven ons eendraghtighlick te kennen, dat de aller oudste met een worm-etigh stuck houts plaghten te verseghelen, het ghene sy van meyninghe waeren te verseeckeren, soo ghetuyght Plinius^* insghelijcks dat het grootste deel der volckeren die onder het Roomsche ghebied leefden 't ghebruyck der ringhen in sijnen tijd noch niet en kenden. De Orientaelsche landen ende Egypten segt hy noch voorder in de selvighe plaetse, seghelen noch niet, haer selven met bloote letteren te vrede houdende. Van d' eerbiedigheyd die sy de edele ghesteenten toedroeghen, spreeckt Plinius in de voor-reden sijnes seven en dertichsten boecks; Dat ons voorgenomen werck nerghens in te kort kome, seght hy, so moeten wy van de edele ghesteenten oock wat handelen; gemerckt de Majesteyt der nature hier kort in een ghedronghen sijnde, velen nerghens in so wonderbaerlick schijnt te sijn als in de gheleghenheyd der edeler ghesteenten. De verscheydenbeyd, de coleuren, de materie, de schoonheyd der selvigher wordt van hun in sulcker waerde ghehouden, dat sy 't ongheoorloft achten de selvighe met eenighe Beelden te bevlecken: Soo seght hy wederom in 't vijfde Cap. des selvigen Boecks, alwaer hy van de Smaraghden ofte Emerauden spreeckt, dese hebben doorgaens henen een sekere holligheyd, soo dat sy 't ghesicht vergaederen. Dies blijvense oock door 't eendraghtighe overeen-stemmen der menschen ongheschonden, even als of het verboden waer de selvighe te snyden. Evenwel verhaelt ons Herodotus^* dat den vermaerden steen van Polycrates seghel-ringh een Smaraghd gheweest is, tegen 't ghevoelen van Plin. XXXVII. 11. Doch hier van sullen wy door de ghenade Gods, in onsen naem-rol der Konstenaeren wijd-loopigher handelen.

* Lib. XXXIII, Cap. 1.

* In Thalia