Logo DBNL
De schilder-konst der oude (1641)

De schilder-konst der oude

(1641)–Franciscus Junius–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Cap. III.

Hoe gantsch grof ende on-volmaeckt de beginselen der Schilder-Konst wel eer gheweest sijn, geeft ons AElianus te verstaen, als hy* ghetuyght dat d'aller Oudtste Schilders de waere gelijckennise der naturelicker dinghen soo gantsch erbarmelick plachten af te maelen, dat sy ghedwonghen waeren by elck bysonder Beeldt haerer Schilderyen by te schrijven, dit is eenen Os, dit is een Paerdt, dit is eenen Boom, en soo voordt. Den grooten Ondersoecker der nature geef ons het selvighe mede te verstaen, wanneer hy* staende houdt dat d'eerste Schilder-Konst niet anders gheweest is als de schaeduwe van een mensche met linien omtrocken. d' Aller vernaemste Schrijvers ghetuyghen oock dat meest alle de statuen voor den tijdt van Daedalus een gantsch lompe stijvigheydt ghehadt hebben, als de welcke sonder eenigh leven met ghesloten ooghen, hanghende armen, t'samen ghevoegde beenen seer kleyn vermaeck den aenschouwers toe brochten. Athenus heeft ons nae gelaeten* een seer kluchtigh verhael van eenen sekeren Parmeniseus, dewelcke uyt het hol van Trophonius weder ghekeert sijnde met een ghestreckt en droevigh ghelaet sijn leven sonder lacchen door bracht. Maer als het hem verdrietsaem docht van dese ghemeyne vreuchdt der menschen berooft te sijn, soo heeft hy uyt Apollo soecken te vernemen door wat middel hem het lacchen wederom soude aenkomen; waer op hem 't orakel gheantwoordt heeft, dat hem dese vreughd door 's Moeders gift wederom soude gheworden; soo trock hy dan met een gherust ghemoedt te rugghe nae sijn Vader-

landt, vastelick vertrouwende dat de Goddelicke antwoordt op 't eerste ghesicht sijnes Moeders waer ghemaeckt soude worden; doch al te vergeefs; want hy en vondt sich selven door 't aenschouwen sijnes Moeders niet gheholpen; dies hy oock, denckende dat hem Apollo bespot hadde, den moet verloren gaf, tot dat hy eyndelick in 't Eyland Delus by gheval een reyse ghemaeckt hebbende, al wat in 't selvighe Eylandt waerdt om sien was met groote verwonderingh beschouwde; soo heeft hem oock de menichte der seldtsaemer vertooninghen aengheport om 't Beeldt van Latona te besien, in 't minste niet twijffelende of 't Beeldt van Apollo sijn Moeder soude alle d'andere wonderen verde te boven gaen. Doch als hy in den Tempel van Latona buyten sijne meyninghe een oudt ongheschaepen houten Beeldt vondt, soo is hem oock achtervolghens de voorighe Godt-spracke 't lacchen buyten sijne verwachtinghe krachtighlick uyt gheborsten. 't Soude ons alhier licht vallen met meer andere exempelen te betoonen hoe dapper slecht ende belacchelick d'eerste wercken deser Konste gheweest sijn, 't en waer saecke dat ons de reden selver te kennen gaf dat het anders niet heeft konnen sijn; Want daer en is niet, seght Tullius*, het welcke sijn beginsel ende volmaectheydt op eenen tijdt heeft bekomen. Arnobius stelt dit selvighe wijdt-loopigher voor ooghen, de Konsten, seght hy*, sijn niet te saemen met ons ghemoedt uyt den Hemel ghevallen, maer sy sijn hier op Aerden uyt ghevonden, ende in den voordtgangh des tijdts by weynigh en weynigh op ghemaeckt. Ons arm ende ghebreckelick leven, siende dat vele dinghen by ghevalle wel sloeghen, dewijl het nae-volght, arbeydt, ende beproeft, dewijl het nu en dan eenen mislagh begaet, verbetert, verandert, heeft uyt dit berispen sijnes bedrijfs eenighe kleyne beginselen der Konste voordt ghebracht, dewelcke het daer nae meer en meer bearbeydt ende verciert heeft.

2. Blijckt dan uyt het gene alreede gheseyt is, dat ons de bloote imitatie seer weynigh profijts toe-brenght; Want die ghene de welcke noyt op haer eyghen beenen staen, seght Seneca*, volghen haere voorgangers, eerst in soodanighe dinghen, in welcke niemant van hun af en wijcket; daer nae in soodaenighe dinghen, die als noch worden ghesocht. Nu soo gaet het immer vast, dat wy nimmermeer yet sullen ghevinden, soo langhe wy ons selven met het ghene alreedts ghevonden is te vrede houden. Boven dien, soo wie eenen anderen nae-volght de selvighe richt even soo vele uyt als of hy niet met allen nae volchde; dies ghebeurt het oock dat hy noyt yet vindt, want hy niet en soeckt. Staet ons dan alhier naeuw te letten op dese woorden van Quintilianus, daer en is nerghens yet, seght hy*, 't welck door enckele imitatie toe neemt: ende indien het ongheoorloft waere gheweest tot het gene ghevonden was yet-wat toe te voeghen, wy en souden als noch anders

gheen Schilder-konst hebben dan die d' uyterste linien van de schaduwe der lichaemen nae-treckt. Slaat uwe ooghen waer-waerd ghy wilt, nochtans houde ick my selven daer van ver-sekert, dat ghy nerghens eenighe konsten sult ontmoeten die sich binnen d'enge palen harer eerster beginselen ghehouden hebben. So en is daer oeck geen reden ter wereld dat wy van dese onse tijden soo quelick souden ghevoelen, als of het 't eene-mael on-moghelick waer dat daer iet meer tot de wetenschappen die alreede aen den dagh ghebracht sijn soude werden toeghevoeght, der-halven moeten die ghene selfs, de welcke nae den hooghsten trappen der volmaeckheyt niet en staen, daer toe liever arbeyden dat sy aen 't voor-lopen waeren, als aent 't nae-loopen, want die d' eerste soeckt te sijn, sal misschien de voorste met der tijd achter-haelen, al-hoe-wel hy de selvige niet en kan voor-by loopen; Soo wie daer-en-teghen meynt dat hy maer alleen de voet-stappen der ghener die voor-gaen moet betreden, de selvige kan nimmer-meer d'eerste wesen; want die volght moet nood-wendighlick d'achterste blijven. Daer-en-boven valt het oock door-gaens henen lichter meer te doen, als 't selvige; gemerckt daer so vele tot de waere ghelijckenisse ver-eyscht werdt, dat de nature selver niet maghtigh en is so gantsch levende ghelijckenisse voord te brenghen, of men kan de selvighe noch altijd door 't een of 't ander merk-teyken onder-scheyden; behalven dat het ghene 't welck de ghelijkenisse van iet anders draeght, noch altijd min hebben moet als 't andere; overmids die dinghen de welcke wy tot een exempel aennemen de nature selfs en de waere kracht in sich behouden; daer men in 't teghen-deel in de imitatie altijd iet-wat vindt 't welck gemaeckt ende ghedwonghen schijnt te sijn.

3. Ghelijk wy dan wt dese duydelicke woorden des aller ver-standighsten schrijvers ver-nemen dat de quaede ghewoonte van soo een slaefsche imitatie de leerlinghen gantsch niet voord-helpen kan, soo geeft ons den selvighe autheur in een andere plaets noch voorder te kennen dat dese ghewoonte den aen-komelinghen niet alleen on-profijtelijck, maer oock heel schaedelick is. Vele die in dese on-ontbindelicke stricken ghevallen sijn, seght hy,* verliesen met eenen oock den ernst de vrijmoedigher betrachtinghe daer zy van nature toe gheneghen waeren; ja sy verlaeten de nature selfs, den aller besten leyds-man, dewijl sy nae ick en wete niet wat voor een leer-meester om-sien. Tot bevestingh van 't ghene wy tot noch toe voorghestelt hebben, sal het niet on-dienstigh sijn een weynigh op dese volghende spreucken uyt ver-scheyden treffelicke autheuren by-een gheraept te letten; of ons misschien door 't op-mercken der selvigher eenighe, goede in-vallen wierden in-ghestort, t'Is ons on-moghelijk erghens in uyt te muyten, seght Dio Chrysostomus,* 't en sy dat wy met d'aller uyt-muytenste om strijdt daer nae trachten. Langh-duy-

righen arbeydt soude nerghens toe nut sijn, seght Quintilianus*, indien het on-gheoorloft waer yet beters dan 't ghene ghevonden is uyt te vinden. Het is den ghenen, seght eenen anderen*, de welcke yet bestaen te leeren gantsch on-profijtelick te dencken dat een mensch niet machtigh en is alles te vaeten. Den moedt verloren te gheven in dinghen die niet ondoenelick sijn, seght Quintilianus,* is gantsch schandelick. Wy sien dat de Konsten en andere dinghen toe-ghenomen hebben, seght Isocrates*, niet door het toe-doen der ghener die bleven by 't ghene eens aenghenomen ende ghestelt was, maer door behulp van die ghene de welcke sich bevoorderden te verbeteren en te veranderen wat daer noch onvolmaeckt scheen te wesen. Den tijdt heeft vele dinghen uyt ghevonden ende verbetert, seght Synesius*, alle dinghen worden niet ghericht nae 't een of 't ander voor-ghestelde voor-beeldt, 't ghene profijtelick is behoort altijdt meer by ons te gelden als 't ghewoonlicke.

4. 't Magh wesen dat andere in dese voorghemelde spreucken haere ghedachten op yet anders laeten vallen; 't segghen van Synesius klinckt my aller meest in d'ooren; wanneer hy naemelick daer op aendringht, dat het ghene 't welck ghewoonelick placht te gheschieden, ruym-plaetse maecken moet als daer yet voor-komt 't welck meer profijtelick is dan 't ghene van te vooren ghepleghet wierdt. Dies vinde ick my selven alhier krachtighlick aen ghedreven om den achtbaeren Quintilianus, die op diergelijcke gheleghenheydt wijdtloopighlick uyt-weydet, een weynigh nae te volghen. Eenighe vermijden allerley vermaeckelickheydt in 't Schilderen, maer alleen voor goedt keurende 't ghene slecht is, ende gheringh, ende sonder ghepoogh; dus kruypen sy altijdt, uyt vreese van vallen, ontrent de gront.

't Waer te wenschen dat dese armhertighe Konstenaers met eenen oock de reden haeres weer-siens voorstelden; want wat isser doch 't welck men in 't wel Schilderen mis-prijsen kan? brengt het de Konst geen groot voordeel aen? vint sich den Aenschouwer daer door niet bewogen? Is 'tondienstigh tot den lof des Konstenaers? jae maer, seggen sy, daer is een sekere maniere van Schilderen die by d'oude noyt ghebruyckt en wiert. 'tSchijnt alhier vry wat slots te hebben, dat sy 't exempel der oudheyt voorwenen; maer wat voor een oudtheydt is het doch daer op sy haer selven beroepen? 't is immers ongheloovelick dat sy haer selven 't exempel van d'aller uyterste oudtheydt voorstellen; overmidts het hun niet onbekent is, dat Phidias ende Apelles vele dingen in 't werck te passe ghebrocht hebben die de voorighe Meesters noch niet en verstonden; oock soo en konnen die gene de Konst van Praxiteles ende Protogenes niet prijs-waerdich achten, dewelcke meynen dat men sich aen de wercken van Calamis ende Polygnotus, sonder yet daer

in te veranderen, hadde behooren te verbinden. Iae maer, segghen sy wederom, daer heeft voor den tijdt van dese groote Meesters een veelvoudigher maniere van doen den hooghsten prijs ghevoert. Dit is kennelick ghenoegh. Nochtans hebben dese groote Meesters tot dese een-voudicheydt een seker cieraet toe ghebracht 't welck men in haere wercken sach uytsteken even als helder-schijnende ooghen in een schoon aenghesicht plachten te doen. Ende ghelijck de lichaemen dewelcke overal met ooghen beset syn, de schoonheydt van d' andere leden verdonckeren, soo verdooven oock de huydens-daeghsche Konstenaers den luster haerer Schilderyen met al te vele oppronckens. Wil men oock de gantsche saecke recht verstaen, soo behoortmen, dier noodt sijnde, de schraelheydt van d'oude verde boven de verwentheydt onser tijden te stellen. Doch nu soo en behoeft men daer niet toe te komen, datmen sich aen 't eene of 't andere ghebruyck soude gaen verbinden; want daer is eenen sekeren middel-wegh; even als men tot d'oude een-voudigheydt van 't eerste voedtsel ende ghewaedt een onberispelicke nettigheydt heeft toegevoeght. 't Eerste nochtans 't gene wy alhier betrachten hebben, is, dat wy grove fouten vermijden, andersins, in stede van beter te wesen, sullen wy den ouden maer alleen onghelijck bevonden worden. Quintilianus. Lib. 8. cap. 5

5. Ten eynde dan dat onse imitatie alsoo gerichter wierdt, dat wy de voornaemste deughden der ghener die wy nae volghen behoorelicker wijse mochten uytdrucken, soo en is het niet ghenoegh haere wercken met een loopend' ooghe te besichtighen, maer wy moeten de selvighe wederom en wederom in de hand nemen, om alsoo nae een veel-voudighe opmerkinghe de rechte kracht haerer Konste met t'samen oock den Geest waer door sy ghedreven sijn gheweest ons selven ghemeynsaem te maecken, even ghelijck wy de spijse van ons ghenoten niet neder-swelghen voor ende al eer wy deselvighe wel door-kauwet ende bynae in onsen mondt versmolten hebbende lichtelicker vertere ende in suyver groeysaem bloedt veranderen. Wy moeten oock voor een langhe wijle d'allerbeste maer alleen nae volghen: ende dat met een sonderlinghe naerstigheydt: overmidts d'aller treffelickste menighmael haere deughden met voorraedt bedeckt houden. Nochtans is het den ghenen die sich d'imitatie van d'allerbeste voorstellen niet gheraedtsaem te dencken, dat het al goedt ende volmaeckt is wat van groote Meesters voordt komt, want sy struyckelen oock nu en dan, sy beswijcken al te mets onder den last, sy geven haere verstanden te veel toe, somwijlen ontbreeckt het hun aen behoorelicken aendacht, voor naemelick als hun de vermoedtheydt begint aen te komen.

't Magh wesen dat het d'aller voornaemste sijn die wy verkiesen, doch evenwel sijn 't menschen. 't Ghebeurt oock menighmael den ghenen die al wat sy by groote Meesters vinden voor een wet van doen en laeten aennemen, dat sy, 't welck hun altijdt lichter valt, de fouten der selvigher Meesters best van alle treffen; en noch sy haer selven als dan voorstaen dat sy de groote Konstenaers seer wel volghen, wanneer sy in der waerheydt haere ghebreken maer alleen uytghedruckt hebben*. Hier toe souden wy seer vele te segghen hebben, 't en waer saecke dat wy het meer hooghnoodigh achten op 't ghene wy van te vooren aengheroert hebben wat meer aen te dringhen; dat naemelick die dingen de welcke in d'uytnemenste Konstenaers voor de beste worden ghekeurt, bynae on-nae-volghelick sijn; 't verstandt, d'uytvindens kracht, die men d'Inventie noemt, d'onbedwonghen ghemackelickheydt in 't wercken, en al wat ons door de regelen der Konste niet en kan worden in gheplant*. Soo is ons oock dese moeyelickheydt alhier meest van allen dienstigh; overmidts ons de bedenckinghe deser moeyelickheydt tot meerder aendacht verweckt; soo dat wy nu d'uytnemende Konstenaers vry wat naerder beginnen te verstaen, niet meer over haere wercken gaende met een achteloose opmerckinghe, maer wy slaen onse oogen aendachtighlick op elck bysondere deel haerer wercken, ende wy begrijpen d'over-groote kracht haerer deughden voornaemelick daer uyt, dat het ons onmoghelick is deselvighe nae te volghen. Quint. X. 5.

6. Soo staen ons dan alhier twee dinghen voor-naemelick aen te mercken. Wy moeten in 't eerste daer op letten, wat voor Konstenaers wy bestaen nae te volghen; aenghesien daer niet weynighe worden gevonden die haer selven d'alder slimste tot een exempel hebben voor ghestelt. Soo moeten wy oock ten anderen wel gaede slaen wat het is 't ghene wy meynen nae te volghen in die ghene dewelcke wy ons selven aldus voorstellen; want wy ontmoeten selfs in d'alder volmaeckste Konstenaers eenighe dinghen die laeckens waerdt sijn: en 't waere wel te wenschen dat ghelijck wy 't quaede 't welck in de Konstenaers ghevonden wordt ergher maecken, dat wy even al soo 'tgoede beter uyt druckten. Even wel nochtans soo en is het den ghenen die oordeels ghenoegh hebben om de fouten groote Meesters te vermijden niet ghenoegh hebben om de fouten groote Meesters te vermijden niet ghenoegh dat sy maer alleenlick een ydele schaduwe haerer deughden nae volghen, overmidts d'Imitatie dan eerst prijswaerdigh schijnt te wesen als sy de volle kracht der Konst in de voornaermte dinghen heeft ghetroffen. Dies worden oock die ghene voor onvroedt ende onbesint gehouden, de welcke de deughden van groote Meesters niet wel door-

grondet hebbende op 't eerste ghesicht te werck gaen, meynende dat hun d'Imitatie wonderlick wel gheluckt is als sy d'uytgelesen wercken der ouder Konstenaeren eenigher wijse in 't nae-trecken van Linien en 't opsmeeren van Coleuren hebben afghebeeldet, daer sy nochtans verde van de rechte kracht der selvigher verscheyden sijn. Den verwaenden roem der ghener de welcke d'eenvoudigheydt der oudtster Schilderyen door een gantsch harde ende dorre maniere van doen soecken uyt te drucken dient ons alhier tot een exempel; want dese schicken sich maer alleen tot d'Imitatie van 'tghene hun eerst in d'oogh komt, sonder eens te bevroeden wat een sonderlinghe kracht en hoe groote Schatten der Konste onder dese eenvoudigheydt schuylen. Quintil. X. 2.

Het voornaemste werck van eenen goeden Nae-boetser is voornaemelick daerin gheleghen, dat hy ervaerene ende wel gheoeffende ooghen soecke te bekomen; niet alleen om dat wy de verborgene deuchden der ouder Konstenaeren in 't minste niet en konnen begrijpen, 't en sy saecke dat wijse eerst wt vinden; maer oock om dat de schijnbaere deughden selver menighmael soo konstighlick door 'tgeheele werck in een ghevlochten ende in ghewickelt sijn, dat d'alder scherpsichtichste Konstenaers en d'aller ervaerenste Leermeesters de selvighe maer alleen nae den aendacht van een ghestaedighe opmerckinghe konnen beseffen. Soo is dit oock d'eenighe reden waerom dese Konsten altijdt in haeren eersten aenvangh de hulpe van een oprecht Leer-Meester vereyschen, die ons ghetrouwelick voor houde alle 't gene in d'oude Konst nae-volghens waerdt is, die ons onderwijse, die onse eerste misgrepen verbetere, die onse onervaerene sinnen ende handen sorghvuldighlick bestiere, die ons eyndelick te kennen gheve door hoedaenighen schijn van onghelijckheydt de ghelijckenisse van d'aller ghelijckste dingen behoort bedeckt ende in maniere van spreken bewimpelt te worden. Want een recht-sinnich Nae-boetser moet immers doch een goedt verheler sijner Konste wesen: soo wordt het oock voor enckel kinderwerck ghehouden, wanneer eenigh Schilder sich selven meynt wel ghequeten te hebben als hy slechts de selvighe trecken en linien in 't Copyeren van d'oude Stucken redelicker wijse kan waer nemen. Alhoewel eenighe over sulcks uyt der maeten wel daer mede ghepast sijn, dat een Konstenaer de Venus van Apelles ofte den Satyr van Protogenes bequaemelick uyt drucke; alhoewel het oock in haer oordeel een gantsch prijs-waerdighe saecke schijnt te sijn, dat hy d'on-onderscheydenlicke ghelijckenisse van soodaenighe edele Patronen suyverlick treffe; nochtans plachten 't de Konst-vroede altijdt

daer voor te houden, dat dien Werck-Meester prijs-waerdigher is, die de selvighe kracht der Konste in de Schilderye van Achilles te passe brenght, diemen wel eer in den Alexander van Apelles gespeurt heeft. Dies behoort een goet Konstenaer voor 't eerste daer nae te trachten, dat sijn werck niet en schijne in alles met de Tafereelen van andere vermaerde Meesters over een te komen; ghebeurt het onder en tusschen dat de gantsche gheleghenheydt sijnes wercks een sekere ghelijckheydt met de voorighe stucken van andere Konstenaers uyt wijst, soo moet hy in de tweede plaetse besorghen dat hy dese gelijckheydt niet by gevalle, maer met opset schijne ghetroffen te hebben, 't Staet yeder een vry den eenen ofte den anderen Konstenaer, van weghen dese of ghene deuchdt, hooghe te verheffen: wat my belanght, die Konstenaers spannen, mijnes dunckens, de kroone boven d' andere, de welcke d'oude Konst ontrent een nieuw argument naerstighlick oeffenen, om haere Schilderyen door dit middel met het aengenaeme vermaeck van een ongelijcke gelijckheyt behendighlick te vervullen. Soo staet ons oock alhier aen te mercken, dat dit aldermeest by hun in 't werck gestelt moet worden, wanneer sy door eenen loffelicken naeryver worden aen ghedreven, om dese bevalligheydt van een ongelijcke ghelijckheydt in soodaenighe wercken uyt te drucken die met de treffelicke Stucken der voorigher Meesters maer alleen in de bequaeme handelinge souden over een komen.

7. Oversulcks wordt alhier vereyscht dat wy onse volgh-lust niet alleen ontrent de beste dinghen besteden, maer dat wy met eenen oock verstaen waerom wy deselvighe voor goedt behooren aen te nemen, en waer in d'uytnemenheydt der selvigher bestaet. 't Welck recht wel begrepen hebbende, soo en sullen wy ons selven naeuwlicks konnen begeven tot d'imitatie van sulcken uytnemenheydt, sonder eerst onse eyghene krachten t'overweghen; ghemerckt daer vele dinghen plachten voor te vallen die niet alleen onse macht te boven gaen, maer tot welcke wy door ick en wete niet wat voor een heymelicke onghesteltheydt t'eenemael onbequaem sijn. Yeder een heeft in sijn eygen borst een sekere Wet der nature, die hy sonder merckelicke mis-slaeghen te begaen niet en kan versuymen; daer en wordt oock noyt soo gantsch onaerdighen werck ghevonden als 'tghene men aenvanght sonder een ooghe te slaen op de bysondere toe-gheneychtheydt onser nature. Soo en schijnt het dan alhier niet gheraedtsaem te sijn dat wy ons selven maer alleen aen eenen, dien wy in alle dinghen mochten nae volghen, souden gaen verbinden; want van duysenden sal daer niet een eenigh Meester ghevonden worden wiens invallen ende maniere van doen in

alles met d'onse over een komen. Apelles was onghetwijffelt den alder volmaecksten; nochtans hebben hem andere Konstenaers in 't eene of 't andere te boven gegaen. 'tIs wel waer dat in sijne wercken het grootste deel van 't ghene prijselick was ghevonden wierdt, ende nochtans hebben d'oude niet gheoordeelt dat hy die aldermeest behoorde ghevolght te worden, oock alleen soude worden ghevolght. Maer hoe doch; sal misschien yemant segghen: is het dan niet ghenoegh dat men alles doe ghelijck Apelles ghedaen heeft? onghetwijffelt behoort ons dat te voldoen, indien wy daer toe konnen gheraecken; maer overmidts dat niet wel doenelick is, soo en kan 't niet schaeden dat men tot de bevalligheydt van Apelles toe voeght de gheluckighe stoudt-moedigheydt van Zeuxis, d'onvermoeyde naersticheydt van Protogenes, de kloecke diepsinnigheydt van Timanthos, als oock de hooghstaelicke grootscheydt van Nicophanes. Want ghelijck het een wijs man toe staet van yeder een t'ontleenen al wat hy vindt met sijne nature best over een te komen, soo en kan het niet wel gheschieden dat hy sulcks in een alleen ghevindt, dewijle het oock den mensche niet en schijnt toe ghelaeten te sijn dat hy een Meester in alle dinghen heel end' al soude uytdrucken, soo vinden wy 't meer gheraedtsaem dat wy ons selven de deughden van verscheyden Konstenaers souden voor stellen, ten eynde dat ons 't eene of 't andere uyt den eenen of den anderen mocht aenkleven. Quintil. X. 2.

8. 't Ghene wy voor desen alreede voor ghehouden hebben, moet hier en elders al wederom verhaelt worden; dat wy naemelick de kracht der oprechter imitatie niet behooren te stellen in 't nae-aepen van d'uytwendighe verciersels, maer dat wy meest van allen d'inwendighe kracht des wercks moeten uyt drucken. Laet ons dan altijdt naeuwe achtinghe daer op nemen, wat een sonderlinghe bevalligheydt d'oude Meesters in 't wercken ghehadt hebben; hoedaenigh haer voornemen gheweest is; wat maniere van stellinghe sy hebben ghebruyckt, als oock hoe dat hun selfs die dinghen, dewelcke maer alleen tot vermaeck scheenen te dienen, den wegh tot eenen eeuwigen naem hebben ghebaent. Voor end' alleer wy dese dinghen grondighlick begrijpen, soo en is het ons niet moghelick d'oude wel nae te volghen. Indien yemant daer en teghen tot dit begrijp soo vele van 't sijne toebrenght, dat hy op maecken kan wat daer in d'oude ontbreket, dat hy wetet te besnijden 't ghene in haere wercken overtolligh is, deselvighe sal ons dien langh-ghesochten volmaeckten Konstenaer wesen, die desen roem met eenen oock nae sich trecken sal, dat hy de voorige eeuwen niet alleen van 't gheniet der hooghster eere berooft heeft,

maer dat hy oock den naekomelinghen de hope selfs van dese eere heeft benomen*. Dit is 't voornaemste dat wy in dese Konst hebben waer te nemen; dies moet het ons oock niet quaelick afghenomen worden dat wy in 't verhael deses plichts wijdtloopigher sijn gheweest.

9. Dewijle wy nu uyt de voorighe woorden van Quintilianus verstaen dat den Konstenaer tot dese sorghe der imitatie oock sijne eygene deughden moet toe brenghen, soo worden wy als met der handt wederom te rugghe gheleydt tot het ghene van 't welcke wy met Quintilianus een weynigh hebben uyt gheweydet; ende wy sijn alhier ghenootsaeckt 't oordeel van den vol-leerden Varro voor goedt te houden, Apelles, Protogenes, en d' andere treffelicke Konstenaers en sijn niet te berispen, seght hy*, dat sy de ghewoonte van Mycon, Diores, Arymnas, en d' andere voor-ganghers niet en hebben ghevolght: so en heeft oock Lysippus niet soo seer de fouten der voorigher Meesters, als wel de Konst selver ghevolght. Dit en is nu gantsch niet vreemdt. Want als dese groote Meesters bevonden dat hun haere fantasije volmaeckter verbeeldingen sonder eenigh exempel voor droegh, soo en konde het niet gheschieden dat sulcken puyck der menschen de rechte reden soo verde van sich soude verbannen, als dat sy de liefde van een mis-prijselicke ghewoonte hoogher souden achten dan 't ghene sy verstonden de Kunst dienstigher te sijn. Dus blijckt het hoe gantsch grooten goedt dese fantasije te weghe brenght; wanneer sy naemelick de wackere verstanden der Konstenaeren van den onvruchtbaeren arbeydt der ghewoonelicker imitatie tot een groot-moedigher stoutigheydt overbrenghet, soo dat sy haer selven nu niet meer aen soo een slaefachtighe maniere van doen verbinden, maer bestaen met eenen vryen Gheest verder te gaen dan haere voorganghers wel oyt hebben ghedaen. Elcke Konst, seght Epictetus* heeft een sekere vastigheydt ende onvertsaechdtheydt in die dinghen ontrent de welcke sy haer selven besigh houdt.

10. Soo is daer dan onghetwijfelt eenighe volmaecktheydt deser Konsten; oock soo en moghen wy niet dencken dat het ons onmogelick is der selvigher volmaecktheydt eenigher maete deelachtigh te worden ghemaeckt, want al is 't schoon saecke dat wy den hooghsten trap der Konste niet en kunnen bereycken, soo sullen nochtans die gene hoogher opstijghen, die sich den arbeydt niet en omsien, dan die gene de welcke door een kleynhertighe wan-hope in 't eerste begin achterwaerdt deynsen. De veldt-ruymte is dan vele bequaemer voor de Konst, seght Quintilianus*, als d' enghe paeden: sy en moet niet uyt kleyne pijpkens ontstaen, als Fonteynen plachten te doen; maer sy behoort liever nae de wijse

van groote rivieren gantsche valleyen t' overloopen, haer selven eenen wegh maeckende daer sy gheenen wegh en vindt. Want wat is daer doch ellendighen dan datmen altijdt als Kinderen de voor-ghestelde letteren nae treckt? Soo moet dan den Konstenaer alderley ontijdighe vreese aen d'eene sijde stellen, en kloeckelick met sijn werck voordt vaeren. 't Ghene seker gaet, wordt maer alleen ghepresen; seght Plutarchus*, 't gene perijckel loopt, werdt daerenboven met een sonderlinge verwonderinge hoog geacht. Den jonghen Plinius stelt ons het selvighe wijdt-loopigher voor ooghen. Veele konsten behaelen den oppersten Lof, seght hy*, wanneerse yet ghevaerlicks aenvanghen. Soo sien wy dat Koore-dansers 't alder grootste gheschreeuw verwecken, als sy beginnen te wanckelen en schijnen daedelick van boven neer te sullen tuymelen. 't Ghene met vele perikels vermenght is, ende nochtans buyten verwachtinghe een goeds uytkomste krijght verdient altijdt de grootste verwonderingh. Soo en is oock de Konst eenes Stiermans die in 't kalme waeter eenen voorspoedighen loop houdt in 't minste niet te verghelijcken met de Konst van dien Stierman die sijn Schip in een onstuymighe Zee wel weten te bestieren. 't Moye weer brenght den eenen in de Haeven, sonder dat hy eenighen prijs te verwachten heeft: den anderen daer en teghen, die de Haeven haelt in noodtweer, als de Mast kromt, den Helm-stock kraeckt, het gantsche hol des Schips davert en dreunt, wordt met een verbaesde verwonderingh aenschouwet en met de Zee-Goden selfs vergheleken.

11. Al hoe wel wy nu in dese voorighe aenmaeninghe den Konstenaeren een voordtvaerende stoutvaerdigheydt soecken aen te raeden, wordt nochtans al-hier ver-eyscht dat groote ver-standen den hittighen loop haeres vierighen gheestes so wat souden in-tengelen; want het menighmael ghebeurt dat jonghe luyden door de kittelingh van eenige aen-ghenaeme ver-beeldinghe verlockt worden om de selvige met meerder lust dan oordeel aen te vaerden en 't onderhouden. Dit verstanden deser eeuwe seght Dionysius Longinus* worden als door een seker soort van raesernije ghedreven tot het ghene schijnt nieuw te sijn: want van de welcke ons het goede her voord komt, de selvighe sijn ook menich-mael den oor-sprongh vant 't quaede. En dit is ghewisselick de eenighe reden waer om dat ghemeyne ver-standen veel-tijds met meerder stand-vastigheyt haer voornemen uyt-voeren; want sy niet lichtelick door de soetigheyt van eenighe schielicke in-beel-dinghen ter sijden af gheleydt ende ver-voert worden van 't ghene sy voor hadden. So ghebeurt het dat die Vrijsters de welcke nerghens nae de goelikste sijn, seght Seneca,* ook menigh-mael on-bedorven blijven; en dat niet soo seer by ghebrek van gheneghentheyd, als wel by ghebreck van eenen aen-soecker. Waer uyt dit mede nood-saeckelick volghen moet, dat het een ghewis merck-teycken is van een

over-treffelick verstandt, gelijck ons den selvighen Seneca betuyght*, wanneer ons de uytnementheydt onses verstandts niet en verleidt om het quaelick aen te te legghen.

12. Soo moet dan den Konstenaer wel toe sien dat hy door een verwende dertelheydt sijnes al te goed-dunckenden ghemoedts niet en versiere verscheyden grillige wanschepselen die de nature niet en erkent want: het is hem beter dat sijn gemoet gelijck sy eenen onvervuylden helderen Spiegel, segt Lucianus*, welckers middel-punt recht wel gestelt sijnde een onvervalscht schijn-beeldt vertoont over een komende met de ghedaente die daer in ontfanghen wordt. Sonder dat men yet 't welck verdraeyt, anderverwigh, ofte oock van een andere ghestalte is daer in bespeure. Oversulcks mach men 't ghene tot noch toe gheseyt is niet verstaen van allerhande ydele inbeeldinghen, hoedaenigh de selvighe oock mochten sijn, maer alleen van fantasijen die op de nature der dinghen sijn gegrondet. De Schilder-Konst, seght Socrates*, is een verghelijkinghe der sienelicker dinghen. Ende wanneer onse imitatie de onsienelicke dingen sich voorstelt, soo doet sy dat altijd, gelijck wy voor desen hebben aengheroert, met een opsicht op 't ghene sienelick is. d'Oude, seght Vitruvius*, oordeelden dat die dinghen met gantsch gheenen schijn van reden verbeeldet konnen worden, de welcke van den ghemeynen loop der nature verde sijn verscheyden; want sy plachten alle dinghen tot de volmaeckinghe haerer wercken nae d' eene of d' andere ghewisse eygenschap der nature te trecken, maer alleen voor goedt houdende, 't ghene de reden-kaevelingh voor waerachtigh keurt. Den selvighen Autheur heeft dit stuck soo veele waerdt gheacht dat hy op een andere plaets wederom met eenen sonderlinghen ernst daer op aendringht. Laet de Schilderye een Beeldt wesen, seght hy*, van sulcken dingh, als is, of ten minsten kan sijn; van een mensche naemelick, een Huys, een Schip, en soodaenighe dinghen uyt welcke bepaelden om treck d'Imitatie haer selven een exempel voorstellen kan. Soo plachten dan d'oude haere Binnen-kaemers, haere Gaelderyen, haere Eet-Saelen met soodaenighen Konst op te proncken, die uyt sekere naturlicke dinghen ghenomen was. Daerenteghen heeft het de verdorvene ghewoonte daer toe ghebraght, dat wy d' exempelen die van hun uyt waere dinghen worden ghehaelt mis-prijsen; want daer worden in onse plaesteringhen vele eer Monsters gheschildert, dan eenighe sekere afbeeldinghen der naturelicker dinghen: en noch berispen de menschen soodaenighe vervalschte Schilderyen niet, maer sy scheppen daer int tegendeel een groot vermaeck in, sonder eens daer op te letten of sulcks gheschieden kan, ofte niet. Dus ghebeurt het dat ons ghemoedt door de kranckheydt des oordeels verdonckert sijnde, niet en kan onderscheyden wat daer met de autoriteyt en rechte reden der bevalligheydt over een komt. Want die Schilderyen moghen

in gheenerley wijse voor goedt ghehouden worden, die de waerheydt onghelijck sijn: ende al hoe welse door de Konst soo wat opghetoyt worden, soo en machmen evenwel van de selvighe terstondt het beste ghevoelen niet hebben, het en sy men daer in een blijckelijck bewijs der uyt ghedruckter waerheydt kan ghevinden. Ghelijck wy nu ghesien hebben dat den Konstenaer de vryigheydt sijner fantasijen alsoo behoort te maetighen dat de selvighe noyt bevonden worden teghen de nature te strijden, soo moet oock den Lief-hebber deser Konsten een recht ende slecht werck het welck met de eenvoudigheydt der nature over een komt hoogher achten dan eenighe vreemde op ghesochte beelden uyt verscheyden lichaem van by sondere ghedierten by een gheraept. Daer sijn eenighe te Roomen, seght Plutarchus*, de welcke niet met allen vraeghen nae goede Schilderyen ende Statuen, maer worden allenthalven op de Monster-merckt ghevonden, alwaer sy begherighlick haere ooghen gheslaeghen houden op de ghene die ghebreeckelick sijn van beenen ofte armen, die dry ooghen ofte oock struys-voghels koppen hebben, en soo daer erghens eenighe andere yselicke afsichtighe mismaecktheydt te vinden is; ende al hoe wel sy in het eerste gheweldighe vreught schijnen te nemen in het beschouwen van dese vermenghde Monster-dieren, soo worden sy de selvighe nochtans lichtelick moede, jae sy steken daer de walghe af, wanneer hun het ghesicht der selvighe menighmael voor komt.

13. Blijckt dan dat die ghene verde van de rechte waerheydt af wijcken, de welcke het nae dit ghemeyne ghevoelen daer voor houden dat de Schilders soo wel als de Poeëten een onbepaelde vryigheyd hebben om te versieren en af te beelden al wat hun in het hoofdt schiet. Dese bedrieghen haer selven voornaemelick daer in dat sy niet en bemercken met enckel leughen-werck te stofferen. Besiet doch eens wat bericht ons Horatius daer van ghegeven heeft in den aen-vangh sijnes Boecks van de Poetische Konst. Oock soo is het selvighe van Lactantius wonderlick wel aen ghemerckt gheweest. Het is den mensch onbekent, seght hy*, wat maete de Poëtische vryigheydt behoort te houden, en hoe verde het gheoorloft is in het versieren voordt te vaeren: want het werck van eenen aerdighen knoey soo wat verdraeye, datse maer alleen den blooten schijn draeghen van versierselen. Die ghene daer en teghen dewelcke het gheheele werck uyt haren poot suygen, mogen met meerder recht beuselachtige Leugenaers dan Poëten genaemt worden. Overmids nu alhier niet te onpasse het ghewagh van de Konstenaers en Poeten te saementlick voor ghevallen is, soo en magh het niet verde ghesocht schijnen de Schilder-Konst met de Poësije een weynich te verghelijcken; te meer, om dat

yeder een bekent staet dat dese kracht der fantasije, van de welcke wy in dit teghenwoordighe Capittel ghehandelt hebben, den Konstenaeren met de Poeten ghemeyn is. Eens voor al dit aen merckende, dat wy onder den naem van Konstenaeren ende Schilders alle d'andere Kunsten van dien aerdt begrijpen.


Vorige Volgende