Logo DBNL
De schilder-konst der oude (1641)

De schilder-konst der oude

(1641)–Franciscus Junius–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Cap. II.

BEneffens dese voornoemde Imitatie der naturelicker lichaemen door vvelcke de Konstenaers aengeleyd worden om allerley sienelicke dingen nae 't leven uyt te drucken, soo staet ons alhier noch een andere soorte van Imitatie aen te mercken, door vvelcke den Konstenaer sich verstoutet oock soodaenighc dinghen af te beelden die van

's menschen ghesicht verde sijn afghescheyden. Ende al hoewel de voornaemste kracht van dese imitatie in de fantasije bestaet, soo is het nochtans dat wy d'eerste beginselen deser imaginatie onsen ooghen moeten danck weten; want d'inwendighe verbeeldinghen die in onse ghedachten spelen, konnen daer in noyt ghefatsoeneert worden 't en sy dat wy eerst de ghedaente der dinghen ergens in 't rouwe met onse ooghen hebben aenschouwet, of ten minsten met d'een of d'ander onser vijf sinnen hebben ghevoelt. Ons ghemoedt begrijpt de verdachte dinghen uyt de ghevoelicke, seght Strabo*, want de ghedaente, 't coleur, de groote des appels, insghelijcks oock den reuck, de sachtigheydt, den smaeck worden ons door het toedoen onser vijf sinnen bekent ghemaeckt; onse ghedachten gaen daer nae uyt dese dinghen de volkomen kennisse van eenen appel opmaecken. Soo is 't oock dat onse sinnen ons maer alleen de ghedeelten der dinghen die uytnemende groot sijn voorstellen, uyt welcke voor ghestelde ghedeelten ons gemoedt daer nae de gheheele ghestalte by een brenght ende begrijpt. Themistius heeft dit alles wonderlick wel uyt gedruckt. De fantasije, seght hy*, is een Printe ende eenen voetstap der dinghen die wy sien en voelen. Want ghelijck den handtboom door onse handen bewoghen sijnde, den steen beweeght: ghelijck oock de Zee door den windt bewoghen zijnde, het Schip beweeght: soo en is 't gheen wonder dat het selvighe mede voorvalt in die dinghen dewelcke wy sien ende ghevoelen, want ons ghevoelen door d'uytwendighlick ghevoelicke dinghen gaende ghemaeckt sijnde, ende alsoo een ghedaente aenghenomen hebbende van 't ghene daer door het sich selven bewoghen vindt, beweeght oock in de volmaeckte schepselen een andere kracht haeres ghemoedts, diemen de fantasije naemt; welckers aerdt is de Printen die haer door 't ghevoelen worden over ghelevert ende in ghedruckt binnen in haer selven op te legghen, ende alsoo daer in te verseghelen datse voor een goede wijle tijdts, nae dat nu de ghevoelicke dinghen uyt d' ooghen wech ghenomen sijn, de Voet-Printen der selvigher dinghen behouden.

2. Soo is dan dese gantsch vruchtbaere kracht onses ghemoedts, nae 't oordeel van Plato*, tweederley: d'eerste soeckt maer alleen soodaenighe dinghen uyt te drucken die d'ooghe teghenwoordighlick aenschouwet; d'andere bestaet daer en boven oock die dinghen af te beelden welcker voorbeeldt maer alleen in de fantasije voor ghestelt wordt. Eenighe werck-meesters, seght Proclus*, connen de wercken van andere nauw puntighlick, naevolghen;andere daer en teghen hebben in sich een sekere bequaemheydt om wonderlicke dinghen te versinnen. Soo seght oock den selvighen Autheur noch vorder in de selvighe plaetse, Al wat nae 't verdachte wordt ghemaeckt, is schoon. Wat daer en teghen nae 't ghene van de Nature voordt ghebracht is ghemaeckt wordt, is niet schoon. Want

wanneer yemant yet nae 't verdachte maeckt, soo moet hy noodtsaeckelick een van beyde doen; ofte hy druckt het verdachte voorbeeldt wel ende bequaememelick uyt, ofte niet, indien hy 't wel afbeeldt soo sal 't uyt ghedruckte beeldt schoon wesen, aengesien d'eerst en meeste schoonheydt in 't verdachte voorbeeldt te vinden is. In dien hy daer enteghen 't verdachte voorbeeldt niet wel uyt en druckt; soo en is sijn maecksel nae 't verdachte niet ghewrocht, maer 't valt 't teghendeel verder af van de volcomen schoonheydt deses voorbeeld. 't Is dan blijckelick dat die ghene de welcke yet maeckt nae 't ghene van de nature voordt ghebracht is, het selvighe niet recht schoon maecken can: overmidts 't ghene hy sich voorstelt vol ghebreckelickheydts is, en dat d'eerste en meeste schoonheydt daer niet in te vinden is; soo dat oock 't ghene daernae ghemaeckt wordt, noch al meer van de rechte schoonheydt af dwaelen moet. Over-sulcks heeft oock Phidias, als hy dien ruchtbaeren Iupiter maeckte, sijne ooghen niet gheslaeghen op yet-wat 't welck van de nature was voordt ghebracht, maer hy heeft sich selven een voorbeeldt verdacht over een comende met de beschrijvingh van Iupiter die ons Homerus voor ghestelt heeft. Op dese verbeeldens kracht die daer in Phidias wordt aen ghemerckt, dringhen oock andere vermaerde Schrijvers dapper aen, om te betoonen op wat voet eenen rechten Konstenaer moet aengaen. Ick houde het daer voor, seght Tulius*, dat daer nergens yet soo schoon ghevonden can worden, of noch is dat al vele schoonder waer nae 't selvighe, niet anders als een beeldt nae de tronie, uyt ghedruckt is; aenghsien sulcks noch met d' ooghen, noch met d' ooren, noch met eenighe onser sinnen doorgrondet kan worden; wy begrijpen 't maer alleen met onse ghedachten ende met ons ghemoedt. Soo is 't oock dat wy ons selven noch altijdt eenighe verbeeldinghen connen voorstellen die de schoonheydt der Beelden van Phydias ghemaeckt verde te boven gaen, alhoewel de selvighe onder alle andere wercken van dien slagh d'aller volmaeckste waeren. Oock soo en heeft dien grooten Konstenaer, als hy 't Beelt, van Jupiter ende Minerva maecte, sijne ooghen niet gheslaeghen op yemant daer hy dese ghelijckenisse uyt-trock, maer hy heeft in sijn ghemoedt het voorbeeldt van een seer uyt ghelesen schoonheydt ghehadt, op 't welcke hy sijne ooghen standtvastelick houdende, beyde sijne Konst ende sijn handt nae de ghelijckenisse des selvighen voorbeeldts bestierde. Daer is dan in de ghestalte der dinghen yet-wat 't welck in volmaecktheydt uytsteket, soo dat nae 't verdachte voor-beeldt deser volmaecktheydt alle d'onsienelicke dinghen door een Konstighe imitatie worden afghebeeldet. Wy en mogen hier de woorden van Seneca niet voorby gaen, Phidias en heeft Iupiter niet ghesien, seght hy*, nochtans heeft hy hem ghemaeckt als donderende, oock soo een heeft Minerva voor sijne ooghen niet ghestaen; ende nochtans heeft sijn ghemoedt, waerdigh soodanighen Konst te vaeten, dese Goden begrepen ende vertoont. Dat daer nu een groot onderscheydt is tus-

schen dese maniere van wercken, en d'andere die maer alleen 't ghene teghenwoordigh is uyt-druckt, leert ons den selvighen Autheur, Dese Majesteyt kan dan eerst ghetreffet worden, seght hy*, als 't ghemoedt sijne wercken van te vooren rechter-wel overslaet. Dit selvighe wordt ons noch duydelicker voor ghestelt in die treffelicke saemen-sprekinghe die nae 't verhael van Philostratus ghehouden is gheweest tusschen Thespesion den voornaemsten der Gymnosophisten ende Apollonius Tyaneus. De woorden van Philosratus* sijn aenmerckens waerd, Hebben Phidias en Praxiteles, seght Thespesion, den Hemel beklommen ende van daer de ghedaente der Goden tot de Konst neder ghebracht, of is het wat anders, 't welck hun de ghestaltenisse der Goden heeft leeren af-vormen? Vry wat anders, seght Apollonius, en dat vol van allerley wijsheydt. Wat is doch dat? seght Thespesion, want du en wetest behalven d' Imitatie anders niet voort te brenghen. De fantasije, seght Apollonius, heeft dese dinghen voltrocken, als wesende een Konstenaer vele wijser dan d' Imitatie. Want d' Imitatie werckt maer alleen wat sy ghesien heeft; de fantasije werckt oock wat sy niet ghesien en heeft; haer selven 't ghene sy noyt ghesien heeft voorstellende met een opsicht op 't ghene in de nature is, noch soo wordt d' Imitatie menighmael door een verbaesde duyselinghe verhindert; de fantasije daer en teghen wil sich niet laeten stutten, maer sy vaert koenelick voordt in 't ghene sy voor heeft. Dies moet hy oock die 't voorbeeldt van Iupiter in sijn ghemoedt bevormt hem aenschouwen als vergheselschapt met de Iaerghetijden, met de ghesternten, met den groten Hemel selver; want soodaenigh heeft hem Phidias doe ter tijdt sich selven voor ghestelt. Om Pallas wel af te beelden, so moetmen sich gheweldighe Heyr-crachten, diepe aenslaeghen, verborghene Konsten voorstellen; als oock hoe sy wel eer uuyt de herssenen van Iupiter op 't aller geestighste quam voordt-springhen.

3. Blijckt dan uyt dese beurt-spraecke ghehouden tusschen Apollonius and Thespesion, als oock uyt het gene wy tot noch toe bewesen hebben, dat de verbeeldens kracht den Konstenaeren op 't hoochste van noode is; niet soo seer den genen die de ghelijekenis der sienelicker dinghen afbeelden manneken nae manneken maeckende, als wel den genen dewelcke nae de volmaecktheydt deser Konsten trachten. Want het staet de soodaenighe toe door 't oeffenen haerer fantasije de verbeeldinghen van afwesighe ofte oock onsienelicke dinghen sich soo ghemeyn te maecken, dat sy de selvighe altijdt by de handt hadden, om nae 't verdachte voorbeeldt der selvigher wat volmaeckts voordt te brenghen. Onder-en-tusschen sullen wy ons selven van de noodt saeckelickheydt deser betrachtinghe noch meer versekert houden, indien wy dit in ons ghemoedt over-legghen, dat den Konstenaer oock menighmael soodaenighe dinghen moet uyt-drucken, die men selden en

dat maer alleen voor eenen korten stondt kan besien. Als naemelick 't verbranden van een Stadt, Dorp, ettelicke Huysen; 't jammerlicke ghevaer der gener, die haer Schip aen een Klippe breken; 't bloedigh ghevecht van een deel woedende menschen, die d'een door d'ander over hoop ligghen. Den aerdt van dese en dierghelijcke dinghen is dat wy 'tvolle ghesicht der selvigher niet langhe en konnen ghenieten, maer datse als met eenen swenck lichtelick voorby schieten. Wat sullen wy doen, seght Seneca*, indien wy een Oorloghs ghevecht willen uytdrucken? sullen wy verscheyden Benden tot haer onderlinghe verderf gaen wapenen? moet het nooelijck daer toe komen dat d'overwinners juychende weder keeren, nae sich slypende een kleyn over-blijfsel der gener die de nederlaeghe hebben gehadt? even als of daer min swaerigheydt in te maecken was, dat een groot deel des menscheliken gheslachts vermoordt soude worden, dan dat de handt des Schilders erghens in onvast soude gaen.

4. Soo is het dan den Konstenaren t'eenemael nut, jae noodigh dat sy hun selven soodaenighe verbeeldinghen sorghvuldighlick souden inprinten, 't Welck den ghewillighen seer licht vallen sal; seght Quintilianus*, want ghelijck in 't midden van d'ontledigingh onses ghemoedts, de wijle wy met gantsch ydele verhopinghen ende ick en wete niet wat voor waeckende droomen opghenomen sijn, dese verbeeldinghen onses ghemoedts ons soo vaerdighlick vergheselschappen, dat wy schijnen te reysen, te vaeren, te vechten, groote volckeren aen te spreken, 't ghebruyck der waenschatten aen te legghen, ende dit alles stellen wy ons selven met soo een gantsch levendighe imaginatie voor ooghen als of wy niet met het dencken, maer met het doen besig waren; sullen wy dan dit ghebreck onses rustelosen ghemoedts van dese vlieghende ghedachten niet af-koeren. Om het selvighe tot profijtelicker inbeeldinghen aen te wenden? Staet hier oock aen te mercken 't ghene ons den selvighen Autheur in een andere plaetse voor draeght, Ghelijck de Voghels, seght hy+, tot het vlieghen, de Paerden tot het loopen, de wilde beesten tot een woedende wreedtheydt worden voordt ghebracht; soo is ons de vaerdigheydt des ghemoedts ende 't vernuft aengheboren: oversulcks wordt oock den oorspronck onses ghemoedts den Hemel toe gheschreven. De plompe onleersaeme menschen daer en tegen dwalen af van desen ghewoonelicken loop der nature, niet anders als mismaeckte Monster-dieren; Doch dese sijn gantsch weynighe. 't Bewijs hier van biedt sich aen in de hope die men veel tijdts in jonghe kinderen speurt; Want als de selvighe hope daer nae met der tijdt allengskens vergaet ende verdwijnt, soo maghmen daer uyt vrijelick besluyten, dat het hun aen de natuere niet en schort, maer aen een goede ende trouwe onder-richtinghe. Soo is het dan met de nature seer wel over een komende, dat wy d'aengheboren Beeldt-lust door 't oeffenen onser imaginatie meer en meer soecken op te wecken;

't welck van ons best ghepleghet kan worden, wanneer wy ons selven nu en dan in heymelicke ende onverhinderde vertreck-plaetsen tot oeffeninghe deser verbeeldinghen begeven. Valt het evenwel soo wat, dat ons de stille eenigheydt, daer wy benevens een gherust ende onbekommert ghemoedt meest behooren nae te wenschen, niet en ghebeurt; soo en moeten wy nochtans den ernst deser betrachtinghe terstont niet over gheven; want hoe sullen wy doch oyt opentlick in 't ghedrangh van vele Omstanders ende in 'tgherucht van een deel voordt-vaerende Oordeelders, de suyverheyd van een recht-sinnigh oordeel bewaeren, indien ons 't minste voor-vallende beletsel strecks in de weghe is. Wordt dan alhier vereyscht dat wy van eersten af d' onghemacken, achtervolgens den raedt van Quintilianus*, teghenstaen; ons selven daer toe gewennende, dat onsen aendacht allerley verhinderinghen mocht overwinnen; aenghesien het den aerdt eenes goeden aendachts is, 't ghemoedt op de verdachte dinghen soo seer te stelten, dat daer niet anders van 't ghene men hoort ende siet in 't gemoet kan sincken: en 't ghene ons op eenighe voor-vallende ghedachten menighmael van selfs weder vaert sal ons veel meer gheworden, indien wy met opset daer nae trachten. Soo en kan het ons oock alhier gheen goedt doen, verscheyden voor-wendtsels der luyigheydt op te soecken; want wy sullen altijdt 't eene of 't andere tot onser verschooninghe weten voordt te brenghen, indien wy dese beeldt-oeffeningh ontijdelick achten te sijn wanneer daer in ons ghemoet d' aller minste quellinge begint t'ontstaen. Laet ons liever in de menighte, in 't reysen, in mael-tijden mede ons selven daer toe ghewennen, dat onse ghedachten in 't midden van allerhande ghewoel niet anders als in een heymelicke vertreck-plaetse vaerdigh stonden om de voor-vallende verbeeldinghen waer te nemen.

5. Soo moeten dan alle die ghene dewelcke ontrent dese Konsten gheen verloren arbeydt willen aenwenden, haer ghemoedt ghestaedighlick met allerley profijtelicke verbeeldingen verrijkken. Onse Kleerkassen, eens vervult sijnde, seght Cassiodorus*, en konnen niet meer bergen: dit Tresoor wordt noyt over-laeden. Maer als het alrede seer vele heeft inghenomen, soo gaept het noch altijdt nae meer. Desen on-uyt-puttelicken rijckdom in de heymelicke schat-kelder onses ghemoets eens op gheleyt sijnde, wordt t'elcken te voorschijn ghebracht als ons d'eene of d'andere schielicke gheleghenheydt eenighe levende verbeeldinghen af-voordert. En dan blijckt het, hoe grooten voordeel die ghene hebben dewelcke in dit stuck niet nae-laetigh sijn gheweest. d' Andere daerenteghen die sulcken voorraedt niet en hebben gemaeckt, sijn dan eerst te soecken; ende in dese haere gheleghenheydt sijn sy den genen t'eenemael ghelijck die sich met loch en droch, met schrappen en scheren behelpen moeten, overmidts sy haer selven noyt een seker Erf-

goedt hebben opgheleyt. Philopoemen, die van weghen sijn sonderlinghe ervarentheydt in den Krijghs-handel met d'aller vernaemste der ouder Veldt-Oversten mach worden vergheleken, heeft de Lief-hebbers van allerley goede wetenschappen door sijn eyghen bedrijf een seer krachtigh exempel deser voorsichtigher naerstigheydt voor ghestelt. Philopoemen had een seer vernuftighe ervarenheydt in 't aenleyden ende in 't nederstaen van sijn Krijghs-Heyr, segt Livius*, want niet allen in tijden van Oorloghe, maer oock in tijden van vrede oeffende hy sich selven meest van allen in dat stuck, indien hem erghens in 't reysen een onbeganckelicke bosschagie voor quam, soo placht hy, de nature der plaetse van alle kanten besichticht hebbende, by sich selven, als hy alleen gingh, ofte met andere, als hy gheselschap hadde, t'overslaen wat hem soude te doen staen soo den Vyandt in die plaetse van vooren, van ter sijden, ofte van achteren op hem aen viel: hy stelde sich selven voor ooghen dat hem sijn weder-partye somtijdts in een volle slagh-order, somtijdts wederom met een ongheschickte menichte aldaer ontmoeten mocht; dies gingh hy dan voorder bedencken ofte onder-vraeghen in wat plaets hy sich selven voorsightighlick soude begeven; hoe vele ghewaepende, en wat soorte van Waepenen hy ghebruycken moest; Waer den tros met d'onweerbaere menichte wel versekert mocht wesen, als oock wat macht van volcks tot het besetten ende bewaeren van dien vereyscht soude worden; of het hem dan gheraedtsaemer soude sijn den wegh dien hy aenghevanghen had te vervolghen, of wederom te rugghe te keeren; hy sach oock altijdt om nae een bequaeme plaets voor sijn Legher; hoe vele grondts de Bolwerken souden begrijpen; waer hy minst van waeter, voeder, hout verleghen soude sijn; waer henen ende in wat order hy sijn Legher den aenstaenden dach soude aen leyden. Met dese sorghe ende met dese bedenckinghen had hy van kindts-beenen af sijn ghemoedt soo dapper gheoeffent, dat hem in soodaenighen gheleghenheydt noyt yet nieuws voor viel, of hy hadde 't al van te vooren overleydt ende bedocht. Cicero heeft mede yet sulcks in L. Lucullus aen ghemerckt; want als hem den Roomschen raedt uyt sondt om teghen Mithridates te Oorloghen, seght Tullius*, soo en gingh hy niet alleen 't ghemeyne ghevoelen 't welck yeder een van hem hadde te boven, maer hy heeft met eenen oock den lof der voorigher Veldt-Oversten gheweldigh verdonckert. De verwonderigh was dies te grooter, om dat niemandt geloofde dat hy desen sijnen last soude voldoen; vermidts het kennelick was, dat hy sijne jonghe jaeren verde van allerley Krijghs-oeffeningh in verscheyden Stadt-diensten had door ghebracht. d' Ongheloffelicke kracht sijnes door-dringenden verstandts scheen d' ervarenheydt van 't Krijghs-gebruyck niet van doen te hebben. Als hy sich over sulcks in sijne gantsche reyse te Waeter en te Lande met het ondervraeghen van ervaerende mannen als oock met het lesen van allerhande gheschiedenissen hadt besich ghehouden, soo ist dat hy in Asia ghekomen sijnde alles

dede wat eenvolmaeckt Leger-Heer te doen heeft, daer hy nochtans van Roomen vertreckende in Krijghs-saecken t' eenemael onervaren was. Hy had een meer dan menschelick onthoudt van dinghen. Ghelijck wy daer om in 't Schrift stellen, 't ghene ons ghedenckens waerd dunckt; soo behieldt hy alle dinghen in sijn ghemoedt in ghegraveert. Dus quam het te passe dat hy sich in allerley Krijchs-handel, in Veldt-slaeghen, in 't bestormen der Steden, in 't Scheeps-Ghevecht, in de gantsche voor-bereydinghe en toerustinghe tot den Oorlogh soo wel ghequeten heeft, dat Mithridates, die den grootsten Koningh nae Alexander gheweest is, hem voor een grooter Veld-Heer erkent heeft, dan hy wel oyt in t' lesen ontmoetet hadde. Veele woorden sijn nerghens toe nut. Wordt hier maer alleen vereyscht, dat yeder een die nae eenighe wetenschap staet sich selven in dese exempelen spieghele, ende hy sal ghenoeghsaem daer uyt verstaen wat hy te doen heeft. Soo blijckt het dan dat daer oock tot dese Konsten een behoorelicke voor-bereydinghe moet worden toe ghebracht; ende al hoe wel wy niet altijdt ende overal de Teycken-Konst in 't werck konnen stellen, soo en kan het nochtans onse ghedachten aen tijdt en plaetse niet ontbreken. Gode lof, segt Ovidius*, ons gemoedt kan aller wegen heenengaen. 't Is ons gemoedt, 't welck in den korten tijdt van weynighe uyren seer wijdtloopighe dinghen begrijpt. Ons ghemoedt wordt selfs oock door de duysternisse des nachts in dese oeffeningh, soo wanneer ons den slaep begheeft, gheholpen. Ons ghemoedt en wetet van gheen rusten, maer het vindt noch altijdt eenighen spaertijdt in 't midden van ons aller ernstighe bedrijf. Oock soo en bemoeyt het sich niet alleen met d'ordre der verbeeldinghen, maer het brenght de verdachte materye soo verde, dat daer anders niet aen ont-breket als de handt des Konstenaers.

6. Alhoewel het nu den ghewillighen licht valt dese beeldt-bevormingh op te wecken, soo en mach nochtans niemant verhopen dat hy daer toe strecks met der vlucht gheraecken sal; want wy moeten voor 't eerste maer alleen de ghewoonte deser betrachtinghe door een daeghelicksche oeffeninghe aennemen; 't naeste is dat wy dese rouwe ende ingheschaefde verbeeldinghen nae ons vermoghen af teyckenden; volght daer op dat wy t'elcken meer en meer, sonder nochtans ons ghemoedt te overlaeden, onse fantasye daer toe brochten dat

sy d' onvervalschte voorbeelden der dinghen die wy eens ghevaetet hebben vaerdighlick voorstelle, ten eynde dat wy de selvighe op een behoorelicke wijse mochten uyt drucken; want sonder dese vaerdigheydt van 't voorstellen en 't uyt-drucken deser voornaemder verbeeldinghen, soo waer het veel beter een losse inbeeldinghe, even als de

selvighe eerst voor valt, uyt de vuyst nae te volghen, dan langhe te dutten ontrent verbeeldinghen die beswaerliek te voorschijn komen. Theo Samius heeft eertijdts, nae 't segghen van Quintil.* boven andere Konstenaers in de verbeeldens kracht uyt-ghemuytet. Wy hebben dan alhier in dit teghenwoordighe Capittel betoont op wat maniere de fantasije op-gheweckt ende in 't werck ghestelt wordt; het welcke wy niet slappelick moeten betrachten; aenghesien de naturelicke volghlust sich selven meesten-deels nae de fantasije placht te schicken. Soo en komt het dan met een verheven fantasije in 't minste niet over een dat d'Imitatie den ghemeynen voet houdt; maer men wordt in 't teghendeel altijdt ghewaer, dat kloeck-sinnighe imaginatien d'imitatie mede, ghelijck wy in 't naeste Capittel hewijsen, tot een onbeschroomde vrymoedigheydt aen leyden.


Vorige Volgende