De schilder-konst der oude

[fol. ***iijv]

Beleefde Leser,

EEN uytgelesen vrucht brengt sijne Suycker mede, seydt het spreeckwoordt. Uyt kracht hiervan meynd' ick dese Schilderkonst sonder eenigen swier van bywoorden aen den dagh te laten komen; doch ick voel my op het onversienst deurstralen van een yvergraghe sucht, die my ghebiedt niet voor het Boeck te pleyten, maer niet heel stille te swijgen. Onse Neerlandtsche tael, door ick weet niet wat natuerlijcke soetigheydt met haer gheboren, is bequaem om te draghen de Majesteyt vande grootste invallen, die yemandts herssenen konnen beswangheren, en soo wy neerstigh ghenoegh waren om haer met een arbeydsame vroetheydt te heghenen en te polijsteren, sy sou veel overvloediger vruchten draghen. Doch wy verydeltuyten ons veeltijdts met soo een spitsvinnighe neusgierigheydt aen uytheemsche Talen, dat wy onse moederlicke verwaerloosen; als sotte Reijsigers die vermaeck scheppen in 't praten van vreemde Landen, daer sy ondertusschen vreemdelingen sijn inde geheymenissen en wonderen van hun eyghen. Indien op onsen Schrijver anders geene faelgreep vatten heeft, soo verseecker ick hem vrijelick 't eenemael feilloos te wesen. Sijn twintigh-jarigh verblijf in Engheland, heeft hem de sucht tot het naeupuntighste verstand van sijn moederlijcke tael niet konnen ontwringen. Een tastelijcke proeve hier van verstreckt het tegenwoordighe Boeck, gheschreven in sulcke termen dat thien regels daer van konnen grond-vesten d'achtbaerheydt van een Man die onse tael verstaet, niet in haer oppervlies, maer wiens kennisse dringht tot den grondt toe, als de schoonheidt van een Diamandt. Men merckt in sijne woorden niet de minste schaduwe van ghemaecktheit. Alles is glad, effen, eenparig; niet dat knobbelig, puttigh, afbreukig sy en vindt'er plaetse. Het begin siet op het eynde, het eynde hangt aen 't begin, het midden is 't een en 't ander ghelijckvormigh, met een onghelijcke ghelijckheydt die altijdt behaeght en nimmer versadight. D'order waer mee hy te werck gaet is soodanigh, dat sy onse ghedachten soetelijck bemaghtight. Sijne Wetregels elck door verscheyde paden wandelende, ontmoeten malkanderen ghelijckelick in 't eynde,

[fol. ***iiijr]

thoonende met een juyste ghelijckmatigheydt dat de beenen over een komen met het hoofd, en het lichaem met beyde. Doch als met de Sonnestralen, soo is 't mede met de lof, beyde sijn sy aengenaemer alsse de voorworpen zielinx slaen, dan als sy rechtdraeds daer op vallen; ick wil u dan van onsen Schrijver het oordeel verthoonen, eer in de stoffe die hy verhandelt, dan inde statige voeghlickheydt, waer mee hy het doet. Het staet by yeder een bekent, dat de welsprekentheyt is een hoedanigheydt van onverghelikelicke volmaecktheydt. Sy is d'uytterste maght van reden ghetrout met wetenschap, den herfst der ervarenheydt. Soo vol van glorij datse niet hoeft te duchten met feninige tong-nepen gheblaeut te worden, als de wetenschappen wel somtijdts wedervaert. Sy doet haer vreesen doet sy haer niet beminnen. Soo veel als ons de spraek verheft boven andere Dieren, soo veel doet sy den eenen Mensch boven den anderen uytsteken, want sy is de volmaecktheydt van de spraeck. Kort om: hare overopperheydt streckt sich soo wijd uyt, dat sy schijnt te willen veranderen d'order der voorsienigheydt, het ghebruyck des vrijheyds ontnemende aen diese Godt heeft ghelieven te gheven. Segh dit, en al wat hier noch by kan doen de welsprekenste tong die yemand in de mont hangt. Als ghy alles uytgeseyt sult hebben, sal icker op dienen dat de Schilder-konst noch al meer verricht. Mijn gevoelen steunt op het oordeel van een der grootste Staets-Mannen oyt van de Son beschenen. D'oogen sijn veel scherper ghetuyghen, seydt Polybius, dan wel onse ooren. Op dese bedenckinghe schijnt Quintilianus dit besluyt ghemaeckt te hebben; de Schilderije, seydt hy, een stilswijgent werck en altijdt den selven schijn houdende, dringht soo diep in de binnenste bewegingen onses ghemoeds, dat sy menighmael de kracht der welsprekenheyd self schijnt te boven te gaen. Dit hebben wel eer die gene gheweten de welcke Schipbreuck hadden gheleden: Want sy plagten de Schilderijen van haer melidelick ongheval om te draghen, sich selven versekerende dat sy den aenschouwer door 't afghebeelde ghesicht van haer balsturigh lot, kraghtiger tot medogen souden bewegen, dan door 't bereicken van de hooghte der allerwelsprekenste bedel-konst. AElianus mede in sijne Historie der Beesten, nae dat hy gheseidt heeft al wat men seggen kan, beroept sich menighmael op de Schilderie, willende dat wy daer uyt ten vollen souden aenmercken, 'tgheen ons syne woorden maer ten halven hadden voorgestelt; maer sie hier van onsen Schrijver. Dit sal icker noch byvoegen; men plaght eertijdts om de

[fol. ***iiijv]

selfde reden de deuren der Kercken met den dagh des oordeels te beschilderen: wanneer namelick onse zielen haer oude uytschudsels wederom aentreckende, met een onveranderlicke ghelucksalicheydt sullen worden bekroont, of in een eeuwighe doodt sterveloos sullen sterven. Te weten sy die nu de blijde eeuwigheydt in hope ghenoten, siende hoe de vrome zielen met een volvreughdige onsterffelijckheyt wierden begenadight, spanden al hun zenuwen uyt, om, hun geloof door de werken vet makende, haer naemaels met de daedt te beerven. On-dadighe vrijlevige menssen daerenteghen, vermomde Vyanden en Afgoden van hun selven, gewaer wordende hoe de boose geesten de verdoemde wech ruckten en pijnighden, wierden dickwils met sulcke God-voelijcke sinroeringen aengeblasen, dat sy hun selven niet meer versuymelick te kort doende, den stempel der godsaligheydt sagen t'ontfangen. Want, seydt Porta, de gelijckenis is een geschilderde reden, of sprekende Schilderije, die alle noten en woorden in macht verr te boven gaet. Een' andere bewijs-reden om de waerdigheidt van 't onderworp van Heer Iunius, de Schilder-konst namentlick, te beweeren, is de dese. Het is een ghebruyck, sedert een langhe reex van eeuwen, onder ons veroudert, datwe segghen yemandt van overmatige schoonheidt prijsen willende, soo schoon als een Beeldt. Men redent en krackeelt oock, wie van beyden, de Beeldhouwers of Schilders den meesten lof verdienen; doch die niet en siet dat de Schilders nootwendiglick voorghestelt moeten werden, die heeft misselick ooghen in 't voorhoofdt, maer sekerlick niet in 't herte. Om dat alle twijffelachtighe dinghen of door aensienelickheid of door redenen moeten worden bewesen, sullen wy ten eersten d'authoriteiten voorbrenghen. Graef Balten Castiglion op het einde van 't eerste Boeck van sijn pit-vollen Hovelingh, veel en verscheyde redenen voor d'een en d'ander sijde bygebracht hebbende, besluit ten lesten en seidt de Schilderkonst edeler te wesen. Maer om dat het oordeel van een ander niet behoeft te wesen de mate van't onse, sullen wy overgaen tot de redenen. Het krachtighste bewijs dat ick oyt gehoort of gelesen heb, om de saeck der Beeldhouweren voor te staen, acht ick met reden het volgende te wesen. Beide dese konsten seggense, soecken natuer naer te bootsen, en die van haer sal het edelste wesen die het beste weet te doen, en de waerheidt het naeste treft; hier konnen wy niet tegen hebben. Nu, seggen de Beeldhouwers, deSchilderije is Sophistisch, dat is thoonschijnigh en niet waerachtigh: want de

[fol. ***vr]

dingen die in een Schilderije schijnen, sijnder inder waerheidt niet in, soo gaet het met de Beeldkonst niet: Hierom hoewel de Schilders de selfde saken nabootsen die de Beeldhouwers doen, met meer dinghen, te weten met ghedaenten en verwen, en de Beeldhouwers met gedaenten maer alleen, nochtans bootsen sy haer waerlicker en natuerlicker nae. Dat dit waerachtigh zy; yeder een weet dat schoon het oogh 't edelst is van alle vijf de sinnen, en de verwen tot zijn voorworpsel heeft, nochtans ist het sekerste niet, want wy sien dat het menighmael wordt bedrogen; maer het sekerste der sinnen is 't ghevoelen: nu weet yeder een dat het ghevoelen vindt in een stockbeeld al watter 't oogh in siet, daer in een Schilderije niet sulcx gebeurt; hierom seggen Beeldhouwers dat hunne konst voor moet gaen, en dat er soo groot een onderscheydt is tussen beyde, als tussen het wesen en 't schijnen. Dient tot antwoort, dat daerom de Beeldhouwers natuer niet beter naebootsen om dat sy omhelsbare end' uytstekende dinghen maken, jae sy versmalen en ontnemen de saeck die nu alree van de natuer soodanigh was; oversulcx al wat mender ronds, breeds en anders in vind, is gheensins van de konst: want al te voren waren daer in breede en hoogte, en alle die deelen die men gheeft aen bondighe lichamen; maer alleen sijn van de konst de linien waer mee 't geseyde lichaem is omtrocken, dewelcke sijn in 't oppervlies; hierom, als gheseydt is, komt het niet van de konst omhelsbaer en uytstekende te wesen, maer van natuer. Dese antwoort geldt oock daer sy seggen van't ghevoelen: want dat men een dinghen soodanigh vindt is nu al geseydt niet van de konst te wesen. Noch worpen de Beeldhouwers de duersaemheydt voor, seggende dat hunne wercken bestendigh sijn, en op verr' nae niet soo veel ghevaers onderworpen van reghen, vyer en andere toevallen, als wel de Schilderijen. Hier op antwoorden de Schilders ten eersten, dat dat niet ontstaet uyt de konst, maer uyt het onderworpsel van de konst, het gheen waerachtigh is. Ten tweeden: daer en is geen der onder-maanighe dingen dat bevoorwaerden kan altijdt te sullen dueren; niets houdt sijne ghelijckheydt onbeweeghelijck als dat groot onveranderlick begin, die Opper-leen-Meester, de rechte Heer van de Alheyd; oock soo dueren de Schilderijen eenighe honderden van Iaren, het welck ghenoegh schijnt te wesen. Ten derden, seggense, kan men schilderen op Marmer, en soo sullen de Schilderijen eenighsints vereeuwight worden. Maer om dit gedingh niet langer uyt te recken, willen wy de Beeldhouwers den

[fol. ***vv]

bout op 't hooft gheven. Wy seggen dan de Schilder-konst veel alghemeener te wesen, dat is dat sy natuer in alle dinghen kan naebootsen: want boven dat sy afmaelt allerley Dieren en ander tuyg dat men raken kan, weetse mee nae te bootsen alles wat men kan sien, het gheen de Beeldhouwers onmogelick is, hierom sey Plinius van Apelles dat hy geschildert hadde dinghen die men niet schilderen kan, als blixem-stralen en donderslaghen. Oock maken sy stroomen, licht, locht, waessem, wolcken, weerschijn en andere oneyndelicke dinghen, als 't opgaen van de Son, de morgenstond, de nacht, verwen van wateren, plumen van Voghelen, hayr van Menssen en Beesten, sweet, schuym en wat'er meer van de Beeldhouwers niet gedaen kan worden. Vyt het gene wy tot noch toe bygebracht hebben, spruyt onwedersprekelick de waerheyd van het besluyt dat de Schilder-konst edeler zy: want sy doet niet alleen meer dinghen maer doetse mee volmaeckter, ghevende aen alles op het naeupuntighste sijne behoorlicke verwen; waer uyt het ontstaet dat sy de waerheydt beter treft, en ghevolghentlick natuer nabootst. Hier-en-boven sijn dat d'edelste konsten die ons alle de dagen onses levens byblijven; andere sijn verachtelick, om dat sy enckelick op den lichamelicken arbeydt steunende; den konstenaer begeven als d'ouderdom hem overvalt. De Schilder-konst heeft hier geen noot van: want hoewelse de hand vereyscht, soo heeft sy evenwel gantsch geene rustige sterckte van doen. Hier willen wy nu de Beeldhouwers buyten gaen sluyten, en noch een woordt of twee voor de Schilders uytboesemen. Trismegistus in de verwonderingh der voor-rechten des menschen soetelick verswolghen, berst in dese woorden uyt: d'aerdsche mensch seydt hy, is een sterffelick Godt, en de hemelsche Godt een onsterffelick mensch. Sijn woorden behagen my. Doch sonder soo veel uytmuytentheden waer door de mensch sich selven schijnt t'ontmenschen en te vergoden, dunckt my dees' onse konst de voortocht te hebben. De verslindige wielinghen der sterffelickheydt schijnen wy door haere gunste t'ontwortelen, soo datwe de breeckneck aller dingen de Doodt, geen kleyn leetweesen opdringhen moeten. Want de verwen der gunstelinghen deser konste, schijnen ghemaeckt van dat verwonderlick kruyd, 'twelck van Glaucus gheproeft sijnde, hem van een mensch herschiep tot een Godt. En seker daer is gheen gheduckiger bedriegerije, waer door wy ons selven konnen inbeelden de godlickheydt deelachtigh te worden, als is dese konste. De glorij van een lichaem te maecken is

[fol. ***vir]

groot, van het met ziel en spraeck te verrijcken onvergelijckelick grooter: maer indien de ziel aen de menschelicke oogen een sienelick voorworpsel was, nu wy soo diep sijn ghedronghen in de nabootsinghe van Gods wercken, vele Schilders souden hunne Tafereelen verlevendigen. Ick segge vele: want eenige souden het in hun vermogen wesende verachten, uyt vreese van dat hun stucken gehouden mochten werden voor wercken van de natuer en niet van de konst. De groote veldruymte die ick heb sou my noch wel verder voeren, doch om in gheen oneyndelickheydt te verdwijnen moet het alreegeseyde ghenoegh wesen. Laet dat bethoonen dat de Schrijver die uyren waer in hy veroorloft wier van sijne godsalige oeffeningen, niet weerdiger heeft konnen aenleggen. Soo der yemand is die anders oordeelt, ick rade hem als een vriend sulck sijn ghevoelen stilswijgens by sich te houden, op dat men niet segghe dat hy sijne swarigheydt maeckt daer der geen' en is, op de wijse der Tovenaren die somtijds in de klaerste stonden eenen dicken nevel verwecken. Seker het is een saeck opmerckinghe waerdigh, te sien hoe schriften van Mannen in allerley gheleerde oeffeningen gebroken en gekonfijt, dickwils sulcke afgunstighe oordeelers bejeghenen. Men houtse veeltijds voor ydele droombeelden van bottemuylen van 't Latijnsche Land; maer laet 'er yemand wesen die noyt grond van echte Schrijvers geraeckt heeft, weet hy sich maer wat quacksalverlick voor te doen, sijne schijndeughdekes met wat goede mijnen uyt te merckten, hy is de Godt der gheletterden, de Monarch der welsprekenheyd, een Arend in de Wolcken, d'Oppermeester der gheleertheid, het kontoir der gantsche wereld, de Man der nature. Alles wat sijne misdrachtighe vruchtbaerheidt mach uytstooten, wordt voor doorhonighde leckernijen opgesnoept, hoewel sijne beste vonden niet sijn dan ontijdighe misvallen, schaduwen sonder lichamen, lichamen sonder zielen. Evenwel noch, Schrijvers van sulck een stoffe zijnder al veel beter aen, als die soo verkeerdelick van hun oordeelen: want het is erger slechte vonden van andere voor goed te keuren, dan selfs yet slechts in 'tmidden te stellen. Sie hier het bescheet van Ciceroos uytspraeck: Hy is de wijste, seydt hy, die wat hem noodigh is weet te bedencken: de naeste aen hem die anders goede voorslaghen plaetse weet te geven. In de sotheid gaet het heel anders: want hy is min sot die niet met al in de sin schiet, dan hy die wat een ander sottelick is ingheschoten, voor goedt

[fol. ***viv]

keurt. De reden hier van wordt by Cicero niet ghegeven; bevredigh u dan, wilje, met de dese tot my een betere voor sal komen. Het ghesicht is seer bedrieghelick aen die met de geelsucht sijn overloopen; doch het bedrieght onbeseffelick meer, hen dien d'eyghe liefde heeft vergalt. Achter desen Afgod loopen wy meest alle verdoolt. De Vinders dan van een dinghen beminnen het, als wesende hunne vrucht, en de natuerlicke sucht die yeder een heeft tot sijn maecksel, ontschuldicht hun eenighsins van dat sy hunne vonden apelick vleyen en streelen, hoe vormeloos die oock mogen wesen. Doch die behagen scheppen in anderer ongherijmtheen, en houden voor prijsweerdigh hunne sotternijen, luyden van sulck geback konnen gantsch geen onschult vinden, om dat sy met een vry en onbedwongen oordeel wercken; hierom is 't middagklaer, dat het breyn veel meer averrechts staet aen hun, dan aen de Vinders selfs. Onderentussen komen Schrijvers die van goede stoffe sijn opgeleyt, hun geensints dies te kreunen. Sy weten dat het een bedriegelicke regel is, van yemans waerdije uyt sijnen naem te oordeelen: wat eenige verdienen lof en andere hebbense. Het was de ghelegenheydt van Bibulus, de verwonderingh der menschen droegh hem op tot in den Hemel, geen leeger plaets wou hem dienen, nochtans als het quam aen d'uytspraeck van een wijs Man, hy beleet geenen grondt te kennen tot sulck een verwonderinghe, en min verdienst in hem te wesen tot soo een hooghte. 'tIs in de Brieven aen Atticus: de verbaesde grootachtinge der Menssen, seydt hy, stelt Bibulus in den Hemel en ick weet niet waerom. Het is dan buyten twijffel beter, eere te verdienen, dan eere t'hebben: want wy konnen haer genieten door den wil van diese ons bewijst, sonder dat'er deught voorgae, nae welckers Noord-Sterr wy onsen loop nemen; maer niemand kan haer verdienen als die door roemwaerdighe betrachtingen sich selven den weg daer toe heeft gebaent. Soo onse Schrijver naer den waen van yemand het eene kan missen, soo is 't nochtans onmogelick dat hem het andere immermeer sou ontgaen. Lees met aendacht, en ghy sult seggen dat ick u tot een statelick Paleys ghebraght hebbe door een onaengenamen en doornigen wegh. De vermakelicke en ongemeene vertellingen, waer mee hy sijne zet-regels veeltijts tempert, denck niet anders of sy sijnder met groot oordeel en voordacht tussen gesaeydt: want wie weet niet dat onse geest door 'tvermaeck geopent, sich allerley lessen des te beter laet inscherpen, op de manier van een Wond-artz die sijn vliem eerst in den oly dopt op dat het sijn werek te behendigher en ongevoelicker doe.

IAN de BRUNE, de Ionghe, I. C^tus.