|
| |
| |
| |
De Groote Wonderlycke Wereldt;
NV om een aenvangh van alle mijn wonderbaerlijcke ende niet min periculeuse reysen te lande te beginnen. Soo sal ick met Duytslandt beginnen, daer ick tot een Stadt quam ghenaemt Breslau; seer vermaert in Koop-handel, daer door loopt een Rivier, ghenaemt den Oder: de selve Riviere springht uyt een steen, daer de Kinderen tot de knien toe in loopen spelen. Geen twee mijlen daer van daen, kan wel een swaer geladen Schip varen, alsoo 't een stil staende diep water is. Daer mach wel het spreeckwoordt van ghekomen zijn. Stille wateren hebben diepe gronden. Van dat stille water quam ick in stilte binnen Weenen, daer Keyserlijcke Majesteydt zijn Hof houdt. En soo quam ick int Landt Ongeren, daer ick drie passen door moste: te weten, de pas van Ongeren, Duytslant en Turckyen. Op de Turcksche zyde leyt een Kasteel, ghenaemt Nieuw huys: om de Turcken het overkomen, en der Christenen roof ende prijs-makinghe te beletten. En op de zijde van Ongeren leyt een sterck Kasteel genaemt Roob, 3, of 4. dagen reysen van Weenen dat heel periculoos is van den Turck. Daer loopt een groote strenge Rivier, ghenaemt den Donau, en loopt in Turckyen teghen de Son.
Daer ontrent leydt een plaets daer veel miraculen sijn te sien, en een Kasteel op een hoogen bergh. Oude Borgers daer woonachtigh, hebben my voor waerheydt geseyt, dat het selve Kasteel in oude tijde verdestrueert was. Daer was, seyden zy, een Koningh van't Lant Turckyen, eertijts genaemt Crabataslant. En soo als de Koningh van Crabates uyt zijn landt verdreven was, soo vluchten hy met sijn Huys-gesin en veel duysent menschen op het voorsz. verde- | |
| |
strueerde Kasteel. Ende soose seggen, soude de Satan al dat volck wegh gevoert hebben. Sy seggen mede, dat de voorsz Koningh een groote schat ende rijckdom op dat Kasteel soude gebracht hebben. Veele souden die buyt wel aenstaen, maer niemant derft sich op het Kasteel begeven.
VVat sal men seggen van de Coningh van Crabaten?
Verdreven uyt zyn Landt, van zyne ondersaten,
Hy nam sijn vlucht op een vervallen out Casteel,
Met vrouw en kinderen, en huys-dienaren veel,
En menschen duysent tal haer sochten te salveren,
Om dat het muytend volck haer niet en souden deeren;
Voorsichtigh hadden sy voor menschen haer ghewacht,
Maer hebben gants niet op de Satan eens gedacht,
VVant hy heeft Coningh en al 't sootje mee ghenomen,
Of dat nu is gheschiet int waken of int dromen
Dat weet men niet te recht. En of hy al de Schadt
Heeft mee genomen, die de Koningh by sich hadt.
Alleen soo weet men dit, dat niemant is vernomen
Of naderhant gesien, weer vant Kasteel gekomen
Sy moeten wonder wel daer worden getracteert,
VVant niet een van den hoop, die eensjes weder-keert.
Niet verre van het voorsz. Kasteel, siet men anders niet, dan kleyne huysjes van vier Steenen, yder steen ontrent van achtien voeten langh, en twaelf voeten breet. Dese huysjes zijn van vier steenen op zijn kant ghesedt, te weten: twee steenen aen beyde zijden, de eene aende rechter, de ander aen de slincker-handt tegen den anderen overstaende, ende een steen achter die de zijdel-steenen sluyt, en boven een steen die dese drie steenen deckt, ghelijck een solder, voor is een vryen ingang. Niemandt is soo moede, die lust heeft haer daer wat te rusten. Sy seggen daer dat het geen menschen werck is. Alsoo de huysen by menigten hier ende daer op de wegen gevonden worden, ende zy gheen staende ofte blijvende, plaetsen hebben, door het groote ghespoeck alsoo dat de Satan hier domineert, en met de huysen speelt, ende nu hier, en dan daer met de huysen is, soo dat het reysende Volck dat daer voor-by reyst, een grouwel hebben om daer voor-by te trecken. Daerom men oock in twee daghen reysens, daer ontrent gheen volck en siet.
Niet ver van dat kasteel men huysen siet als kotten,
Niet anders van fatsoen als Boeren Verckens-schotten,
Maer dese sijn van steen drie kantigh opgebouwt.
Voor is den ingangh vry, maer niemant is soo stout,
Al waer hy noch soo moe, en dat den Hemels regen
Met tonnen storten uyt, die daer rust onder wegen.
| |
| |
VVant men houdt voor gewis de drommel daer regeert,
Soo als hy met dat goet die huysjes domineert,
Daer staender veel int wilt, d'een hier, en daer, en ginder,
Die hy dickmaels verplaetst, dan veel, dan meer, dan minder.
Na dat hem gelust, te pas komt, ofte niet,
In twee dagh reysens men geen volck ontrent en siet.
Want de Reysigers vinden somtijts eenighe teyckens van't ghespoeck. Ick ben gekomen op de eerste Frontier Stadt van Turckyen, genaemt Oven Stadt in Duyts: en op zijn Turcks Cassobabodon. Wijt 14. duytsche mijlen van het verdestrueerde Kasteel, op de zijde van Weenen. Ick woonde daer ontrent vijf of ses maenden by een man die Koopmanschap op Weenen handelde, ende also de Koopman eens van Oven-Stadt op Weenen most, soo nam hy my mede, om dat hy mijn Moeders tale, scheen van doen te hebben, en te meer, alsoo ick mede Hooghduyts sprack, en de Turcksche tale al begon te begrijpen Soo reysden wy op de ander zijde van de Riviere de Donau, op de kust van Ongeren, na een Stadt genaemt Madjar op Ongers, en Sevenbergen in duyts. Daer loopt door dat selve Landt veel waters, ende in dat selve Landt is het warmer van natueren als in Duytslandt: want het grenst aen Turckyen. En daer siet men Mereminnen, soo Mans als Vrouwen, in groote menighte by schoon weer haer vermaken, slaen met de handen op het water, daer de reysende man van verschrikt, ende zy mede, als zy ymandt sien, duyckense stracks onder het Water. En soo haest en keert men sich niet om, of sy sitten weer op sommighe plaetsen aen strant. En by nacht reyst niet garen ymandt over de selve wegh. Maer dat volck van dat Landt, die Ongersen ghenaemt worden, die segghen: als men een Pick-keers of Fackel in de handt heeft, dat de half menschen dan uyt het water niet derven komen. Voor dese is in Hollant inde Purmerenter Meer, oock een Meremin gevanghen die sy binnen de Stadt Haerlem leerde Spinnen In dat water vertoonen sich oock ooghen-schijnelijcke schoone Roosen, die na een toe komen drijven, ende de aensienders nooden om gegrepen te worden: Die de Roosen met zijn handen schept, vindt door het verborgen brandende fenijn deser Toover-Roosen, sijn handen datelijcken soo gheswollen en ontsteken, dat daer qualijck heelen aen is.
Men siet half menschen daer int water sich onthouvven,
En onder syn zy Vis, soo wel de Mans als Vrouwen.
Sy hebben mee haer lust, met spelen handt gebaer,
Sy op het water slaen, tot schrick die komen daer.
Als sy weer ymant sien van schrick sy duycken onder,
Dus schrickt de een voor d'aer, en bey is't niet besonder.
Soo haest men sich om keert, zy sitten weer aen strant,
En baeck ren inde Son, of spelen met haer hant,
En niemant garen wil daer 's nachts voor by passeren,
d Inwoonders van dat Landt, de Reysigers dit leeren.
| |
| |
Een Fackel in de hant of oock een keers van pick
Haer onder 't water hout, door schijnsel of door schrick.
Dit water geeft u mee veel Roosen, schoon in d'ooghen.
Maer diese grypen op, die vinden haer bedrogen.
Want 't is een slim fenyn, dat u so schoon vertoont,
En u nieuws gierigheyt met hant geswellen loont.
Daerom moet een reysend' man voor dit kruytje (roert my niet) sich wel wachten: maer het is een seer schoon Landt van alle kostelijcke dingen. Niet verre daer van daen leydt een Stadt, ghenaemt Madjar, in de selve Stadt wordt veel Ongers gout gegraven, daer de Ongersche ducaten van gheslagen worden. Het volck daer te lande is van grove ghestalte, en van de hoovaerdighe duyvel niet weynigh beseten, doch de Vrouwen meer als de Mans, want de Vrouwen dragen een krans van kostelijcke Peerlen op haer hooft, niet anders dan ofse met de Peerlen ghebooren waren, so sijn de Peerlen in haer hooft hayren verwert. En de Mannen proncken met Peerlen op haer Hoet. Ick hebbe Vrouluy gesien, die soo veel silver gelt om haer hals droeghen, dat ick my daer over verwonderden, en hadde het silver liever ghehadt als de Vrouwe. Ick liet haer draghen datse moede waren, en gingh van daer op de Stadt Presburgh, die grenst aen Ongren in Oostenrijck: 't welck den Roomschen Keyser toe komt. Van Presburgh quam ick op Weenen, daer ick twee jaeren by een Venetiaens Koopman woonde, om dat ick mijn Hoogh-duyts so wel kost spreken: ick hadde ghenoegh aen de Stadt Weenen te sien, de Vorsten hadden haer ghenoeghen te Hove by den Keyser, ende alle andere vreemde Natien konden haer vermaken in de groote handel die daer passeert uyt alle uyt-heemsche landen: want het grenst op een zijde aen Polen, ende op de ander zijde aen Ongeren, en aen Turkyen en Italien mede, behalven alle andere verscheyden landen van Duytslant, die onder de gehoorsaemheyt des Roomschen Keyser staen.
Van de twee wonder-straten binnen Weenen, sal hier na op zijn behoorlijcke plaetse gesproken, of gheschreven worden.
My is van verscheyden Burgers ende Koopluyden vertelt, dat voor eenige Eeuwen de Turck met een leger van drie-mael hondert duysent mannen voor Weenen quam, in meninghe 't selve door ghewelt van wapenen te winnen, maer siende wat al duysenden hy door vergheefsche stormen ghespilt hadde, en wat een kleyne hope hy op de Stadt hadde: Doen veranderden hy van voornemen, en ghebruyckte in plaetse van ghewelt, practijcken. Soo dat hy met macht zijn Leger over de Donauw sloegh, een groot eynde weegs van de Stadt, alwaer noch het teken te sien is daer hy eerst begon na de Stadt te graven, hy hadde al ontrent een Huys hooghte diep onder de aerde na de Stad gegraven, en als hy int eynde met graven, heel diep en ver onder de Stadt ghekomen was, en voor hadde de Stadt te overrompelen, soo wout juyst wesen dat een out man by de wegh op straet sadt, en aelmoesse van die lieden versocht, en alsoo het stil by hem was, soo docht hem dat hy een ghewemel onder hem hoorde, en wat scherper daer op lettende, doch hem dattent gravers moesten wesen, waerom hy | |
| |
alarm maekte, ende de Officieren op de been kreegh, die qualijck konden dromen dat hare vyanden haer so na waren, dus setten sy een trommel over eynde, en leyden daer een handt vol erreten boven op die t'eenemalen opspronghen, als die onder aertsche vyanden doende waren, doen stonden sy verbaest, en saghen hoe't met haer gheschapen was. Doe gaven sy de moet noch niet verlooren maer graefden onder de aerde teghen haer gravers aen, en sette in haer kuyl oft grave soo veele kruyt als haer noodigh dochte aen de eene zijde, ende lieten op de ander zijde de Donauw hare vyanden in lopen, soo dat de Turcken by duysenden in de locht vloghen, doen dat verborghen kruyt vuyr braeckte ende de logghe aerde boven dede barsten om haer kracht en vlamme ruymte te gheven, de Turcken die dese Stadt meenden ghewonnen te hebben, mostende selve met groote schade en schande verlaten. De vreughde vyeren en crioelige blijtschap der Inwoonderen van Weenen over dese groote victorie getoont: is niet te beschrijven. Op deselve plaets daer de Turcken haer begraven hadden, sijn twee schoone heldere lichte straten onder de aerde gemaekt, van de eene zijde gaetmen met hondert en twintigh trappen neerwaerdts inde onderaerdsche Straten, aen de ander zijde teltmen even so veel trappen int uyt gaen op-waerts. Ick selver hebbe verscheyde reysen de trappen neergaende ende opgaende getelt. Ick hebbe daer vele rare ende schoone stucken gesien, en onder allen aenmerckens waerdig de drie brugghen over de drie ghedeelten des Donauws sigh ghesamentlijck een halve Duytsche mijl in de lenghte uytreckende. De voorighe bruggen pleghen altoos van het water ende den Ysgangh wegh ghespoelt te werden. Maer dese brugghen sijn konstelijck en in korten tijdt van eenen meester daer soo heght en vast ghestelt datse alle ghewelt van water en Ysgangh trotzen. Dit meesterstuck stondt hem dier en kosten hem sijn ooghen: want hy te Presborgh ontboden was om sijn konst deelachtigh te maken, wierdt door jalousie op sijn konst van sijn eerste meesters belaedight, hy vernemende datse nae sijn ooghen donghen en sijn konste nerghens meer ghelden mochte: Versocht dat hy maer eenmael heen en weer over sijn ghemaeckte brugghe mochte gaen, voor het verlies van sijn ooghen, dat hem toeghelaten wierde. Als hy daer nu over ginck soo schopte hy met sijn voedt teghen een spijcker, dat de spijcker uyt de Brugh inde Donauw vloogh, waer over de brugh die te vooren vast stont datelijck aen't wiegen geraeckte, ende noch tot deser uuren sich heen en weer beweeght, gelijck een wiege als daer ymant over gaet.
De rariteyten al van VVeenen te beschryven,
En is niet mogelijck, daerom laet ick het blijven,
Maer onder allen, my dit dunckt aenmerckens waert.
Dit wonderbare werck dient eerst wel recht verklaert.
Drie brugghen over Donauws drie gedeelten leggen,
Dit heb ick van het sien, en niet van hooren seggen,
Een halve Duytsche myl zyn dese bruggen langh
En vast, dat donauws macht sy trotsen met haer drangh
| |
| |
Voor dese bruggen, kan gheen brugh den Donauw weeren,
Haer stercke snelle loop, noch ooc gheen Ysgangh keeren:
Maer deze brugghen zyn soo konstelijck ghemaeckt,
Dat sy van Donauws vloet, noch oock van ysgangh kraeckt.
De meester die dees brugh soo konstelijck bedachte,
Die des Donauws gewelt, soo schemperlyck uyt lachte,
Most voor bedongen loon, sijn oogen geven toe:
Doen hyt te weten quam, denckt, hoe hy was te moe:
Hy badt de Magistraet sy wilden hem ghedogen
Syn brugh eens t' overtreen voort missen van sijn oogen,
Dat wiert hem toegestemt, wraeck lust hem oock so port
Dat met sijn voet hy uyt de brugh een spycker stort.
Die in de Donauw vloog, stracx teegh de brugh aen 't wiegen.
Het werck-stuck dat en kan syn meester niet bedriegen.
Nu is de brugge los: te vooren stontse vast:
Soo volght altijdt het quaet, en op sijn meesters past.
Ick liedt de miraculeuse wiegh-brugghe, Ende vertrock op Niekelsburgh, zijnde de woon plaetse des Bisschops van Niekelsburgh, een uytstekendt dartel ghebouw, seven mijlen weeghs van Weenen. Mijn oogh versaedt van dat ghebouw: keerde ick my op Crems de Schure van d'Italiaensche en Duytsche handel. Van daer weder op Praghe daer het niet sonder perijckel naer toe te reysen is, van weghen de wilde Swijnen, die des Somers grootelijcks de Rog en Tarw beschadighen, ende des Winters op de menschen haer slacht-tanden wetten: soo dat den reysenden sich met goet gheweer wel dient te versien, niet alleen teghens de Swijnen, maer oock teghens de Bosroovers, die twintigh mijlen van Crems de weghen onveyligh maken, nu ick de mensch-slachtighe Swijnen, en de Moort roovighe Bos-duyvels ben ontspronghen, wil ick my te Praegh t' School besteden onder de ghetemde Scholieren, om de Boheemsche tale mede te leeren.
Ick sal hier in't kort Praegh in't groot uytbeelden: Praegh is een seer groote schoone Stadt vol prachtighe ghebouwen sonder wallen, vast met haer eyghen huysen aen malkanderen gheslooten. Daer loopt een Revier tusschen de Stadt Praegh, ghenaemt Mult, en tusschen de kleyne zijd, daer is een Berg genaemt de Witte-bergh, die in de Stadt kan schieten. Daerom hebbende een witte Bergsch-Bril-Kasteel op een hoogen Bergh gemaeckt dwars tegen over de Stadt, ende werdt genaemt Riffien. Dat selve kan vyer geven opde witte Bergh tot bevryinghe van de Stadt, Praegh is seer volck-rijck, en vol alderhande kostelijcke Waren. Ick liedt die schoone stadt en trock thien mijlen daer van daen op Teplis. Daer springht uyt de Aerde een miraculeus heylsaem heet water, daer veele Vorsten ende Heeren nae toe trecken om te baden alsoo het seer goet is voor allerley sieckte, en heel sterck nae swavel ruyckt, en daer | |
| |
ontrent wort oock veel swavel van ghemaeckt, dat selve water, seggense, dat is goet voor luye wyven, als sy het vyer maken willen, om eyeren te kooken, soo nemen sy een doeck en doopen de selve eyeren met de doeck in't water, soo sijnse terstont gaer: en willense die hart hebben soo moetense twee maal indoopen. Ick was daer ontrent twee maenden stil, om my te baden, en om de plaats met een recht te besien. Veele ghebreekelijcke menschen drincken ontrent drie oncen van dat water. Het ghebeurde in mijn tijt dat daer een Rijckmans Soon van Leypsig quam, die sijn handen en voeten lam waren, soo dat hy gaen noch staen kost, hy beloofde Gode soo hy door dat badt ghesont aen handen en voeten werde, dat hy nae sijn Vaders overlijden het vierde part van sijn erf-goet soude uyt-reycken aen de arme Weesen van die plaetse, hy versocht het badt en quammer ontrent twaelf weken weder fris en ghesondt uyt, soo dat hy gaen en staen en met sijn handen eten en drincken konde.
Waer over hy Godt de Heere van herten danckte ende sijne groote wonderdaden aen hem bewesen, prees ende volmondigh loofden. De vreughde-malen ghehouden met sijne vrienden over sijne verkreghene gesondtheydt, kosten hem eenighe duysent guldens. Ick liet haer in't lustigh maken by den anderen, en trock Duytsch-landt verder in nae een plaetse ghenaemt Iurcke. Daer ontrent leydt een Dorp ghenaemt Dorst, langh ontrent een groote halve mijl, hoorende onder de Keur-vorst Saxen en Dressen. Dese Dorplieden hebben de naem datse Rijck, en quaet arms zijn dit selve Dorp grenst tusschen Saxen en Bohemen: daer ick mijn Boheemsche Tale meest gheoeffent hebbe. De Vader van dese Keur-vorst wilde eens besoecken of het waer was dat dese Dorplieden soo hondts arms waren. Soo veranderden dese Vorst sich in bedelaers ghedaente, ende quam in dat selve Dorp aen een van de Inwoonders huysen bidden, om een stuck eten voor de reysende man. De man van 't huys voer niet alleen met schelt-woorden teghen hem uyt, maer dreyghden hem daer en boven met een tafel-bordt na 't hooft te smijten. Doen gingh hy daer van daen om noch twee huysen te proberen of die met de eerste over een souden komen, hy quam voor het tweede huys en badt op de voorige maniere, en wierde al met een sop overgoten, want de man van't huys seyde in grimmigheydt, jou lant-looper gaet van hier of ick help u van hier. Doen quam hy voor de derde deur op de selve wijse bidden. Doen quam de vaer en soon als rasende menschen voor ghespronghen, en smeten de deur voor sijn neuse toe, en klemden des Vorsten lincker voet tusschen de onder deur, daer mee had hy genoegh en gingh wegh. So haest als nu de Vorst in sijn Palleys quam, soo ghebood hy datmen al de mans persoonen van dat voorsz. Dorp de lincker voedt soude af houwen, tot een eeuwige gedachtenisse van den hoon der Armen.
De dorplieden van Dorst zyn rijck en quaet vermeten:
Om datse armeluy niet geven, maer vergeten,
De Ceur-vorst die was graegh, daer van de sekerheyt
Te weten, of het waer was, datter wiert geseyt.
| |
| |
Dus kleeden sich de Vorst gelyck als een landt-looper
Of als een bedelaer, of half verdaeghden strooper,
En quam in 't selve Dorp, sprack een van d'huysen an,
Om een stuck eeten, voor een schamel reysend man,
De huysvooght quam her voor met bulderen en met kyven,
Ick sal u met dit bort strackx voor u backes dryven,
Soo ghy u bedelaer, niet daetlyck packt van hier
Doen gingh hy daer van daen ontrent een huys drie vier,
Om oock het tweede huys, als't eerst te ondersoecken,
Daer ginck het niet min aen met schelden en met vloecken,
Iou schellem, bedelaer, jou dief, jou galligh brock,
En gaeje niet van hier, ick touje met dees stock,
Eens op zyn kneuckels af, dat jou de ribben kraken
De Vost docht 't is nu tydt my hier van daen te maken,
Doen quam hy voor de lest, en voor de derde deur,
De Vader en de Soon die quamen grimmigh veur,
En smeten al haer best. de deur toe datse klapten,
Dees Vorsten lincker voet, sy klemden en vertrapten,
Doen had de Vorst gnoegh, en hinckten al vast heen,
Gelyck een vryer doet, die loopt een blaeuwe scheen,
De Vorst in syn Pallys docht, ick sal dat onthalen,
Aen my gepleeght, weer voor den arremen betalen.
De banck gespannen wiert, de Raden daer vergaert.
Die gaven uyt spraeck dat dees armen-haters waert
Waren, een sware straf, soo dat geen mans persoon,
Woonachtigh in dat Dorp, was raetsaem te verschoonen,
Daeromme wert belast, dat yders lincker voet,
Sou werden afgekapt, voor hoon aen 't arme bloet.
Van die tijdt af heeft hy de Inwoonders van dat selve Dorp verplight vijf daghen in de weeck voor hem te wercken, den sesten dagh soude haer zijn. Ende watse den sesten dagh voor haer selven niet konden doen, daer toe soudense de volghende Sondagh moeten ghebruycken, op de manier van Ruslandt. Binnen de Stadt van Dressen moeten de selve lieden van 't voorsz. Dorp Dorst, dagh en nacht by beurten Boheem-steen sagen, ick hebbe in dat selve Dorp een groote steen ghesien, waer in met duydelijcke letteren ghehouwen was, de oorsake waerom sy haer selven dit op den hals gehaelt hadden. Van Dressen nam ick mijn passagie door Saxen-landt op Neurenbergh, en van Neurenbergh op Bamborgh, en soo voort recht toe recht nae Donauweert. Dese plaetse werdt daerom soo genaemt, om dat de wilde Reviere Donauw daer van daen springt, met soo grooten kracht, dat het een wonder om te sien is. Van daer quam ick op Wijbroeck, alwaer ick raeckten by een Silver-smit, om deselve konst van smeden te leeren, ende woonde daer omtrent twee jaren by. Doen ick mijn Mee | |
| |
ster dese konst af gesien hadde, trock ick nae Italien op Tyrol om de vier Talen te leeren, ende met eenen het Landt te besien. Tyrol is een wildt Bergh-achtigh Landt, en seer periculeus op sommige plaetsen te logeren, voornamelick over nacht. Soo is mede Stiermarck een hoogh wilt landt, weynich beplant, daer veel berghen aen hechten, oock seer periculeus op sommighe plaetsen te vernachten. Daer was een herbergh daer veele vreemde Natien haer in treed namen, en weynigh der selver weder uyt quam, om dat de meeste pardt daer vermoort wierden, door moortsche pracktijcken van val-bedden, die als men daer op gaet legghen, om slaen, en dede de menschen in een kelder neder smijten daerse dan terstondt den hals af gesneden worden. Dit moorden had so langh gheduert, eer men daer van wist tot dat een Koopman van Venetien daer mede quam logeren. Ende wierdt met sijn dienaer wel ghetracteert, als sy des 's avonts wel ghegeten ende ghedroncken hadden: soo vraeghde de Koopman na een rust-plaetse, ende wierde op deselve moort-kamer ghebracht: dese Koopman naer sijn ghewoonte sloegh het bed op, om te sien of de lakens oock suyver waren, ende voelende dat het bedde opwipte, sagh hy terstondt wel dat het onklaer was, dies maeckte hy de meene of hy met sijn dienaer beneden quam om sijn gevoegh te doen. Beneden zijnde, kreegh hy een deure open, en maeckten alarm int Dorp, waer op de Officieren datelijcken voortspronghen, ende lieten het Huys door hare Dienaers rontom besetten, om die van binnen het vluchten te benemen, met de rest vant by hebbende volck visiteerden sy de Kelder daerse vele vermoorde menschen en niet weynigh goet en geldt vonden. Waer over sy den Waert met sijn Vrouw en het gheheele huysgesin dede vatten, en voor de Vorst van Stiermarck brachten: die haer lieden verhoorden, hoe langhe sy dat moorden wel gepleeght hadden. De Waert ende de sijnen hebben vrymoedigh buyten pijne bekent datse al voor dartien Iaren het moorden hadden aen ghevanghen, en in die tijdt een ongheloofelijck getal van menschen vermoort, ende datse vele goederen der vermoorden in een Bosch onder een seeckeren boom, die sy aen wesen, hadden begraven.
De Vorst maeckten op hare belijdenisse de Sententie, namelijck datmen haer de handen ende voeten souden af-houwen, ende door de Stadt met gloeyende tanghen nijpen, soo langhe men adem in haer bespeuren kon. Ende beveelden datmen dese herberge door brant in de asse soude leggen. Ende in de selve plaetse een Steen laten op-rechten, tot een eeuwighe ghedachtenisse ende opmerckinghe aen alle Passagiers ende voorby reysende lieden, wat voor een moort kuyl dat het gheweest was. Dese plaetse ofte Dorp wordt ghenaemt Stanes, en leydt seven mijlen van Graets, in het aenkomen van Stiermarck. Van dese moortvlecke Stanes nam ick mijn reys door Graets ende meer andere Steden, en groote wilde geberghten, daer veel konstige dingen van Water-molens te sien zijn, die van het gheberghte uyt komen schieten. En in dese selve plaetse wordt veel yser ghegraven en gemaeckt door de konst van dese Water-molens. En daer wort veel Yser-draet en Messingh-draet ghetrocken, die nae alle landen verstiert worden.
| |
| |
Daer ontrent leydt een Stadt genaemt Lockof, daer is een miraculeusen water-val die van een hooghen steylen Bergh ghelijck een Reviere af komt storten met sulcken ghedruys datmen gheen Trommel slagh uyt de Stadt kan hooren. Dit water wordt van vier-en-twintigh molens, de een hoogher als de ander staende, uytgedreven. Dese molens staen over de vijf mijlen langh by de wegh Ende zijn sonderlingh konstigh en fraey gemaeckt van yser, hout-sagen en messingh-draet. Yser en water hebbense daer geen ghebreck: maer in vollen overvloet: maer kost en dranck moetense van verren soecken, ende des winters moeten de boeren somtijts by aecker-broot leven, en sijn noch blijde als sy 't konne krijge.
Veel menschen dartel zyn, nau weten wat te smaken
En desen dancken Godt, aen aecker-broot te raken.
De weelde is soo groot, men kent gheen arremoe
Voor datmen wordt getucht, met Godes taye roe.
De meeste part van de inwoonderen tot Lockof sijn yser-kramers, die met het aldaer gemaeckte yser-werck op verscheyden uytheemsche plaetsen handelen. Maer de meeste Vrouwen aldaer die kennen kunsjens: want op een vreemdelingh haer int oogh bevalligh tot haer niet kennende trecken, braken sy haer tovergift uyt, tot bederf van haren eerst geliefden.
Foy geyl ontuchtigh volck men hoorde u te stropen.
Wat soumen van syn man, na onbekenden loopen?
Ick hou een vrye hoer meer eer waert als een vrouw,
Want d'eene die doet sond, en d'ander schent de trou.
Verder dat selve Landt in reysende, quamen wy op de Stadt Semer, dat is te seggen, een Bergh die onder de Stadt leydt, of nae by de Stadt leyt, deselve Bergh is seer hoogh om op te klimmen, moeyelijck ende des winters heel periculeus door de diepte vant sneeuw. Want die niet recht wegh kondigh zijn, om op en af te gaen, die souden eer sy 't dochten in de sneeuw versticken en versmooren. Daerom is het best in de Stadt Semer een maendt of ander hallif te verblijven tot de weghen sneeuw vryer sijn. My is inde selve Stadt vertelt: Dat daer een wijl gheleden veerthien of vijfthien paerden met Zijde ende Fluweel geladen, uyt Italien aenghekomen waren, om de selve waeren in 't Landt van Trens te brengen. Dese ghenoegh ghewaerschout zijnde van het perijckel des opstijgende Berghs door de dicke bedrieghlijckheydt des sneeuws, wilden haer niet laten waerschouwen om bequame tijdt af te wachten. Dies vervorderende sy hartneckigh haren wegh, komende in't op-klimmen van den Bergh misten sy ontrent een half elle bezijdens Berghs het ry-padt, waer over sy altesamen met de paerden inde sneeu van boven neer storten en versmoorde, daer was voor haer noch paerden nochte goet, geen bergen mede ghemenght.
| |
| |
Onkundigh van de wegh gewaerschout daer beneven
Wilt niet als dese lien, baldadigh tegen streven,
Maer berght Cooplieden goet, de paerden en u lijf.
De noot brenght voordeel mee, door uytstel en verblijf.
Wy quamen Godt danck behouden over, ende doen wy ontrent ander half mijl op de voorschreven Bergh waren, konden wy van de eene zijd, diep int lant Italien sien, ende op de andere zijd' van den Bergh een stuck wecghs in Stiermarckt. Ende inŹ¼t afgaen van dese bergh kan men het gebergte sien, int duyts genaemt, de Copellete, int Italiaens Slavonien. Op de ander helft des andere zijds vande Bergh zijnde, reysden wy tusschen de groote wilde bergen ontrent elf mijlen nae de kust van Italien. Daer te lande zijn wonderbaerlijcke slach van menschen, die een sonderlinghe eyghen, seer soete pijpende spraecke hebben, qualijck om te verstaen, nochtans met het Hooghduyts wat gemeen. Sy zijn heel kleyn van naturen en gestalte, ontrent soo groot als een Iongen van neghen of thien Iaren: maer dick en plomp van lijf met groote kroppen die haer over de borst hanghen. Sommige hebben twee kroppen aen yder zy een, en soo groot als een menghels kan. Sommighe hebben rontom kroppen, dat yselijck om te sien is. Het mans volck is daer weynigh gebaert, en siender heel ontuchtigh uyt, dat men der kinderen mee te bedt soude jagen, want de tronie en is niet menschelijck, ende siender als wout-apen uyt: Sij sijn langhlijvigh, sommige worden over de hondert Iaren out. Dese dwergh kindertjens loopen inŹ¼t hemt over straet, alsoo Ź¼t een warrem landt is, en aen Italien grenst. Ick hebbe in dat landt gheen man, vrouw, vryer noch vryster gesien, die geen twee drie kroppen aen den hals hadden hangen, die de grootste kroppen hebben, zijn in dat landt meest gheacht, en worden onder haer voor een wonderbare schoonheyt ghehouwen. Dit landt kan achtien mijlen langh sulcke schoone ghekropte lieden en menichte vrysters te kust en te keur uyt leveren. Wy quamen int selve landt van Stiermarck verder, op een kleyn Steetjen ghenaemt Cassoeuke, daer wy door een groote geduerighe val-regen veerthien dagen nae een ons mosten stil houden, dat wy oock garen deden om de statelijcke ende waerdige aensienelijcke gekropte Borghers. Wy vraeghden de Waert in ons Logiment die mede met vrou, kinderen enŹ¼t geheele huysgesin niet weynigh met kroppen voorsien waren, waeromme sy-lieden meer kroppen hadden als andere menschen, uyt andere landen? gaf ons tot antwoort. Ten is geen wonder dat wy met de meeste part van de besten kroppen hebben. De oorsake al hoe welse onseecker is, nochtans meenen wy dat het ons vant water komt dat wy drincken. Want inde oude tijden doen dit landt noch Heydens was, doen waren hier sodanigen slach van menschen niet alser nu teghenwoordigh ghekropt sijn. Want de Satan meenden door valsche miraculen hier heerschappie over de menschen te voeren, ende de selve sich onderdanigh te maeken, en sulcks hem misluckende door dien niemandt met hem te doen wilde hebben, soo heeft hy uyt spijt na onse meeninghe het water vervloeckt en vergiftight. Want die vant water drincken, | |
| |
krygen altemael so wy geloven sulcke kroppen. gelijck het blyckt binnen Aken dat daer alle Iaren 4 sulcke ghekropte menschen moeten komen.
Laet ons een kroppigh goet, en isser niemant dallen,
Dat my door u gekrop sou kennen wel gevallen,
Een kleyne krop u dunckt is lelyck en mistaet,
Daer ben ick eens met u: want ick die mede haet,
Een krop aen yder sy die kanmen lustigh slingren.
Ick heb aenŹ¼t oogh genoech, ick dorve die niet vingren.
Maer had ick soo een kan de groote van een krop,
Vol wyn, ick sou die eens lustigh tillen op:
Uyt soo veel kroppen, moet ick noch wat voor my soecken,
Maer waer? wel daer men schryft van kroppen heele boecken.
VVat sal ick kiesen van u groote adeldom,
In kroppen groot en veel, daer keer ick my van om,
Sal ick de schoonheydt dan uyt uwe kroppen keuren,
Daer ick geen schoonheyt sie, wat wensch ick my gebeuren,
Dan van u kroppen mach, met kroppen veel gemeen,
Dat ick geluckigh dicht by hondert Iaer mocht treen.
Ick gingh van dese mismaeckte gekropte eenige Italiaensche steden door, tot op Bulsangh op duyts Pansen geseyt. Daer tweemael s'jaers een groote jaer marckt is uyt Duyslandt en Italien. En grenst op een halve mijl aen Duyslant Van daer trock ick op de stadt Veronen, inde selve Stad wort meer Duyts als Italiaens gesproken: want het eerst onder Duyslandt heeft ghehoort, ende nu onder de Venetiaens gebiedt: maer sy houdent noch met de Duytsche manieren, schoon ofŹ¼t onder Italiaen hoort. Daer is noch van over eenighe hondert jaren een uyt muntent schoon groot Palleys te sien, gesicht Tullius de derde Keyser die doen regeerde, in welcke Palleys hy een groote Comedie plaetse inŹ¼t ronde als een radt, werelts wijse had doen laten maken, van hondert seventigh trappen hoogh, alwaer in de ronte tien duysent menschen konder sitten tot boven toe.
Ende van binnen was het tonneel der Comedianten so groot datter duysent paerden in konden staen. Men seyt dat dese dappere Keyser twee-en dertigh jaren gheregeert hadde: ende dat hy daer nae is sijn eyghen huys met wijf en kinderen, wanneer hy den Goden wilde offeren verbranden. Andere seggen dat hy in zijn Huys van de blixem is geslagen, andere houden het voor seker ende gewis, dat het vyer door aenstigginghe van Anstius Martius, des Keysers Nuba Neve, daer in geleyt is, de wijle het den selven seer verdroot, dat de genoemde Hostillius, niet alleen soo langh hadde geregeert: maer oock dat hy te weghe hadde gebracht, dat sijn soone van den Burgeren tot een erve en na-volger des Rijcks was verkooren. In de selve Stadt is een ander oude groote timmeragie | |
| |
van doen men schreef naer Christi geboorte, een duysent en elf Iare, dat noch dagelijcks van Volck bewoont wort, welcke plaetse besichtigt hebbende, begaf ick my nae Mantua, een schoone curieusche vermaeckelijcke Stad wel besiens waerdigh, Dese Stadt hoort onder den Hartogh Gonsage, gesproten uyt den huyse des ouden Stams van Vranckrijck, De oude overledene Hertogh wierdt in Ź¼t Iaer 1629 aen geseyt, dat hy sich voor den Keyser soude komen presenteren ende verklaringhe doen, of hyŹ¼t met den Keyser of met de Franschen hiel, also de Stadt Mantua tusschen beyden Neutrael was, waerom den Hertogh nalatig was.
Soo dat den Keyser een Leger van 60000 duysent man derwaerts nae toe schickte, die het Landt rondtom ten vyer en swaerde aen-tasten en huysen noch menschen verschoonden: maer alles wat haer ontmoeten vernielden. Doense nu de Stadt naderden en het Leger daer rontom sloegen, was haer meeninghe de Stadt uyt te hongheren, ofte ghewapender-handt te overrompelen, en beyde misluckten haer: Want de Stadt was van Victualie soo wel versien, datse dat belegh verdueren konde, ende gheen sterckte ontbrack haer tot wederstant door de omme-treck van een groote diepe water-gracht, waer van overzijdts de vaste Schanssen en stercke Casteelen uyt hare swangere Kartouwen soo vyer en Yser spoghen, datse geen ghewelt van vyandt vreesden. Ontrent een Italiaensche mijle van de Stadt daer lag inŹ¼t midden van Ź¼t water een groot en sterck Casteel dat hare Vensters telt met de dagen in Ź¼t Iaer, dit Casteel was met een groot ghetal schoone sware stucken teghen alle gewelt wel voor-sien, en van alderhande kostelijcke Rijckdommen vol ghepropt, dat de Keysersche door verraedt innamen ende de brandt daer in staken, dat vele menschen vande roock versmachten, die de brandt sochten te ontloopen, diens hoofden wierden aen de mueren ghespijckert. Naer twaelf of dertien weken belegh, hadden sy aen de Stadt noch niet gewonnen, als van buyten was beschadight. Maer de Rebellen gaven haer een open intree door het Hof van den Hertogh. Daer mede quam de hele Armade over de Brugghe, en alsoo de Poorten voor haer open stonden, waren sy meester vande plaetse, ende de onnooselen moesten Ź¼t ghelach hier betalen: want plunderen, branden, moorden en Iuffren-schendinghe hadde gheen eynde, de Helsche Furien schenen uytghebroken en langhs de straten te spoken. Sy hebben menichte van Borgheren uyt de vensteren op de straten verplet, sommighe der voornaemste Borgeren voor hare eyghen Koetsen inghespannen ende deselve voort laten trecken, tot een straffe, soose seyden, om dat se de bastaert Adel en Ghemeente hadden met hare Koetsen ghebraveert ende ooghen uyt-gesteken, vele Inwoonders hebbense geldeloos, sonder eenigh vergun van goet, bloot uyt de Stadt verdreven.
De Vrouwen en Kinderen met ghepropte waghens vol wegh ghestuert. So dat sestien wagens, met Vrouw en Kinderen, buyten de Stadt op de Brugghe komende, met de Brugge zijn gesoncken, daer kat noch muys van en quam. Vele | |
| |
te voren rijck vermaert, moesten door hongher inŹ¼t Veldt vergaen: doen nu de Keysersche van hare gepleeghde moet-wil moede waren, en van groote schat en rijckdom swaer geladen, moestense door ordere van den Keyser de kale gepluckte Stadt weder verlaten, en den ghevluchten Hertogh weder in ruymen, die daer een kennelijck teecken sijner ongehoorsaemheyt vont, naer al te spade en vruchteloos berouw.
O Mantuaensche Vorst wat droes had u beseten
Dat ghy gingh tegens eedt, soo schandigh u vergeten,
En was de Ceyser niet u wettigh Over-hooft?
Had ghy in huldinghs niet ghehoorsaemheydt belooft,
VVaerom, wat streefden ghy syn Ceyserlyck begeeren,
VVas dat u eer te nae, dat ghy u presenteeren
Soud voor syn Majesteyt, en doen verklaringh, dat
Ghy met de Franse kroon, gantsch geen gemeenschap had.
V hooghmoet stapte voor met onbedachte schreden,
De val van achteren quam op u hielen treden,
Ghy alleen oorsaeck zyt van uwe Onderda'en,
Door Oorlogh, Vyer en Swaert en Honger zyn vergaen.
De Stadt Mantua naer ghenoeghen besichtight hebbende, soo reysden ick van daer 24 Italiaense mijlen op Parma, niet verre van Parma leyt een Stadt ghenaemt het Prinsdom van Barcel. Het Hof des seven Hertoghs, een seer konstrijck bouvalligh meester-stuck, Parma in dartel steygerende daken gelijck uyt-gesondert dat Parma op meer gelt en kostelijcke Waren stoft. Van daer op Piesence, den Hertogh van Parma en Carmonien toe-behoorende, wel eer geweest onder de Croon van Spangien: een seer groote ende vaste Stadt, voor sich hebbende een groote Reviere, en Anno 1647 hadden de Franse daer een aenslagh op: maer vergeefs. Van daer quam ick op Milanen een trotse Stadt inŹ¼t oogh, en waerdigh om met opmercken te besien. De Coophandel wordt aldaer seer sterck uyt Switserlandt ende andere Vyt-heemsche Landen gedreven, ende seer groot, met kerckelicke gebouwen, uytmuntende volckrijck, en gelt in overvloet hebbende, daer ontrent werden veel konstige stucken van suyver Christal gemaeckt, dat daer uyt een Bergh gegraven wert. Van daer na Switserlant op Roomen, daer leyt een grooten hoogen Bergh van Milanen daer Switserlandt begint, desen Bergh leydt Iaer uyt Iaer in met Sneeuw bedeckt, soo datmen daer noch tien-jarighe Sneeuw kan vinden, Wt deselve Bergh onder het Sneeuw wort het Christal met groote stucken gegraven, 3 mijlen daer van daen wort oock Cristal ghegraven, die men seyt om de hals hanghende, goet te zijn voor de duyselinge des hoofs: dit Christal groeyt onder de Sneeuw. Ick reysde van dat groeysame Sneeuw-Christal een hoeck door Switserlant ront-om met Berghen beset. Dit volck is sterck en onversaecht geen vyant vreesende door dien haer Landt soo vast besloten is, ende sy onder gheen contributie van | |
| |
Keyser noch Coninck en staen, door dien sy machtige rijcke vrye Heeren zijn van Beestiael ende Rogge geen gebreck, maar Wijn ontbreeckt haer, en moeten de selve wel 60 of 70 Italiaense mijlen met paerden over bergen halen. in Switserlandt ist een gebruyck datse daer malkanderen om de twaelf ende dertien Iaren trouwen, ende dat de Vrouwen daer ghemeenelijck Kinderen krijgen, geen wonder, door soo een Iaerlickschen aen-was, volck-rijck.
Soo Vrouwtjens gaet u gangh, wilt soo u landt vermeeren,
Een kindt is hier te landt een zegeningh des Heeren,
Ghy kryghter drie voor een, die gaven zyn wat groot,
Maer alsse u aen staen, so is het noch geen noodt.
Maer op sommighe plaetsen makense veel heylige daghen met drincken, ende slaen malkanderen doodt om een haver stroo, om dat hare Vrouwen soo ree inŹ¼t Kinder-halen zijn. Switserlandt wel besien hebbende, reysde ick na Roomen, wel 30 mijlen van daer te Roomen zijnde, sagh ik vele rare dingen, ghelijck ick inde St. Pieter Kerck sagh hangen een Vlagge, diemen seydt, van Salomons tijden ende vande tweede destructie des Tempels, noch over-gebleven te zijn. Ick sagh daer mee kostelijcke Bekers van Silver en fijn Gout, soo groot als een Kint van 12 of 13. Iaren lang is, ende meer andere kostelijckheyt, daer de Romeynsche boecken ghenoech van melden, dat hier te langh en onnodigh is, ick verhael maer meestendeel mijn wedervaren inŹ¼t rysen, ghelyck dat wy seer onvry zijn van onse eyghen Duytse Natie. want daer komende moetmen den wilden sint Marten spelen ende onder haer u gelt te grabbelen smijten, ende daer nae op een kool-struyck byten, ende die dit niet doen willen, moeten sich voor geen Duytsman uyt gheven: maer die sich versaeckt hebben, en daer naer bekent worden, mogen de straten wel mijen, want sy voor een manier hebben, dat sy de gene, die haer hare pretensie onthouden hebben, smadigh uyt lachen en bespotten. Daeromme wil ick de Reysighers vermanen datse hare beursen wel specken, om dese goede slemp-broeders te vriendt te houden ende de bast te vullen, tot sy segghen wy hebbent wel, ende dan hebt ghy niet. Roomen is soo groot, soo magnifijck en uyt stekende prachtigh van Huysen en Palleysen, datmen sich daer van niet ghenoech verwonderen kan, de meeste Natien uyt alle hoecken vande wereldt, komen meest principalick daer om de Prins sijn geestelijcke ordre en maghnificentie te sien, en om met eenen eerbiedigh sijn rock en voeten te kussen.
Ontrent 15 mijlen van daer quam ick aen een wijdt-vermaerde gheestelijcke plaetse, ghenaemt Lorette, alwaer inde Kercke een L. Vrou seer rijcklijck en kostelijck van silver te sien is, die vele en groote miraculen doet (soo men seydt) soo dat van alle Contreyen wel 100 mijlen inŹ¼t ronde alle Iaren duysenden van menschen daer komen om van hare sonden ontlast te worden, ende een groot ghetal komen barrevoets penitentie doen, dese Kercke wordt rijckelijck naer verdiensten onderhouden. 40 Mijlen van Lorette leyt een groote schoone Stadt | |
| |
Napels ghenaemt, daer mede vele wonderen te sien zijn. Daer was inden Iare 1644 grooten handel van fraey zijde-werck goedt ende andere kostelijcke waren, die daer ghemaeckt wierden, maer nu soo niet. Want sinter tijdt is het heel verandert om datter duysenden van menschen door een seker oproer zijn gesneuvelt. Het welck een Boer veroorsaeckte die met een korf Vyghen te marckt quam. en daer den Tollenaer meer Tol van eysten als de Vyghen waerdich waren. Den Boer presenteerden de helft van de Vyghen voor den Tol te gheven, daer den Tollenaer niet mee te vreden was. Doen liet den Boer alle sijn vygen op de marckt staen, en gingh nae de Stadt ende maeckten het volck op, die hem te hulpe quamen, dit duerden 2 a 3 daghen dat het volck teghen malkanderen op-stonden. Ondertusschen quam een ander Boer met 2 kleyne jonghe Biggens Den Tollenaer vertoonde sijn Ordonnantie dat hy 2 Rijcksdaelders van Tol voor de Verckens moest hebben, de Verckens waren het stuck pas tien stuyvers waert. Soo dat de Boer, eer hy oude Verckens Tol voor soo een kleyn Vercken-tuychje soude gheven, veel liever de Bigghen op de Marckt blijven, ende verweckte een nieuwe tweede Rumoer, waer over het meeste Volck inde wapennen quam, om teghens den anderen handtdadich te worden. Als dit moorden twee drie daghen duerden, zijnder tsestich duysent menschen ghevonden tegens den anderen inde wapens, die heele daghen teghen malkanderen soo te keer ginghen, datter duysenden van menschen aen weder zijden sneuvelden, die met haer bloedt de straten schoon spoelden, soo verbittert waren die vande Stadt teghen de Koninghsche, datse de Edellieden sonder aensien van persoonen de kop af sloeghen, ende haer lichaem met paerden langs de straten sleepten, daer nae volghden huys-moorden, plonderinghen, ende de huysen brandende in hare assche te laten sincken en neder storten. De stucken speelden vanŹ¼t Kasteel 2 a 3 weken so door de straten ende huysen, dat gheen menschen raet wisten om haer te verschuylen, alsoo Ź¼t die vanŹ¼t Kasteel met den Coninck van Spangien hielden, den Visier vanden Coninck was het ter naeuwer noot ontvlucht of hadden hem ghekreghen, de Armade vande Stadt hadden haer met Vrou en Kinderen, aen d'eene zijde vande Stadt gheretireert en vast ghemaeckt, om tot een goedt accoort te komen.
Want sy wilden niet meer soodanighe lasten noch den Koninck van Spangien onderworpen wesen, maer op haer eyghen handt regheeren als een vrye souveraine Staets-regheeringhe. Dus verschanst blijvende legghen, verwachten sy secours van Duc de Guyse, Generael vanŹ¼t Fransche Legher, die ghekomen zijnde ontfinghen hem met groote vreuchde, want hy beloofde haer met tsestich Schepen ende 25 Galleyen vol gheoeffende Soldaten en Victualie by te staen, ende te hulpe te komen binnen 3 maenden tijdts. Ondertusschen quam de Coninck van Spangiens Soon haer soo veel vryheydt aen bieden als sy begeerden, maer de Armade vande Stadt sloeghen de presentatie des Conincks Soon af, uyt vreese datse doode lieden souden wesen alsse haer wapenen neder leyden, ondertusschen quam binnen de 3 maenden de Fransche Scheeps-Vloote nae haer | |
| |
toe, ende waerender al by portecule: maer door een contrarie windt recontreerde haer de Spaensche Vloote die haer sloeghen, ende dwonghen nae deselve Havens te retireren daerse uyt-gheloopen waren. Dus waeren die van Napels van haer ontset ontsteken, en Duc de Guyse liep perijckel van sijn hooft te verliesen, alsoo hy haer belooft hadde binnen de 3 maenden met volck en victualie uyt haren noodt te redden, dat hem misten. Maer sy hielden hem soo lange in versekeringh tot sy met malkanderen op dese conditie veraccordeerden. Te weten: dat de Napolitanen 20 Iaren vry souden zijn van alle Tollen, uyt-gesondert datse een ten hondert souden gheven, ende dat noch nae Ź¼t verloop van 20 Iaren den Tol in een doen moest blijven, alsse voor oude tijden gheweest was. Doen ick dat spel ten eynde hadde ghesien, nam ick voort mijn reyse door Parroye en Moltoe Basian, 10 duytsche Mijlen van Parroye. De Stadt Moltoe Basian hoort onder den Paus van Roomen en is vol Adel. Van daer nam ick mijn omme-keer na Cartonen, 12 Italiaensche mijlen vande boven genoemde plaets, ende van Cartonen na Tienen.
Dese Stadt Tienen is voor desen vanden Hertogh van Florencen ghenaemt de Medicis ghewonnen met conditie dat d'Ingesetene van gheenige dinghen in 50 Iaren Tol souden geven. Dese Stadt is heel schoon en uytmuntende in sijn Gebouwen en welvarende in Negotie: midden in dese Stadt by het Stadhuys is noch een oudt Romeyns swaerdt te sien van 18 voeten langh. Noch vintmer vande Romeynse tijden een oudt verdestrueert Casteel 300 trappen inŹ¼t op-klimmen.
Van daer quam ick op Piso, hoorende onder de Granduc van Florencen, Ź¼t leydt 50 Italiaense mijlen van Florencen, Ź¼t is een heel oude Stadt, van oude Heydenen ghebouwt, eertijdts gheweest 13 Italiaense mijlen groot, daer men noch teeckenen van sien kan hoe groot de Stad voor desen gheweest is, en nu een derde part kleynder, van daer op Ligorne, ende daer by leydt een plaets ghenaemt Marsooq, daer spoelt de Zee een stuck weghs int Landt nae Piso toe, zijn fraeye dinghen te sien heel curieus ende aerdigh, die de Granducq heeft laten maken, nae dat hy dese Stadt won. Ghelijck hy een Tooren heeft laeten maken van marmelsteen, met 24 zalen diemen inŹ¼t ronde van buyten sien kan, aen de West-zyde hanght hy soo ver over datmen meent dat hy een opŹ¼t lijf sal vallen, en heeft 108 Iaren soo ghestaen, de oude Kerck van hare Voor-Ouders ghetimmert is mee heel curieus en waerdigh om te sien, want de heele Wandt is met Agaten seer konstigh ghesneden, waer onder sich alderhande kleuren vermenghen. Op de Kermissen die te Piso tweemael des Iaers gehouden werden, komen allerley Kooplieden ende vreemde Natien, om dese wonderlijcke Rariteyten te sien: daer loopt oock een Reviere binnen door de Stadt, gheen Brugh is bestendigh een rondt Iaer de sterkheyt vande stroom tegen te staen, daer sijn oock klare Fonteynen van Marmelsteen heel kostelijck en konstigh ghemaeckt, als mede een geut 16 Italiaense mijlen langh daer het water vanden Bergh Luco af loopt tot inde Stadt Piso. De Doctoren aldaer segghen, dat het selve Water, om sijne luchtigheydt, den Krancken goet is ghe- | |
| |
droncken . Daer by is oock een Stadt ghenaemt Wolteren daer Albastert gegraven wordt, ende daer fraeye stucken van ghemaeckt worden, als Schotelen, Kannen ende dierghelijcke andere dinghen meer, dat nae alle Landen, Steden en Vlecken ghestiert wordt. Ende 20 mijlen van Piso, aen de Zee-kant, leydt een Stadt ghenaemt Pionbien, dat de Francoysen inŹ¼t Iaer 1647 inghenomen hebben: daer is een Haven daer twee ofte drie hondert Schepen sich kunnen onthouwen, dat de Francoysen met groot verlies van Volck mede inghenomen hebben, het groot verlies vande Fransche quam door dese oorsake toe.
De Fransche met hare heele Scheeps-Armade inde Haven Portecule leggende, soo quam de Spaense Vloote van Napels, ende besetten de Franse Vloote in haer Haven, ende deden soo een ghewelt op de Franse Scheeps-Armade met schieten, datse 7 Barcken van 25 inde brandt schoten, waer doorse ghenootsaeckt waren hare Haven Portecule te verlaten: maer de Francen namen daer teghen Pionbien weer in.
Daer was een arm Burgher binnen Pionbien die een goet ghetal kleyne Kindertjens hadde, en die goede Man kon somtijdts die lieve Schaepjens gheen broodt mede deelen, en sommighe plaetsen daer ontrent sijn schrael van Vruchten: maer redelijck van Beestiael, en andere plaetsen daerse anders niet en eten dan Boonen in diere tijt, die sy tot haer lijfs nootdruft uyt Hollandt krijghen.
Den armen Man moeyelijck sijnde, niet wetende waer mede sijne Kindertjens te paeyen, gingh bedroeft uyt de Stadt Lant-waerts in, op hope dat de Huys lieden door medelijden hem souden bystant doen, dat hem God oock verleende: want soo hier en daer, by den een of den ander ontrent twaelf sacken Kooren ende graen vergadert hebbende, soo bracht hy het selve met blijdtschap sijn Vrouwe t'huys, die den oorbaer daer mee dede, ende het selfde inde Son gheleydt hebbende om te drooghen, was verblijdt en danckte God, segghende hier hebben wy de heele Winter met onse Kindertjens ghenoech aen, maer de wint heeft haer vreughde haest in droefheydt verandert met al haer Kooren en graen wegh te blasen. De Man t'huys komende, ende sich van die moeyelijcke langhduerige versamelinge soo haest door de wint berooft vindende, kanmen wel dencken hoe hy te moede was. Doen de Man mistroostigh al suchtende sijn schade over straet gingh beschreyen, quam hem sijn Buerman tsestich Iaren oudt zijnde te ghemoet, die hem de oorsaecke sijner droefheyt af vraeghden, hy seyde lieve Buerman mijn schade is al te groot, en u medelijden kan mijn niet helpen, doen antwoorden die goede oude Man, laet eerst hooren, en dan willen wy sien? doen seyde de bedroefde, ick heb twee maenden en langher het Landt door-swerft, eer ick vande goede Huys-lieden 12 sacken Kooren tot onderhout van mijn lieve Kindertjens hadde verkregen, dat ick met blijdtschap mijn Vrouw t'huys bracht, die het selfde inde Son geleyt hadt om te droogen, en daer quam een windt die al mijn Kooren ende graen verstoof. Doen seyde de oude Man: gaet by den ouden Hertogh van Pionbien, en laet hy u de schade van de windt vergoeden. Doen | |
| |
sprack de arme Man, is my mijn schade noch niet ghenoech, moet ick u schimp tot meerder droefheyt daer by lijden? want wat heeft den Hertog met mijn schade of de wint te doen? doen antwoorde den ouden Man en sprack, gaet op mijn woort by den Hertogh, en seght: ick wil recht hebben op de wint die my so groote schade ghedaen heeft, en seght tot den Hertogh dat ick u by hem ghestiert hebbe, om recht te begeeren, doen gingh de Man tot den Hertogh, en sprack knielende aldus: Genadighe Vorst en Heer, ick hebbe veel Kindertjens en daer toe gheen onderhout, ende om deselve int leven te houden, heb ick inŹ¼t Landt twee maenden by de goede Huys-lieden onderhout voor mijn lieve Kindertjens gesocht, die my God danck twaelf sacken met Kooren voor mijn Kindertjens hadden by gheset, ende mijn Vrou hadde het selve inde Son geleydt om te drooghen, ende de windt quam en waeydent altemael wegh, ende daerom kom ick by u Genade, en versoecke recht van mijn geleden schade op de windt? Doen antwoorde den Hertogh: hoe kan ick u aen-gedane schade vande wint vergoeden, gaet en verhaelt u schade by de windt. Doen antwoorde de Man: Genadighste Vorst, mijn Buerman heeft my hier by u Ghenade ghestiert, dat ghy my recht over de wint sou doen. Den Hertogh antwoorde wel aen, komt morgen en brenght de Man mede die u by my gestiert heeft, dan sult ghy bescheyt krijgen. Des anderen daeghs quam de Treurige met sijn Buerman by den Hertogh, en de Buerman seyde tot den Hertogh: Genadighste Vorst, ick versoecke van u Vorstelijcke Doorluchtigheyt dat u Vorstelijcke Genade de schade van mijn Buerman by de wint geleden, op de wint door billijck recht wil verhalen, door uytsprake van sententie? De Vorst antwoorde, wat sententie kan ick u op de windt gheven? het sekerste om u Buermans schade te vergoeden, sou met mijn eyghen moeten wesen. Neen, neen, antwoorden den ouden Buerman, de wint heeft hem alleen de schade ghedaen, ende deselve wint moet mijn Buerman van sijn schade oock te vreden stellen. De Vorst seyde verwondert, hoe sou dat toe gaen? De oude Man sprack: heb ick genade voor mijn Heer gevonden om het recht tegen de wint te spreken? Den Vorst antwoorde, ja ick gheef u verlof, spreeck uyt, weet ghy daer raedt toe. Doen antwoorde den ouden Man: sijn Hoogheyt ghelieve dan eerst te laten vraghen wat windt dat daer waeyden doen mijn Buerman die schade vande windt lee. Doen liet sijn Hoogheyt stracks vragen aen de Vrouw, wat wint haer Kooren wegh gewaeyt hadde? Sy antwoorden den Noort-westen wint. Doen liet den Hertogh vragen, wat Schip inde Haven aengekomen was? soo wierdt sijn Hoogheyt aen gedient dat daer een Schip van Sebeta, vijftich mijlen van Roomen, inde Haven aengekomen was. Doen liet sijn Hoogheyt de Schipper vragen, of hy goede wint gehadt hadde om in te komen? de Schipper antwoorde, jae God lof wy hadden een goeden Noort-westen wint, en wy zijn de Haven behouden inghekomen, doen seyde den Hertog was de windt goet voor u en hebt ghy Godt ghebeden om een goeden wint? so was hy quaet voor dese man, want die heeft u goet en profijt gedaen, en dese man quaet en schade, daerom is het billick dat ghy dese Man sijn schade vergoet en sijn Kooren betaelt, de Schipper betaelde de Man sijn geboden schade en was blijde dat hy behoude inde Have gekomen was. Nu van daer nam | |
| |
ick mijn reyse op Ligorne, een kleyn Steedtjen in sijn begrijp, maer groot in alderhande Negotien, het komt toe de Granducq van Florencen, een seer fraeye gheleghen plaets.
Ten tijden voor hondert ende tien Iaren heeft de Granducq met de Heer van Sieneva teghens Ligorne verruylt, dese twee plaetsen: te weten, Sersane en Pieter Sanote. Sint die tijdt is Ligorne een groote Koop-stadt gheworden, door den grooten handel die daer uyt Turckyen, Hollandt, Enghelant ende andere Landen ghedreven werden, daer is een Kasteel dat genaemt wort Baenie: dat is te segghen, een heet Badt, Godt beware alle menschen datse daer niet in en komen: want alle Christenen ende andere Natien die daer in komen, en sullen daer niet licht weer uyt komen, want de Slaven uyt Barbaryen vanŹ¼t roeyen af-ghemat, en die het Turckse jock ghenoegh onderworpen zijn, worden daer ghestiert om geldt te halen, ende daer gheen geldt kennende krijghen, moeten daer gheduerigh haer leven blijven sitten.
Ontrent buyten de Poorte daer de Galleyen legghen is een Fonteyne, die de Granducq tot een ghedachtenisse heeft laten maeken, op dese Fonteyne staen vier Turcken, levendigh en groot, van Metael ghegoten, de Vader met drie Soons. Desen ouden Turck was inŹ¼t ghebiedt naest den grooten Turck, en quam met een macht van Galleyen in meeninghe om Ligorne in te nemen, doch Godt gaf de overwinninghe aende zijde vande Granducq, die de Galleyen verdestrueerde, de meeste-part van de Turcken zijn inde slagh gebleven, ende de grootste wierden de kop afghehouwen, ende aen de Oevers vande Zee ghenaghelt, die heden ten dage noch te sien zijn: maer de Hoofden van dese Galleyen, de Vader en sijn drie Sonen staen yeder op een hoeck vande Fonteyne, met de handen om hoogh, ofse met ysere ketenen ghesloten waeren, daer boven staet den Granducq van Marmel, met haer gheweer onder sijn voeten, ende hare Tulbanden legghen tusschen sijn beenen, tot een teecken dat hem Godt de overwinninghe hadde verleent. Den ouden Turck, Vader vande drie jonge Turcken, staet met sijn aenghesicht om hoogh na den Hemel siende, om dat men seyt dat hy sijn eyghen nederlaghe onder Ź¼t vechten, in de sterren hadde voorsien.
In de selve stadt Livorne daer ick mijn Huys-houdinghe hiel, ende nevens mijn Coopmanschappen met de Hollanders ende andere Natien, also ick onder Conselaer was van weghen mijnen Talen. Soo isŹ¼t ghebeurt op Paesdagh, inŹ¼t Iaer 1646. Datter onversiens soo een groote ende schrickelijcke aertbevinghe ontstondt, dat wy anders niet en dochten, of wy souden moeten vergaen: want de gantsche Stad schudden en beefden twee daghen langh, dat sich niemandt in sijn huys dorst vertrouwen. Soo dat alle de Inwoonders met Vrouwen en Kinderen, buyten haer huysen op de burgh wallen en straten mosten vernachten, ende sich des daeghs mede verhouden, soo datter veele menschen doot bleven, veele huysen neder-storten: Ia daer was in de heele Stadt geen Huys noch Kerck, die niet op 25 plaetsen ghespleten en geborsten waren, by de burg | |
| |
wal van de Granducqs Magasijn achter de Kerck, waren oock veel boomen uyt de aerde gheslaghen.
Ende 36. Schepe die in de Haven op anker laghen, wierden van de eene tot over de ander zijde gheslinghert, dat het scheeps-volck den overloop sonder vallen niet konden ghebruycken. Ghelijck de Franse Schippers mede seyden datter de visschen door de kracht van de aert-bevinghe met duysenden uyt het water spronghen, ten lesten stilden de aerd-bevingh so veel dat de lieden hare huysen weder begonnen te herbouwen: maer de gantsche Stad was soo beschadight, datse een Iaer van doen hadden om te repareeren. Doen liet ick mijn vrouw ende kinderen daer blijven: en reysde na de Stadt Florencen, dese Stad is kostelijck en wel waert om te sien, veel volcks uyt alderhande Natie komen aldaer om hare vermaertheydt. De Granducq heeft daer sijn Hof-houdinge met sijn 3. broeders. Daer is oock een plaetse die werdt ghenaemt op Italiaens de Gallerye van de Granducq, daer 300. menschen in sitten werken, ende maken alderhande kostelijcke en rare dinghen, van het Albastert ende andere rare steenen die daer wassen en ghegraven worden.
Dit Albastert ende andere kostelijcke steenen, na behooren op gemaekt zijnde, worden in alle plaetsen en Landtschappen versonden, als mede eenige steenen om op te schilderen, ende voor groote Heeren te ghebruycken. Op dese Gallerye worden de beste ende kostelijcke werken ghemaeckt die ter Wereldt ghevonden konnen worden, ende de meeste wercken worden ghemaeckt voor de Granducq op sijn eyghen kosten. Dese Gallerye staet int rondt, ende aldaer kan men sien alle Keyseren ende Koninghen van het begin des Heydendoms tot nu toe, alle te samen naer 't leven, seer konstigh in Marmel-steen ghehouwen.
Daer niet ver van daen is het Schat-huys, daer alle konstelijckheydt van Goudt en Silver te sien is: Als groote Bekers van Gout ende Silver, die de Keyser Titus Vespasianus soude hebben laten maken, ghelijck men ghelooft. Niet verre van daer heeft men de lijf-garde van de Granducq, en daer leydt een Zeyl-steen die 800. pondt swaer weeght: die daer in oude tijden ghebracht soude sijn gheweest. Niet verre van de Guarde is een Huys daer alderhande wilde Beesten in sijn, als Leeuwen, Tygers, Luypaerden, Rynosters, Beeren, ende meer andere wreede Beesten, die ick mijn leven niet meer ghesien hebbe.
By mijn tijt timmerden zy daer een Kerck, daerse al 30 Iaren te vooren over doende hadden gheweest, die heel kostelijck getimmert wordt van ghekoleurde steenen, dat heel raer om te sien is.
Dese Stadt met hare rariteyten wel besien hebbende, reysde ick na Bolognien, ende is vier Italiaensche mijlen binnen zijn mueren, dit hoort onder den Paus van Romen. Daer is mede een Paleys, daer de drie Kroonen van den Paus in steen uyt-ghehouwen staen. Ende daer zijn meer andere schoone gebouwen te sien.
Dertigh mijlen van Bolognien leydt Farrare, wel eertijts een Hertogdom, | |
| |
na des Hertoghs ballinghschap, heeft het de Paus aen hem ghetrocken. Niet verre daer van daen komt een Riviere afloopen uyt het Hertoghdom Savoyen, genaemt de Po, de selfde Riviere loopt oock niet ver van de groote Stadt Carmone, tot Venetien toe, en eer dat ghy by dese Riviere komt, nadert ghy een binnen-water: daer zijn twee stercke Sluysen, de eene een tooren hoogh, en d'ander nevens de aerde, d'eene Sluys toe zijnde, rijst een Schip een Toren hoogh. En d'ander open gaende, daelt se een Toren nederwaerts, door de kracht van't water vaertmen met een Schip na Farrare. Ick voer van Farrare na Vincence en na Padua, daer een hooge Academia van alderhande Talen is, ende de Medecijne floreert. Van daer trock ick na Venetien.
Venetien is door de Stadt als Amsterdam seer water-rijck, maer niet wel soo groot doch de Huysen sijn daer voor swaerder ende kostelijcker van steenen opgebouwt. Daer is oock een hoovaerdigh plaets Rigalte genaemt, daer de Negotie geschiet. Op de drie hoecken van de Stadt leggen drie Kasteelen als Eylande die de Stadt beschutten. Daer leydt noch aen de West-kant van de Stadt een Casteel, op de zijdt van de Sancte Nicolaus, midden op de Marckt van Rigalto staet een schoone uyt-muntende kostelijcke Kerck. En op de selve Kerck staen vier konstighe Paerden na 't leven, van Metael gegoten. Ende de Marckt is bultigh met steenen gheleyt. De Stadt Venetien is Adel-trots, en die van Adel gaen daer wonderlijck gekleet: te weten, met een langen swarten Tabbaert, en een kleyn swart mutsjes op't hooft, de Edel-lieden, geen uyt-gesondert, moeten altemael een swarte sack, van een elle langh, en een half breedt, over de eene schouder dragen. Ick vraeghden eenighe Lieden en oude Borgers, wat de vier Paerden op de Kerck bedieden, en waerom Rigalto soo hoogh en bultigh geplaestert was, en uyt wat oorsake al de Edel-lieden op een manier so vreemt ghekleet gingen. Doen zeyden sy my, dat de Turcken wel eertijts teghens de Venetianen geoorloogt hadden, om de selve onder contributie te brengen. Daer de Venetiane met den eersten niet toe verstaen konden. Doen swoer den Turck, soose met hem niet wilden accorderen, dat hy Venetien soude verdestrueren, de schoone Kerck op Realto staende, tot zijn Paerdestal maken, ende Marckt Realto bezaeyen tot een eeuwige ghedachtenisse, ende den Adel een jock op den hals smijten. Doe quamen de Venetiaenders met den Turck over een, datse alle Iaren aen den Turck een willighe schenckagie soude geven van ettelijcke Tonnen Gouts, ende datse op de Kerck Realto vier Paerden van Metael ghegoten, souden doen stellen, ende de Marckt bultigh beplaetsen met gheplaesterde steenen, ende de Edel-lieden souden Eeuwigh verbonden wesen, een swarte sack van een elle langh, en een half elle breet, over hare schouderen te draghen. Tot een verseeckeringe, datse op dese maniere met den Grooten Turck veraccordeert waren.
In't Iaer 1647. den 23. May, was mijn gheleghentheydt Venetien te laten, door dien te Venetien eenige Galleyen die sy Carvane noemen, gereet laghen met menighte van Barcken die de Kooplieden goederen in laden, ende daer waren wel 2000 a 3000 menschen, soo Cooplieden als passagiers, die op Spaletra | |
| |
wilden, waer onder ick my mede begaf, en wy quamen voorspoedig te Spaletra.
Spaletra is een kleyne Stadt, maer vol Crabaten. Een halve mijle daer van daen is een Riviere met twee Kasteelen. 't Eene wordt van de Turcken Kleesse genaemt, en leydt op een hoogen Bergh, en de inwoonders van Kleesse zijn meest Christenen, en spreecken Turcks, ende de anderen zijn Renegarde. Die van Kleesse moghen in de Stadt Spaletra niet komen: maer moeten daer buyten staen blijven: want daer zijn twee afsteek plaetsen, een voor de Turcken, en een voor de Christenen, om datse malkanderen niet aen moghen raken, om dat de Pest onder de Turcken soo regheert: ende moeten malkanderen de Ware en't Ghelt over langhen. Het Geldt dat de Christenen van de Turcken ontfanghen, werpen zy datelijcken in een Eeck-Pot, diese daer al by der hant hebben staen. Daer voor hebbense oock een groot huys doen timmeren, genaemt Laserette, daer alle Turcksche Goederen en alle menschen die uyt Turckyen komen, veertigh daghen moeten stil houwen en verblijven, eer zy in de Stadt Spaletra moghen komen, de Turcken reysen in Compagnie twee drie hondert sterck, en komende in de Stadt, moeten sy haer in Turckse klederen verkleden. De eerste plaets daer men vernacht, is tot het Kasteel Kleesse, daer men soo langhe moet wachten tot de Voer-Lieden met hare Muyl-Ezels komen om de goederen op te laden. En die daer nae niet willen wachten: maer voort reysen, die sijn in persoon met haere goederen prijs: want zy houden dat voor Rebellye tegens de Wetten van haer Landt. Aen't Kasteel Kleesse komende, moeten menschen en goet tol geven, en somtijts krijght men noch wel slagen toe, want de verkeerde Christenen sijn slimmer als de Turcken: en gheslaghen zijnde, moet ghy geldt toe geven voor hare moeyte dat se u geslagen hebben. Nu wil ick mijn reyse van Spaletra nae Turckyen verhalen.
Wy reysden te lande van Spaletra, met ons 3000. sterck in Compagnie, behalven de Ezels die ons volghden, so quamen wy eerst tot een Stadt, genaemt Bosnoseray op't Turcks, de selve Stad is seer groot en volckrijck, daer altijdt dertigh duysent Soldaten leggen, om dese 3. passagien te bewaren, te weten: de eene van Italien, de ander van Duytslant, ende derde van Ongheren. De Soldaten hebben sommige maer twee blancken daeghs, so langhe sy leven, dese worden genaemt Ianitsaren. Ia selve de gheboorne Turcken, en slechte Soldaten sijnde, hebben selfs niet meer: maer die Spajes genaemt worden hebben dubble gagie, om dat se dubbelt geweer voeren, ende hebben twee vleughels van ontrent 2 ellen langh, achter op haer rugge vast ghemaeckt, die verre boven hare hoofden uytsteecken, als ofse wilden vlieghen, ende hebben mede voor de sterren van hare hoofden veeren van een span langh en een span breet. Dese hebben altoos de voor-tocht op haere vyanden, Een Capiteyn in Turckyen heeft des daeghs 150, asperen, een asper is een stuyver, en 150. asperen maken anderhalve Rijcxdaelder Hollants gelt. Een Luytenant heeft 75, asperen daegs, een Vaendragher 35. asperen een Sargiant 22. asperen, een Capiteyn des arms 16 asperen, een Lants-pissaet of onder Corporael 12. asperen, een Adelborst 8 asperen, een Trommel-slager 22 asperen daeghs.
| |
| |
Dese daghelijcksche gagie worden haer promptelijken des jaers, twee malen van den grooten Turck ghegheven. De kost, dranck en kleeren, moeten de steden en landen haer gheven. In Bosnoseray leydt een hooghen bergh wordt ghenoemt Crona: op die Bergh leydt een heel schoon Kasteel ghebouwt van de Koning van Crabates, in de tijt sijnder regheeringhe. Voorts nam ick mijn wegh op een Stadt Beliegraet, wy reysden 3. daghen over hooghe berghen, die soo hoogh waren, dat men op den oppersten top sijnde, in Ongerlandt kon in sien, en soo naeuw van passagie, dat den eenen mensch den anderen qualijck kan wijcken: maer de Bergh by na afghekomen zijnde, moet ghy u wel wachten voor de Ongeren, want sy passen gheweldigh op als sy kans sien, om de reysende van goet en leven te beroven, maer de Christenen benemen sy niet anders als haer goet, om datse selve mee Christenen zijn. Dese Bergh af zijnde, moet ghy te Paerde door een ondiep water rijden, twee mijlen breet. En dan komt ghy by een groot Dorp, ghenaemt Kietsioeck. In't Dorp zijnde, daer staet een groot Palleys, daer een duysent Paerden of twee konnen stallen, ende een groot getal van menschen, dat de Koningh heeft laten timmeren, tot gherijf van de Reysende man. Heel Turckyen daer vindt ghy yeder dagh reysens, sulcken Palleys om te Logeren, men moet oock maken daer by tijdts te wesen, of men moet daer buyten staen, om de menighte van menschen die daer daeghs Logeren: maer ghy moet onder weghen u eyghen kost en dranck mee voeren. Nu komende in dit Logement, so hebben de Turcken een goede maniere: want sy gheven u elcke een schotel met warme spijse, ende een broodt, elck met schoon water, soo wel Turcken als andere Natie. Want de Turcken en drincken geen Wijn, schoon of haer landt overvloet van goede Wijnen heeft, al evenwel houden sy het Wijn drincken voor sonde, dese Inwoonders van't Dorp zijn al-tesamen Griecken. Die komen eens des Iaers by malkanderen, en offeren daer elck een kaers, en krijghen elck voor een kaers twee brooden. Het eene broodt offeren zy den Duyvel, om dat hy haer geen quaet sal doen, en het ander broot eten zy.
Van daer quam ick op Bellegraet, een mijl eer ghy by de Stadt komt, is een wegh nae Wallachy, daer moet ghy twee berghen door passeren, die booghs ghewijse als een ghemaeckte Poorte, door de natuure aen malkanderen ghewassen zijn, ende daer moet ghy tot voor u goet gheven. Noch twee reysen moet ghy door dierghelijcke Berghen passeeren, die aen den anderen, door konst van handen ghewrocht zijn. In de Stadt Bellegraet zijnde, soo siet ghy dat daer vele kunstelijcke goederen verkocht worden, die aldaer uyt Egypten-landt met Muyl-Ezels ghebracht worden. De ghevanghene menschen uyt andere Landen, worden daer mede aen de handt verkocht, ende de meest-biedende krijght hem, even alsoo verkoopen zy de Diamanten mede uyt de handt, voor de meest-biedende.
Van daer quam ick by een Stadt, Schoopje ghenaemt, en leydt tusschen drie hooghe berghen, en daer wordt anders niet ghemaeckt als root leer, die | |
| |
op verscheyden Christen Landen verstuurt en verkocht worden. Maer Wijn en Broodt is heel goet koop, want voor een asper, dat is een stuyver, koopt ghy twee brooden, soo veel ghy in twee daghen eten kont. En twee Flap-kannen Wijn voor drie asperen, dat is twee blancken.
Van daer quam ick tot een Stadt, ghenaemt Sallenijck, is een Stadt die aen de Zee leyt, aldaer worden meest anders niet dan dekens ende lakens ghemaeckt. Men seyt dat in dese Stadt souden zijn 4000. Ioden en 60000. Griecken. De Turcken hebben gheen ghetal, om datse ontelbaer zijn. Daer werden soo veel Lakens ghemaeckt, als het heele Hof van den Turckschen Keyser in veele Iaren kan verslijten? welcke lakens alle jaren met Turcksche Galleyen daer van daen ghehaelt worden. De Ioden hebben daer 27 Kercken, ende de Christenen 32 Kercken. Maer de Turcken hebben gheen tal van Kercken door de menighte. Niet ver daer van daen is een landt, ghenaemt de Moree, dat heel kostelijck ruyckt, van weghen de aenghename vruchten die daer wassen, als Paradijs Appelen, die de Ioden veel ghebruycken in haer Lover-Feest: oock wassender veel Orangie-Appelen, en Millegram, en Dadelen. Dit selve lant is vol Christenen, die al-te-samen onder de ghehoorsaemheyt van den Turksche Keyser staen. En het is een gewenst landt van Wijnen en van andere goede Waren. Maer de Turcken aldaer zijn van booser nateure. Gelijck het by mijn tijt gebeurt is. By de Stadt Boedon daer saten 7 of 8 Turcken onder een boom en aten, en daer quamen op die tijt eenighe passagiers uyt Moria, daer voor by haer wandelen, ende de voorste nergens van wetende, mochten haer gheen goeden dagh gewenst ofte gegroet hebben, die sloeghense het hooft af ende speelden onder malkanderen met het selfde hooft, tot een exempel vande anderen, dat se haer moesten groeten. Ick was doen ter tijt in de Stadt Widien, daer groote Negotie is van het Soudt dat daer gegraven wordt aen vele plaetsen gestuert Daer loopt een Riviere de Donauw voor-by tot aen der Tartaren landt: Ende dese Riviere is seer periculoos om te varen, van weghen de Griecken, die sich daer met kleyne Schepen op onthouden, en geen onderscheyt van menschen maken: want sy de Turcken en Christenen, en wie zy oock konnen krijgen, de kop afhouwen, en de hoofden van in de Donau smijten. Gelijck in mijn tijt dertien Griecken daer over gerecht wierden, die alle 13 van onder een pael door het lijf gheslaghen wierden, waer van sommighe noch 2 of 3 daghen leefden, om dat haer herte van de pael niet gheraeckt en was. Ende men magh haer geen drincken gheven, op verbeurte van selven aen de pael te raken, en daer om wort het verboden, want als zy droncken soudense sterven. Om weder tot de Donauw te komen, soo is de selve Riviere seer moeyelijck en ghevaerlijck te bevaren, door de hooghte der klippen, die men met het water moet af vallen, al evenwel moet men't avontuuren. Doch wy quamen noch Godt lof behouwen aen lant, ende ginghen 4 daghen landt-waert in, daer wy geen menschen noch huysen saghen want het was al meest wildernisse en bosschagie, daer't gras over onse hoofden wasschende was, dat men malkanderen niet sien konden. Daerom moetmen om de Moordenaers, heel sterck in Compagnie wesen, en wy quamen voor-by | |
| |
een plaetse, genaemt Supery, daer een schoon Kasteel leydt, en daer by leggen 6 of 7 menschen begraven in een speloncke onder in een Kelder, daer alle en een yder in magh gaen kijcken die wil. Om dat Konincklijcke Graf staen 16 marmel-toorens, waer van in de toorens ghehouwen zijn, en daer staet in een, eenige Tael Letteren, die niemant lesen noch verstaen kan: Maer men zeyt dat daer een Koningh met zijn Vrouw en Kinderen soude begraven sijn, die in zijn regeeringhe onder Andernopel soude verslagen wesen. En op de selve wegh leyt een stercke wacht van Constantinopolen, om dat de Tartaren en Cosacquen daer soo sterck te samen loopen, hoe sterck dese wacht is, nochtans wordense dickmaels van de Tartaren en Cosacquen overvallen en geslagen.
Ick vorderde mijn reys soo veel als ick kon, en quam op Andernopel. Dit is wel een heele groote Stadt, maer by Constantinopolen niet te vergelijcken, daer is een wegh daer komen de Carwane al-te-samen aen, soo uyt Polen als Ruslandt, en oock mede uyt het landt van Babylonien 1642. voor seven Iaren, heeft den Turck Babylonien eerst in ghekreghen, ende ick was die selfde tijdt daer binnen, doen 't van den Turck beleghert was. Dese Stadt is heel groot, machtigh van rijckdom, ende ongheloovelijck Volckrijck. Andernopel is de Rendevous plaets daer de Turck zijn armade vergadert. Daer staet oock een Kerck die wel eer Griecks geweest is, maer nu Turcks. Dese Kerck is heel kostelijck uyt de gront van Albastert op getimmert, en het dack t'eenemael met geslaghen gout bekleet: Want als de Son schijnt, soo moet ghy blint inde Stadt gaen: Want ghy kunt u eygen handen niet sien door de glans vant goudt: mijn ooghen verblint sijnde van dat schitterende Kerck-goudt.
Trock van daer na Constantinopolen 6 dagen reysens van Andernopel, so veyligh dat een kint die wegh wel mocht reysen, en een seer fraeye ende pleysierige wegh om te door-trecken. Alleen dat men over een brugh van planken moet, die over een moras leyt en breet genoeg is. Maer ontmoeten u op de brug Passagiers uyt Constantinopolen, en ghy niet te rugghe keert, soo stoten zy u in't moras. En somtijts en doen sy't niet willens, want het gheschiet meest door't gedrangh van't volck dat malkanderen ontmoeten. Anderhalve dagh-reysens leyt een hoogen Bergh, als men daer boven op is, kan men Constantinopelen sien leggen. Men acht het voor een groot geluck alsmen onbeschadicht over weg door 't gedrang van de passagiers, te Constantinopolen kan komen, en te Constantinopolen zijnde, soumen sich verwonderen van de menichte der menschen die in't Hof van den Keyser sijn. Want als de Keyser om sijn pleysier eens uyt wil rijden, soo lopen thien duysent mannen voor heen voor de Keyser uyt. En elcke Compagnie is verscheyden van geweer en kleedinge. De eerste partye hebben slechte Tulbanden, de 2 hebben Tulbanden op, hoogher als de voorste, en sijn hooger en dicker als een Kinnetje Boters, dat sijn de slechte Officieren vande eerste partije. De 3. partye hebben tulbanden op als de eerste: maer hebben elck een pluym daer op, so dick als een menschen hooft, ende hebben elck een mes van 2 voeten langh, Karewassinge genaemt, onder hare armen aen de zijde vast ghemaeckt en gebonden. De 4. party sijn Ianitsers of lijf-guarde van de Keyser, | |
| |
en komen altemael met sabels, bonte rocken, ende hebben elck een groote Veder op haer hooft, elck een hellebaert op haer schouder. De 5. party is een soorte die genoemt worden Spajes, dese leven alle daghen van den broode van den Keyser tot hare kints kinderen. Dese dragen elck een musket in de eene handt, ende een stuck lont inde ander hant, ende hebben elck een vergulde poock op haer zy, met een hoogen Tulbant. De 6. party komen de Raets-Heeren van den Turckschen Keyser, die veeren op haer hooft hebben, die onder wel een elle breet sijn, en boven heel smal toe loopen, dat heel schoon en fraey om te sien is. Maer dese komen seer kostelijck te Paerde rijden. De 7, party komen de Christen kinderen, die Provoost Turcken ghemaeckt worden: Want alle Iaeren neemt de Turck een kint uyt de Huysen die onder sijn gebiet staen. De selve dragen geele Kappen van geel Laken, en zijn ruym een el lang. De 8. party komen de Passae, dat is te seggen de Hertogen en Graven die by beurten regeren. De 9. party komen 40 paer grijse lange gebaerde mannen, die heel kostelijck gekleet zijn, die dit luyt-keels uyt-roepen: Godt geve den Koninck een langh leven. Daer na komt de Koninck op een paert, wiens kostelijckheyt onmoghelijck is te beschrijven: Want het paert heeft een kostelijcke steen voor't hooft, dat als de Son schijnt men daer niet tegen op kan sien Ende oock een schoone veer op 't hooft, die meer als een tonne schats gekost heeft. Het is onmogelijck des turcksen Paerts kostelijckheydt te beschrijven of te waerderen, wie sou dan de onverghelijcklicke pracht, pronckerye van den grooten Turck, met gedachten kunnen uytbeelden. En op elcke zijde vant Paert loopen twee oude Heeren te voedt, die de sleep van den grooten Turck oock ophouden. Daer nae komt sijn Hof-ghesin met duysenden na-loopen, met trommelen, luyten, en andere Insrumenten, met sulcken ghedrommel, dat die in hare huysen zijn, sidderen en beven. Daer na volgen menichte van Kameels en Muyl-Ezels, swaer geladen met kisten, vol kostelijcke Waren, Gout, Silver en Gesteenten, dit doet hy alleen uyt dertele hovaerdy, om de 12. geslachten Israels te trotsen, en met sijn groote macht de ooghen uyt te steken, ofte ten minsten om haer te bedroeven. De 10. partye komt de Pasie ofte onder Koningh met sijn sleep achter aen. Den grooten Turck heeft dit ghemeenelijck voor een manier, dat hy sijnen Viceroy rijck genoeg geworden zijnde so laet hy hem in sijn Hof het hooft afslaen, om sijn rijckdom te besitten, en kiest dan weer een nieuw hooft naest hem.
Flus heb ick aengeroert, datter de lieden in hare huysen soo vervaert waren, is om dese oorsaecke dat de Haga: dat is, de Commandeur besichtight de straten of die schoon ghenoegh zijn, want soo hy een stroo op straet voor yemants huys vindt legghen, soo slaet hy de Huys-heer soo lange onder het vlack van sijn voeten datter het vel van gaet, soo gaet hy gemeenelijck 's weecks om, datse de straten schoon soude houden. Insgelijcks gaet hy by de Vlees-verkoopers om, en bevindt hy dat de Vlees-verkooper beenen met vlees verkocht heeft, soo krijgt hy 100. slagen onder sijn voeten. Als een Turck u te moet komt, so moet ghy aen de lincker zijde gaen. 't Is in mijn tijt gebeurt, dat daer een Hollants Schip quam van Livorne, t'huys hoorende tot Amsterdam, ghenaemt 't Casteel Livorne: | |
| |
dit Schip bracht in den Iare 1644 een Frans Ambassadeur over, en lagh aen de Griecksche zijde, genaemt Galata: soo gevielt dat de Schipper eens met een party van sijn volck aen landt gingh, waer onder sijn Stierman genaemt Cornelis Heyn, mede was, en gingen met den anderen wandelen, ende haer ontmoeten een Turck, en niet wetende de manier dat hy de Turck most aen de lincker-hant voor by gaen. Soo sloegh hem de Turck voor sijn mondt, hem verweerende, kreegh hy noch een slagh van de Turck, dat hy een groot stuck weeghs van hem stoof. De Stuurman wiert daer-en-boven noch van de Turcken ghevat, ende sonder veele kromme sprongen met hem te maken, soo kapten sy hem de hant af, in presentie van allle Hollantsche en Engelsche Koop lieden dat hiet, steeckt jou vingher in de aert, en ruyckt in wat Landt datje bent. Ende niet ver van de selve plaets Galata, daer de Koop-lieden woonen, daer is een plaets ghenaemt Tapana, daer zijn seer fraye schiet-stucken te sien, die de Griecken daer hebben laten gieten, in de tijdt haerder regeeringhe, zijn in ghetal 450 en soo wijdt dat men daer voor de regen in kruypen kan schuylen en zijn over de 20 voeten langh, behalven Mortiers en anderen die niet ghebruyckt worden, maer daer tot een ghedachtenisse blijven legghen. En op die zijd' woonen anders niet dan Christenen, en moghen daer soo vry woonen als in andere Steden, ende hebben daer soo wel hare Kercken als op een ander: Maer over de andere zijde van't water, pas soo ver als een Musquet over draghen kan. Daer is de rechte Stad van Constantinopolen daer den Keyser sijn hof hout, daer mach niemant een Kerck in hebbe: maer vry woonen, en winckel-neering doen. Dat water daer men is over-varende is hallif wit ende hallif swart, de witte komt uyt de Middelantse Zee ende de swarte uyt Rusland. De selve kasteelen zijn 3 dagh reysens van Constantinopolen, soo ver reysens is de haven van de Kasteelen tot Constantinopolen mede. En de ghestucken van de Kasteelen zijn meest water-pas ghestelt, en soo wijt als een tobbe. Soo datter niemandt verby mach varen, of hy moet eerst aen legghen en zijn paspoort toonen, 't is wonder om aen te sien, hoe hart dat de witte en swarte zijd' teghens malkanderen stooten onder 't Kasteel Seray van den Turck. Het hof van den grooten Turck is ontrent 3 Duytsche mijlen in de ronte, met het vrouwen ghetimmer, ende Lust-hooven daer in begrepen. Daer zijn 100 ontmande Egyptenaers die altoos de vrouwen van den grooten Turck op passen en bedienen. Dese ontmande Egyptenaers, halen alle avonden een Ceeltjen uyt een seeckere kist daer toe ghemaeckt, en welckers naem van de vrouwen dan op dat ceeltjen staet, die moet dan dien nacht by den Turck te bedde gaen. De eerste die een Soone ter Werelt brenght succedeert in 't Keyserdom nae des groooten Turcks overlijden. En soo de andere vrouwen oock kinderen voort-brenghen, syn't dochters, men spaertse in't leven: maer alle de Soons moeten gheworght worden. Gelijck ick eenighe heb ghesien begraven legghen met een groote tulbandt op de kist, met kostelijcke steenen om het hooft, en eenighe groote was-kaersen die een heel Iare brant boven 't hooft van alle man. Het graf van den grooten Turck is heel groot en Kercx gewijse waer in de groote Turck met sijn vrouw en alle sijne kinderen by den anderen begraven legghen.
| |
| |
Daer zijn eenighe Kercken daer de Turcken 3 mael alle daghen in gaen om te bidden. En de Predikant gaet boven op de toren van de Kerck staen met 2 jonghens by hem. En roept: Godt is eenigh, sijnen naem is eenigh, so wie lust heeft om Godt te dienen die kome. Voorts soo hebben sy geen klocken op de toorn daerom soo staen sy soo en roepen.
De grooten Turck heeft 3 hondert by-wijven en maer drie ghetroude, ende de selve vrouwen die worden bewaert in een hof nae de Keyser sijn sin, en goedt duncken, en nae de doodt des Keysers worden sy op andere plaetsen bewaert, om te komen tot onse voorige propoost
Daer zijn altijdt 360 daer de Galley boeven of de onnosele ghevanghen Christenen den heele dagh op moeten roeyen, ende worden 'savondts met 20 slaghen onder de soolen van hare voeten betaelt. Maer die een gheboren Turck tot een Capiteyn hebben die worden soo niet gheslagen, van de verlochende Christenen werden de galley gasten so Goddeloos getracteert? want een verlochend Christen is tienmael erger dan een gheboren Turck.
Hier bevoorens heb ick verhaelt, dat nae de eerste ghebooren soone alle de nae volgende soonen verwurght werden. De Keyser by mijnen tijdt ghenaemt Sultan Abrahim, was met eenen van de nae soonen ofte kinderen die men om den hals sou brenghen: Maer om sijn groote afkomste soo wierde hy verschoont en heymelijcken onder de aerde op gebracht. Ende alsoo men niet en wist offer een Keyser voor de hand was, soo is desen voor den dagh gekomen, om dat de Keyser in sijn jonckheydt 7 Iaren was verborghen geweest in een kelder, uyt vreese van de doodt. Daerom had hy noch een scheven hals. Soo dat de Keysers Soon in Malta ghevanghen sit. Ende dat om dese oorsaeck dat hy suspect was van sijn vaders by-wijven gheslapen te hebben, soo was sijn meninge haer naer Egypten te vervoeren met een Galjoen-schip van 30 stucken, ende noch een Galley vol kostelijckheydt. Soo komen de Maltesen tot sijn ongheluck teghens hem te slaen, ende alsoo het stil weer was, so en kon sijn Gallioen niet wenden waer over hy vermeestert en overvallen, met sijn Vaders by-wijven binnen Malta ghevanghen ghebracht worden, inden Iare 1644. En de selve ghevangens zijn niet te lossen. Also den grooten Turck vrye haven begheerde van de Venetianen om in hare haven te legghen, ghelijck de Venetiaenders in de haven van Constantinopolen vergunt worden. Dat is de oorsake dat de Venetianen en den Turck tot noch toe in oorloghe zijn, dat den eenen Soon soo veel duysent menschen ghekost heeft geduerende den tijt van oorlogh.
Nu willen wy voorder schrijven van de groote macht, soo is't dat de Reusen wel eer gheregheert hebben daer ontrent. Soo hanght noch een kop van een Reuse in Constantinopolen soo groot ghelijck een groote tobbe, en sijn gheweer hanght daer by met sijn boogh, ende sijn koocker met pijlen. En de Burgers en Inwoonders binnen Constantinopolen zijn 40000 Ioden, en de 90000 Griecken. Ende 300000 Turcken. Maer op d'ander zijde zijn 7 berghen daer Constantinopolen op ghetimmert is, heel groote van begrijp. Maer op een zijd' ist | |
| |
heel betimmert van houte huysen. So datter in mijn tijt af-gebrandt sijn over de 700 huysen in de tijt van 24 uren. En dat is de oorsaeck datse geen toeback en derven drincken, noch wijn: Want sy houden het wijn drincken voor sonde, en die taback drinckt heeft sijn hooft verbeurt. In't Iaer 1640 is te Constaninopolen een groote Dame geweest in schoonheydt en rijckdom, uyt muntende die gheen partuer uyt alle de grooten in Constantinopolen haer persoon waerdigh achte. Doch het scheen dat een Egyptenaer door hooghe staet overvloedt van gelt haer beter geviel, daerse heymelijck al aen verlooft was, datse hier aen wel liedt blijcken: Want doen de Commandeurs Soon van Egypten quam binnen Constantinopolen, doen was sy gereet om met hem te trouwen. Ende wordt een groote Feest gehouden, om dat hy soo een grooten Heers Soone was, soo woude hy den Keyser selven nooden. Den avondt te vooren eer de Bruyloft gehouden wierde, soo liet hy een groote Timmerage maken, daer een man onder staen konde, en liet daer twee sacken, van een mans hooghte, setten, de eene sack was vol goudt, ende den anderen sack was vol silver, die hy alle beyde den Grooten Turck tot een schenckagie vereerde, om dat hy hem de eere gedaen hadde, dat hy daer tegen 'thuys over stonde, ende hem ghezeghent hadde. So als de Bruyloft nu gehouden wierde, soo begonnen zy lustigh te domineren, ende de Bruygom door den dronck verheught en vroolijck zijnde, riep over luydt: Ick hebbe hier kost en dranck genoegh, silver en gout ghenoegh: maer een pijp toeback ontbreeckt hier. De Bruygoms Vader seyde: Soone ick hebbe den Keyser genoegh gegeven, dat ghy wel toeback drincken meugt. So lieten sy de beste toeback halen die in Constantinopolen te krijgen was, en een hoop van de langste en fijnste pijpen, ende gingen doen met ses of seven in een afgesonderde kamer sitten toeback drincken. De Commandeur voor by komende, ende ruyckende den roock van de toeback: doen tradt den Haga daer in huys en vraeghde, wie is die hier toeback ghedroncken heeft? Doen antwoorden zy: wy hebben toeback gedroncken, wy hebben den turckschen Keyser wel soo veel ghegheven, dat hy ons wel excuseren sal. Den Haga seyde ghy moet u gevangen geven. Doen seyden sy wy willen u 200 ducaten geven so ghy wilt stil swijghen, soo niet, soo beroepen wy ons op den Keyser. Doen ging den Haga na den Keyser en raporteerden sijn weder varen. Waer op den Keyser belaste datmen de Bruygoms vader in de deur van de Bruyloft op zou hangen: maer de Hollanders en Engelsche moghen wel toeback drincken, maer op 't Lant niet.
Wy willen nu weder van Constantinopolen beginnen te verhalen dat aen't voorighe ontbroocken heeft, So staet daer een Tooren van een steen opgerecht die ontrent 4 vamen hoogh is, en een halve vaem dick, daer staen letters in ghehouwen die niemant lesen kan, ende boven op staet een kroon, men seydt dat de oude Reusen die getimmert souden hebben. Men seydt weleer drie Reusen verlieft waren op een dochter. Ende de dochter wilde de sterckste van haer drie hebben, dies beproefden sy alle drie hare sterckten aen desen Tooren. Ende de jongste van dese 3 Reusen, heeft dese tooren met sijn 3 dienaers op gebeurt, waeromme hem de Dochter ten deele viel. Daeromme heeft hy tot ghedachtenisse van sijn | |
| |
overwinninghe een kroon op dese tooren ghesedt die men tot deser uuren aldaer noch sien kan. Inde Pinxter-tijdt stueren sy eenige gesanten uyt met groote schatten alwaer Mahomet begraven leyt, die sy seggen dat haren wonderbare Propheet is geweest, dies soo stuuren sy met de Gesanten aldaer na Mahomets graf een schoone deecken met paerlen dicht beset ende gheborduurt: Alwaer tot dese statie mede gaen wel 40 gheladene kemels, en wel 100 muyl Ezels die dese schadt daer brengen om te verlossen de jarige wacht by Mahomets graf, en om daer selve een jarighe wacht houdende om van te leven, eer dese groote statie uyt-trecken so geleytse den Turckschen Keyser selve een stuck weeghs naer buyten met trompetten en scharmeyen, maer dese geborduurde perel-deecken wert van de verlosse wacht wederom gebracht, alsoo de Keyser na sijn doot daer selve mee overdeckt wort. Dese Mahomet hanght en sweeft in een yseren kist inde Kerck te Meka, door kunst van twee magneet-steenen.
Dese reste van de andere antiquiteyten die men hedendaegs binnen Constantinopolen bevint zijn hippodrome die de Turcken noemen Atmayden: het welcke de plaetse is, daer de Keysers hier voormaels hare paerden lieten loopen om het volck te vemaecken, die het selve spel aensaghen op een stalagie ofte Theatrum dat daer toe ghemaeckt was, het welck nu ter tijdt heel verdestrueert is. In het midden van dese groote plaetse staet verheven op vier klooten van fijn marmel en een schoone Obelisque of vierkante spis op-gaende steenen, ende van diversche coleuren al van een stuck, hoogh 50 cubiten, vervult ende verciert met secrete letteren, en daer vast aen een groote colosse, waer inne ghesneden zijn Historischer wijse, de memorable geschiedenisse die daer geschiedt zijn in Hippedrome. Daer by staet noch een anderen Colomne, ende een van metael ghemaeckt met groote kunste, in forme drie ghedraeyde Serpenten met meer andere teeckenen die in alle oorden der Stadt, hier ende daer noch gesien werden, Gelijck 't Palleys van Constantinus haren eersten vernieuwer, dewelcke vast aen de muuren staet, ontrent den hoeck die naer 't Oosten streckt. Het graf van den selven Constantinus, het welcke al te mael van Porphyr gemaeckt is, dat staet in een hoeck van de alder-vuylste straten van der Stadt.
Ende voorts gaende nae de Poorte van Selieure, suldy vinden een groote Colomne van marmel met Historien ghegraveert gelijck die van Antonius ende Adrianus binnen Romen zijn. Voorts sijnder noch veele water conduyten, ende cisternen, de sommige staende op welfselen, ende de andere op een grooten ghetal van Colomnen ofte pijlaren, met veel meer andere dier ghelijcke overblijfsels van antiquiteyten. My dunckt dat het mede noodigh is te verhalen van de Badt-stooven der Turcken, en haer maniere van wassen. Soo vindt men dan binnen Constantinopolen een groot ghetal Badt-stooven, soo wel ghemeyne als particuliere, de welcke konstelijcke en Heerlijck ghebouwt zijn, dat het te verwonderen is, en boven al die gheene die van des grooten Turcks Sarails zijn, voor sijn Vrouwen ende sijne Bassimen: Iae dat meer is, de meestendeel van de ghemeyne Stooven zijn al verciert met Colomnen beletsels, | |
| |
ende taferelen ende oock met plaveydtsels, ende van verscheyden Marberen van verscheyden couleuren ende schoonheydt. Maer dese badt-stooven zijn ghebouwt, in sulcker wijse datse hebben twee principale groote stucken van timmeragien, die ront ende hoogh met een verwelfsel verheven zijn, ghelijck een halve sphere. Ende dat de eerste daer men in gaet, heeft in een van sijn hoecken een oven ghelijck de kachels in Duytslandt, dewelcke dient om de hemden, ende andere doecken te droghen, van de ghene die daer komen baden. Ende in't midden staet een schoone marmere fonteyne van loopende water, of dat daer met konste inghebracht wordt, en rontomme de mueren zijn vele sit-plaetsen, en weynigh van den anderen verscheyden, bekleedt met Turckse tapisseryen, waer op die ghene die daer willen baden, haer ontkleeden, en hare kleederen laten leggen in de bewaernisse van den Capsaire, ende nae dat sy hare schamelheydt bedeckt hebben met eenen grooten blaeuwen ghebiegareerden lijnen doeck diemen haer geeft, soo gaen sy eerst in de sweet-stoove, om te sweeten, van daer gaense in een ander groot Huys al-waer't badt staet, welcke Huys heel hoogh verheven is, ende het rondt verwelfsel is al vol gaten, die op verscheyden plaetsen ghestoffeert zijn met schoone klare ende fijne glasen, op dat het daer te lichter soude zijn. Alwaer van gelijcken int midden een schoone marmel fonteyne staet daer overvloedigh veel waters uyt springht, ende vast daer aen staet een marmel tafel die op vier ronde klooten rust op de welcke, naer dat men wel ghesweet ende ghebaeyt heeft in een groote Marbere ofte Phrophyre kuype die daer by staet, de dienaers die men aldaer houdt in grooten ghetalle, begheerende dat ghy pladt neder op uwen buyck sult gaen legghen, en dan soo komt een van die groote kerels, ende nae dat hy u wel van achteren en van vooren alle de leden wel verroert, ende so ghetrocken heeft dat de beenen kraken, ende de Musculen wel ghedreven zijn. Soo begint hy te klimmen op uwen rugghe met de handen op uwe schouderen, en gaet met bey sijn voeten by malkanderen gevoegt al langs uwe lendenen slibberende, recht of hyse wilde breecken. Daer na keert hy u weder op uwe rugghe, en begint weder alle uwe leedenen te verroeren, ende te trecken als te vooren, sonder u nochtans seer, ofte eenigh letsel ofte quaet te doen. Maer ter contrarie soo versoet u dat de senuen, het verlicht en ververst u in sulcker voeghen de leden datmen daer heel locht ende dispoost door wordt. Ende als ghy aldus getracteert ende ghehandelt zijt gheweest, soo gaet ghy in een kleyn kamerken dat redelick warm en wel ghetempert is, alwaer u desen goeden quant weder aenveert, ende nae dat hy u wel ghekraeut en ghewreven heeft, al u lichaem ende ledenen met een stramennen borssen, of van Camelet die hy aen sijn handt heeft, ghelijck een hantschoen in plaets van een roskam, soo wast hy u met dat schoon klaer water, dat uyt die twee Fonteynen ofte conduten komt, het eene koudt, en 't ander warm, welck in eenen marmel becken valt, daer inne hy dat tempert, en schept dan daer uit om te begieten met een schoon ghedamasquiteert kooperen becken, ende dat meer is, hy wrijft de planten van uwe voeten met een Sponsie-steen, om die alsoo te reynighen, en scheeren u den baert en 't hayr af, ende oock het gheene onder de Oxels staet, maer om u | |
| |
schamelheydt, ofte secrete plaetsen te suyveren, gheven sy u een schaer-mes ofte Psilotre (dewelcke sy Rusma noemen) ende is een Salve, die men op alle rouwighe plaetsen leydt als men het hayr daer af hebben wil: want soo haest als sy daer op leydt, doetse ter stondt op staende voet al het hayr uit vallen, en dese salve ghebruycken de Turcken ende Turckinnen dickmaels: want zy een afgrijsen hebben op al sulcke plaetsen eenigh hayr te draghen. Ende als ghy aldus gesweet hebt, ende aldus getreden, ghewreven, ghekraeut, ghestreken, gheroskamt ende gewasschen sijt, soo gaet ghy weder daer uwe kleederen sijn om u te drooghen ende te kleeden, ende als ghy als dan eenen drinck-penninck ghegeven hebt voor de voorschreven knechten ende dienaeren, ende twee ofte drie asperen den Caspaire die aen de deure sit daermen in komt omme 't geldt te ontfangen van de ghene die daer komen baden, soo gaet ghy daer 't u belieft. Nu suldy weten dat alle de Natien van wat wet of religie datse sijn sonder onderscheyt ontfangen ende ghetracteert werden om haer lieden geldt, maer boven alle anderen soo gaen daer meest de Turcken, Mooren, en die ghemahumetiseert sijn, om haerlieder welluste, ende gesontheydt des lichaems, ende principalijcken om de onderhoudinghe van haerlieder Wet. De welcke alle Musulmans beveelt dat sy in hare Moskiete niet en sullen komen, voor ende al-eer sy wel ghewasschen ende ghereynight sijn, welcke wasschinghe sy in groote waerden houden.
Nu willen wy eens sien wat onderscheydt dat daer is in het baden van de Turcken ende Turckinnen. Dese Turckinnen hebben altoos seer groot vermaeck in de Bad-stooven te gaen, soo wel om haer ghesontheydt te behouden, als om haer lichamen schoonder te maecken, het welcke ick niet alleenelijck en segghe van de ghemeyne vrouwen, maer oock van de alder Edelste ende grootste vrouwen, dewelck wel drie ofte viermaelen ter Weecke in de Badt-Stooven gaen, niet inde gemeyne, maer in haer eygene particuliere Stooven, de welcke de meestendeel van haerlieden in hare Huysen ofte Saralil hebben: maer die van andere staet ende qualiteyt sijn, die gaender ten minsten eens ter Weecke, in dien sy lieden van de andere voor ontijdigh ende oneerlick niet gheacht en willen zijn, alhoewel sy niet gaerne en faelgheeren aldaer te gaen, om twee redenen ende oorsaecken: de eene is ten eynde zy haere Wet souden onderhouden, de andere reden is wel de principaelste, ten eynde sy een eerlijcke occasie ende excusatie souden hebben omme uyt den Huyse te komen, alwaer sy altijdt anders in gheslooten sijn, door de groote jalousie van haer mans. Also dat dese vrouwen aldus beslooten zijnde sonder uyt te mogen gaen, dan by consent, ten ware inde bad-stoven, alwaerse niet anders en gaen dan met gedeckte aen-ghesichte, om haer wrede en jalourse mans te contenteren, die haerlieden, soo onderdanigh, subject ende beslooten houden, so dat sy dickmaels onder 't decksel van int badt te gaen op een ander haer gaen vermaken daer't haerlieden goet dunckt omme haer wellust te volbrengen ende vrolijck te sijn, sonder sorghen om van hare mannen betrapt te worden. Want in dese baden gheen mans en komen, terwijlen datter de vrouwen sijn, en daer sijn vrouwen om de vrouwen te bedienen, en te reynigen, die daer sonder | |
| |
haere Kamenieren komen: ja dat meer is sy gaen daer met haer 10 en 12 in, soo wel Turcksche als Griecksche, die malkanderen seer familiaerlijcken ende vriendelijcken wassen. Iae sy werden somtijdts soo Amoreus op malkanderen al waren 't mans, sulcks dat wanneer sy eenige seer schoone dochters ofte vrouwe sien, soo en sullen sy niet op houden voor ende al eer sy eenighe middelen ghevonden hebben om met haer te baden, om die te handelen ende tasten over haer heele lijf, nae haerlieder begheerte ende believen, soo vol vrouwelijcke luxsurien sijn sy lieden. Aenghesien dat alle dese voorschreven oorsaecken, te weten de reynigheyt des lichaems, ghesondtheydt, superstitie, vryheydt van uyt te moghen gaen om hare vleeschelijcke wellusten te voldoen, soo en is't niet te verwonderen dat sy soo dickmaels in de badt-stooven gaen. Alsoo dat oock de groote Vrouwen, en oock de vrouwen van state gaerne derwaerts des smorgens vroeg gaen, om aldaer te blijven tot smiddaegs toe, met haer nemende een ofte twee van hare slaven, d'eene op haer hooft dragende een kooperen vadt dat vertindt is, in de maniere van een kleynen emmer daer men water in haelt, waer in dat leydt een langh fijn hemtrocxken van kattoenen, met noch een schoon hemt, en een broecxken, ende andere doecken van suyverlijcke sachte lijnwaet, met noch een minerale saecke ghenaemt Rusma de welcke gepulvetiseert, en in't water gheleght sijnde ende gemenght met levendige ongebluste kalck, sy applequeren op alle de plaetsen daer sy het hayr quijt willen sijn, dewelcke terstont uytvalt met het sweeten. Dit vadt aldus voorsien ende gestoffeert sijnde wort alsoo ghedragen, overdeckt sijnde met een fluweelen ofte karmesijnen pavilloen, seer rijckelijcken verciert, met silver en gout hangende quispels, andere slaven, in diender twee zijn, die draeght een schoon fijn tapijdt, met een schoon oorkussen.
Ende gaen als dan met soodanige ghereetschappen achter hare vrouwen, de welcke boven hare kleederen draghen en aengedaen hebben een fijn linnen hemt, 't welcken sy noemen barami. Nu aldaer gekomen sijnde doen sy het tapijt neder-spreyden en daer op ontkleeden sy haer, ende legghen daer oock hare kleederen op, en Iuweelen, want haer cieraden en verciersel selfs zijn alsulcks, dat soo wanneer sy int badt willen gaen 't zy Turcksche of Christen vrouwen, op dat sy lieden te beter malkanderen souden behaghen, soo vercieren ende kleeden sy haer met haer lieden alderbeste kleederen, ende Iuweelen die sy hebben, En na dat sy op het tapijt onkleedt zijn, en int badt komen, 30 mael keeren zijt vaeck omme, het onderste boven, om te ghemackelijcker daer op te sitten. En dan so staen de slaven d'een aen d'eene zijde, en de ander aen de ander zijde om haer lijf te wassen ende te vrijven tot dat het genoegh is, daer na gaen sy rusten in een ander kamerken dat matelijcken warm is, binnen welcken tijdt de slaven den een den anderen gaen wassen.
Ende in deser manieren blijven sy in die warme kameren, ende badt-stooven zoo lange het haer lieden goet dunckt, ende gaen daer na haer kleeden, en leggen de hemden ende het andere gereetschap, die sy mede ghebracht hebben weder in | |
| |
het voorschreven vadt, en gaen achter hare vrouwen wederomme t' huyswaerts nae datse betaelt hebben de meesterse van de badt-stooven deselfde prijs die de mans betalen. Nu dit is genoegh van haer lieder baden.
Nu en behoorde ick oock niet achter te laten die plaetse genaemt Bezestan, d'welck is een groot hoogh ende vierkandt huys, op de wijse ende maniere van een ghedeckte halle, met vier poorten ende soo veel straten daer binnen, die al te samen rondtomme voorsien zijn met winckelen van alderhande en sonderlinge koopmanschappen, ende Iuweelen van grooten prijse, als peerlen, ghesteenten, voeyringen van marteren, fluwynen, sablen, lossen, vossen ende andere dierghelijcke voorighe, die aldaer seer goeden koop zijn, buyten hier te lande, want 't sal dickwils ghebeuren, dat ghy aldaer sult koopen een gheheele voeyringhe van zijne marteren tot eenen langhen Tabbaert, om tachtigh ofte hondert ducaten, die ghy in onse landen niet en soudt kennen krijghen om drie ofte viermael soo veele, voorts alderhande soorte van goude, silvere ende zijde lakenen, camelotten ende fijne grofgrijnen, Turcksche booghen, beuckelaers cimeterren, met meer andere seer rijcke ende uytgenomen koopmanschappen.
Ter selver plaetsen werden noch verkocht den meest daer voorbiedende ende laetsten verhoogher, een ontallijck ghetal van arme Christen slaven van alderhanden ouderdom en wesen, in sulcker wijsen ghelijck men de Paerden verkoopt Want die eenen uijt den hoop bedinght oft koopt die besiet eerst haer ooghen (haer tanden) ende al 't gheheele lichaem, doende de selve heel naeckt ontkleeden. En laten de selve gaen loopen en springhen, ten eynde zy te beter de ghebreken der natuuren, ende de mismaecktheydt van haere lichamen soude moghen bekennen.
Daer sijn noch veel andere ghemeyne plaetsen daer men verkoopt, te weten op de eene oude kleederen, op de andere huysraet. En noch op een ander plaets alderhande goude ende zijde werck, ghemaeckt met de naelde. Ende in de Halle van de Zadel-maeckers verkoopt men de alderschoonste paerde-ghetuyghen, leder-nappen, ende andere dierghelijcke fraeyigheden en gentillessen, al rontom gheschildert met Damast werck, oft op sijn Iamesque die men in eenige andere plaetsen van Turckyen soude mogen vinden: maer Besestan is de plaetse daer de alderkostelijcke Iuweelen ende dinghen verkocht worden, My dunckt dan, dat het mede deelen van het ampt der Ianitsaren niet onaenghenaem sal wesen. Daeromme willen wy ordentelijck van haer beginnen te spreecken ofte schrijven,
De sommighe Ianitsaren sijn ghehoudt ende de andere onghetrouwt. Voor de ongehouwden sijn voor quartieren tot woon plaetsen in de Stadt geordineert. Alwaer sy woonen in tijdt van ruste en vreede. De ghehouden hebben ordinarelijcken by ghebeurten de wacht met veertighen en vijftighen by daghe en by nacht langhs de straten, op datter gheen twist, geschil, ofte vechtinghe soude vallen. Ofte oock om dattet gheen dieverye inde Stadt en soude gheschieden.
| |
| |
Dese Ianitsaren hebben gheen andere wapenen dan een langen stock van Indiaens Riet, ofte van een ander houdt, overmits dat een yeghelijck van wat staet, conditie ofte qualiteyt hy soude mogen wesen, verboden is eenige wapenen te dragen. De Ianitsaren die ghetrouwt sijn woonen in de Steden ende Dorpen, ende waer't hen goet dunckt, om haer huys ten besten te onderhouden. Ende van beyde dese twee Staten der Ianitsaren ghetrouwde en onghetrouwde, so sijnder veele verspreyt tot hulpe en bystant van de vreemde Ambassadeurs van wat gheloove ofte Natie datse sijn die tot des grooten Turcks Hof komen omme met hem te handelen. In dier voeghen dat een yeghelijck Ambassadeur heeft ses ofte acht Ianitsaren tot sijn bewaernisse, ende versekertheyt van persoons huys en huysgesin, op dat men henlieden, noch den geenen die onder haer lieden toebehooren, geen injurie ofte ongelijck en souden aen doen. Ende indien hem sulcks ymant vervorderde te doen, so hebben dese Ianitsaren vol-komen macht de selve te kastijden, met stock-slaghen op haerlieder buyck ende billen, ende somtijts onder de planten van haerlieder voeten, sonder dat ymant soude derven hem tegens henlieden verweeren ofte wreken so groot is haer lieder autoriteyt, waer voor sy tot gagie vande Ambassadeurs ontfangen 4 asperen daeghs, daer van sy henlieden onderhouden, ende dat boven haer lieder soudie van den grooten Turck, daer en boven soo hebben sy goede hoope, dat so wanneer sylieden de Ambassadeurs wel ende ghetrouwelijcken ghedient hebbent datse door loven en goet raport van de Ambassadeurs van haerlieden getrouwen dienst, van den grooten Turck meerder gagie sullen veroveren, ofte tot grooten state komen, te weten tot Spachis Zaniligilers, Zagarsis, ofte eenige andere meerderen state. Maer als dese mannen soo oudt geworden sijn dat se niet meer en mogen ofte kennen dienen ter Oorloge, ofte dat sy door eenige andere middelen ghecasseert werden van den state der Ianitsaren, soo werden die ghesonden tot de bewaernisse vande Steden en Kasteelen, dewelcke wy lieden leggen, in ordinaris Guarnisoen, ende haer lieder oppersten werden tot Castilijnen gemaeckt, versien zijnde een yegelijck naer de gagie die sy lieden plegen te ontfangen, waer door dat niemant van hen lieden tot eenighe armoede vervallen kan, ofte hy heeft altoos ghenoegh door middelen van desen om eerlijck hem daer mede te onderhouden. De Bolucx sijn Oversten van hondert Ianitsaren, hebben eenen staet van t'sestigh asperen daegs henlieden officie is: Soo wanneer den grooten Turck in de Moskiten gaet ofte buyten rijdt, datse als dan op seer schoone paerden wel rijckelijck verciert in goeder ordonnantie voor de orden der Ianitsaren rijden, met een holle ende lichte lancie in de hand, ende aen den zadelboom den beuckelaer ende den Busdeegen, d'welck een vuyst-hamer is, ende aldus gewapent sijnde met hare hooge pennachen ofte vederbosschen op't hooft, schijnen sy van verre wel so opgeblasen ende vreesselijck, dat het ghetal van ontrent een vier hondert die sy lieden sijn, meer ghebeers maeckt, dan duysent van onse paerden souden doen. Als nu dese Bolucx Bassis out ende gebrekelijck werden, ende datse den Oorlogh niet meer en kennen volgen, so werden sy lieden tot Capiteynen om de stercke Kasteelen te | |
| |
bewaren. Den Capiteyn Generael van de Ianitsaren, ghenaemt by den Turcken Ianitsaire Aga, ofte simpelijcken Aga, ofte Agach, 't welck in haerlieder sprake Stock betekent, heeft duysent asperen daeghs, ende ses duysent Ducaten 's Iaers. Ende wert noch daer en boven vijfmael 's jaers verkleet met gout en zijde laken. Daerenboven doet men hem noch leveren munitien, victualien, ende al het gheene dat hy meer van doen heeft, tot onderhouwinge van sijne huyse en state, hy heeft onder hem een Chechaya ofte Pretogero, de welcke sijnen Stad-houder Generael is over de Ianitsaren, die twee hondert asperen daeghs heeft, ende dertig duysent asperen 's jaers tot pensioen, hy heeft oock onder hem een Ianssiairiazigi, 't welcke is geseyt de schrijver van de Ianitsaren dewelcke een besoldinghe heeft van hondert asperen daeghs sonder pensioen.
Soo veel als den Haga aengaet, die heeft wel twee ofte drie hondert slaven die toebehooren tot sijnen dienste, en is een man van sulcken autoriteyt, digniteyt, en state, dat het dickmaels gebeurt dat hy de dochter ofte suster trouwt van den groote Turck. Ende als hy open hof hout, 't welcken hy tweemael ter weken doet, soo is hy gehouden den Ianitsaren een maeltijdt te geven van Broot, Rijs, Schapen, ende watere: des sijn sy lieden oock gehouden haer alle morgen te laten vinden in sijnen huyse, om te besien of hem yet belieft, 't welck sy lieden terstondt volbrengen, ende so dickmaels als den grooten Turck door't landt trecken, ofte ter Mosquite gaet, so rijdet den Haga alleen achter de slach-orden van de Ianitsaren op een seer schoon Turcks paert, vanden welcke den Zadel verciert is met beslagen gout, ende kostelijcke gesteenten, ende is gekleedt met een langen gouden ofte Fluweelen, ofte Carmosijne Satijnen tabbaert. De Solaquis zijn 3 hondert in getalle die verkooren ende uyt gelesen werden, uyt de alder dispooste ende excelenste Archiers van alle de Ianitsaren, voor des Grooten Turcks ordinarise machte, ende dese zijn al te samen met een Damaste kleedinge gekleedt, ofte van wit Satijn, welcke kleedinge sy achter langh laten hangen, maer vooren schorten sy liede die op, met eenen breeden gouden ofte silveren riem, ende dragen opt hooft eenen hooghen witten vilten hoedt, waer sy achter vast aen maken eenen grooten veder-bos van redelijcken schoonen prijse. Sy draghen voor hare wapenen een Cijnitterre, ende in haer lieder handt eenen vergulden gespannen booghe ende een pijl, met eenen koocker vol pijlen achter op de rugghe. Ende als den grooten Turck uyt rijdt, ofte nae der Moskiete, soo gaen sy twee en twee te samen rontom hem, te weten, het een gelit aen de rechter zijde, dewelck alle gader slincks sijn, ende de andere aen de slincker zijde die alle-gader rechts zijn, welcke ordonnantien sy lieden onderhouden op avontuere, of het gebeurde voor noot, ofte uyt ghenuchte van den grooten Turck, dat sy lieden souden moeten los schieten, dat sy als dan door haer lieder Heere den naers niet souden toe keeren, want sy houde dat voor een groote onwaerdigheydt, schande ende oneere, uyt welcke oorsake sy lieden genoemt werden Solaquis, dat te seggen is slinckaers Nu als den grooten Turck te velde treckt, en datmen een Rieviere moet passeren | |
| |
soo moeten sy lieden daer door swemmen, ende indien 't water tot haer lieder knien toe komt, soo schenckt de grooten Turck een yeghelijck tot een present 50 asperen, ende indien het over de middel komt, soo hebben sy 100 asperen, ende noch hoogher 105 asperen, ende komt het dan noch hoogher, soo rijden sy lieden daer door te paerde. Nae dit present en werdt henlieden niet van elcken Reviere ghegheven daer sy door trecken, dan alleenlijck van de eerste: maer van al de anderen niet meer als 12 ofte 15 asperen daeghs, ende werden tweemael des Iaers verkleedt, ghelijck de Ianitsaren, maer dese en zijn niet subject eenighe wacht te houden, nochte op't Sarail te gaen, dan als den Turck te paerde rijdt nae Mosqueen ofte int Veldt. Sy hebben twee Capiteynen, ghenaemt Solac Bassis, die elck tsestigh asperen daeghs hebben, die oock ghekleedt, ende van alles voorsien worden ghelijck de ander Capiteynen, ende rijden oock te paerde, boven het ghetal van de Solaquis heeft den Grooten Turck noch 40 Lacqueyen ofte Stafiers. Dese sijn ghebooren Persianen, die sy noemen in hare Tale Peicz ofte Peiclars een yeghelijck van dien versien zijnde met een gagie van acht of thien asperen daeghs, ende tweemael des Iaers verkleedt met wit Damast ofte Satijn, met diversche coleuren ghefiguert, ende een ghemenght fatsoen dat kordt is van vooren, ghemaeckt met korte Taskens die half rondt zijn hanghende, achter tot op haer kouse, waer onder zy noch draghen, behalven haer lieder koussen ende hemden, dewelcke van seer fijnen lijnwaedt zijn, een groot ghefronst taffetaf, dat sy aen haerlieder riemen op schorten, op 't hooft draghen sy een hooghe bonet van fijn silver vergult, diemen in haerlieder tale noemt Scuff, van vooren verciert sijnde met een scheede vande selve stoffe, rontom voorsien met veele kostelijcke ghesteenten, soo orientaelsche als valsche, waer op dat boven vast ghemaeckt is, een hooghe ende groote Veder-bos van witte pluymen, ghelijck Reyghers Pluymen, ende andere diversche kleyne Vederkens van verscheyde Voghelen, sy gorden haer lichaem met eenen breden ghebreyden riem van goudt ende zijde, ghenaemt Cochiach, die seer kostelijck ende schoon is, ende soo langh dat se driemael om haer lijf gaet, aen den welcken haer lieder kostelijcken pongiaert dwars hanght, die met yvoor ofte vis-beenen gestoffeert is, den welcken in haer lieder tale genaemt werdt Bichiach. In d'eene handt draghen sy den Anagiach, het welcke een kleyne aere is, ende in de ander handt eenen snuyt-doeck vol van eert-suycker ofte van zuycker kandijs, d'welck zy eten als zy loopen, zo wel om haerlieder macht ende kracht te onderhouden, als om haerlieden te benemen eenighe alteratie. Deze Peicx loopen ende draven altijde voor den grooten Turck, springhende sonder rusten ende ophouden voor by haere teenen. Ende als zy aldus loopende komen in eenigh schoon groen veldt ofte eenighen schoonen wegh, zoo keeren sy hen-lieden terstondt omme, met haer aenghesicht nae den Grooten Turck ende gaen zoo achterwaerts seeckere mijlen, ofte soo langhe als den wegh duert, roepende met luyder stemme: Alau deicherin. Dat is te zeggen, Godt behoede den Grooten Turck ofte Keyser langhe in dusdanighe macht ende voorspoet. Dese lichtveer- | |
| |
dighe Peicx ofte Lacqueyen werden noch gebruyckt tot andere moelijcke affayren van meerder in portantien: want in dien dat het gheviele dat den Grooten Turck eenighe saecken, depessen, commissien ofte Brieven wil senden in eenighen oordt ofte landtschap van zijn Keyser-rijck, soo werden dese daer toe ghebruyckt, dewelcke datse die ontfanghen hebben, ende hare oorlof ende groote reverentie ghenomen hebbende, stellen henlieden terstondt op de reyse: roepende met luyder keelen: Sauli, Sauli. 't Welck soo veel in onse tale gheseydt is, als wacht u, wacht u? springhende alsoo dwers door tvolck ghelijck de Geytkens, sonder rusten, nacht en dagh, soo datse meer weeghs af-legghen, dan het beste Turcksche paert niet en soude konnen doen.
My is van verscheyde Burghers aldaer gheseydt, dat dese geswinde Lacqueyen in hare Ionckheydt de milte doen verdrijven door eenighe remedie die sy daer toe ghebruycken, ende houden dat soo secreet datse om gheen goet vande wereldt ymandt souden willen openbaren, te kennen geven, veel minder leeren. Sommighe van haer laeten de planten van haere voeten met Yser beslaen, ghelijck men de Paerden doet. Ick hebber eenen ghesien wiens planten van sijn voeten zoo hardt waren datmen daer qualijck konde doorsteecken.
Ende als zy nu aldus beslaghen loopen, soo hebben zy in haerlieder mont een silvere kloodt dewelcke rontomme vol gaetjens is, ghelijck aen de ghebitten vande paerden sijn, ten eynde dat henlieden mont te verscher soude blijven, ende dat henlieden geen qualijckheyt en souden overkomen, ende dat den asem haer lieden te langher souden vallen. Dese gheloof ick dat hare milte behouden hebben, om dat zy hare asem kennen verlenghen rontom haren riem de welcken seer breedt is, en van Leer fraey gewroght, daer hanghen veel bellekens aen, de welcke door de beweginghe van haren loop een seer schoone lieffelijck geluyt van haer gheven.
Dese Lacqueyen laten henlieden duncken, datmen inde wereldt haers ghelijcken int ras loopen niet en zouden kunnen vinden, waer van men sich niet en behoort te verwonderen, want in der waerheydt zy loopen ghemeynlijcken zoo veel weeghs, alst beste paert van Turckyen soude kennen ofte mogen doen. So dat zy alst van nooden is loopen heen en weer van Constantinopolen tot Andrinopolen, in twee daghen en twee nachten, 't welcke zoo verre is, als een seer goet paert in vier daghen soude mogen draven, want dese steden wel vijf Turckse dagh reysen van den anderen leggen. Ten sal hier oock niet qualijck te passe komen, nochte buyten propooste wesen, dat ick hier by voeghe, de straten officien, lasten, gagien ende diensten van de Kocks ende andere dienaers vande Keucken des grooten Turcks, daerom is het van nooden te weten, dat hy gewoonlijck onderhoudt in sijn hof, hondert en vijftigh Kocks, Azamoglans, zoo meesters als knechten: vande welcke de besten ende geschickste uytgenomen ende gheordineert zijn voor de Privee keucken van den grooten Turck, ende de rest zijn voor de ghemeene keuckens van den Hove. De meesters zijn ghegagieert met acht of tien asperen daeghs, en de knechts met drie asperen, ende daer en | |
| |
booven heeft yder van dien alle jare een nieu kleet, die van de Privee keucke hebben elck haren oven op haer selven, om de spijse te mogen bereyden. Dewelcke gesooden ofte gebraden sijnde, ende welbereyt wesend, wert van henlieden geleyt in eenen parceleyne schotel, ende also gelevert in handen van de Tesigniers, die wy heeten voorsnijders om die te bedienen ter Tafel van den grooten Turck, nae dat den proever sijn Officie gedaen heeft in sijn presentie: d'andere Kocks van den gemeyne Hove, leveren hen lieder spijse den genen die last hebbe de selfde uyt te deelen int Sarail ofte Hof, na de ordonnantie by officiers gestelt, die daer toe gecommitteert sijn, want over dese twee keuckens, te weten de Privee ende gemeyn sijn gestelt 4 Oversten, van de welcke de eerste geheete in haer lieder tale Hargibassi gestelt is, ende den last heeft om die selfde gade te slaen en bewaren, ende om de Kocks te doen betalen haer lieder gagie, den welcken voor sijn gagie heeft alle dagen 60 asperen, en voorts Iaerlijcks eenen Satijnen tabbert. De 2 heet Emimmutpagi, dat is te seggen, groot pennick-meester gestelt ende gheordoneert, om te geven alle de Penningen tot kosten vande keucken, en heeft voor gagie alle dagen 50 asperen De 3 is gheheeten Chechaya ofte Hofmeester, die gestelt ende gheordonneert is om te sien en merkcen, alle het ghene dat uyt ende in de keucken gaet, ende oock om te slissen alle de twisten ende geschillen, die tusschen de Kockx soude mogen rijsen, ende dese Chechaya heeft alsulcke gagie als den Emimmutpagi heeft. De 4 en laetste is genaemt Muytariapagi, die 't boeck-hout, en de reeckeningen van alle de kost die in beyde de keuckens gedaen worden, ende heeft oock den last van dagh voor dagh te ordonneren 't gheene dat den grooten Turck sal eten, voor desen dienst en heeft hy niet meer dan 30 asperen daeghs, Nu mooght ghy sien hoedanigh den staet is van de Kocks en andere offeciers, van de keucken van den grooten Turck, en van die van sijn Sarail ofte Hof. Nu resteert noch vant bereyden van de spijse, ende oock vande gewoonlijcke maniere van eten der Turcken. Maer die, hen lieder is ter contrare sparigh en van groove spijse, sonder so veel verscheyden manieren van lardeersels, bereytsels, saussen, soppen, en confituren, en oock henlieder Kocks zijn slechte gesellen, die niet lecker en curieus en zijn in hen lieder koocken ende bereyden, want de Turcken zijn te vreeden met slechte spijse die goet om bereyden is, soo verre als die wel voedende sijn ghelijck als Bocken vleesch is, Geyten, Hamel, ende Lams vleesch, ofte van Cabriten, ende eenige Hinnen, dewelcke sy hebben vetter ende smaeckelijcker dan op eenige andere plaetsen. Sy eten luttel Rundt-vleesch, en noch min Calf-vleesch, want sy seggen dat de Koeye gescheyden sijnde van haer Calf, soude haer melck verliesen, ende dien achter-volgende so soude hen de boter gebreecken ende oock de kaes, en alle andere dingen die van melck gemaeckt worden en noodigh zijn, de Schaeps voeten houden sy voor een seer sonderlinghe spijse, dewelcke gemeynelijck te koop ghestelt werden, in veel winckels van Constantinopolen al ghesooden, ende met gestoten loock bereyt, 't welcke tot allen tijden hen ghemeyne sause is. Men verkoopt daer oock de pasteyen van ghekapt vleesch, en oock Rijs ghesooden met boter ende amandels, d'welcke seer goet van smaeck is.
| |
| |
Aengaende 't vleesch, zy etent veel liever ghebraden als gesooden, 't welcke sy op deser maniere doen braden. Sy hebben eenen groote yseren pot, so groot als een ketel, waer dat zy op den bodem legghen gloeyende koolen, ende stecken dat daer op eene yseren rooster, waer op zy hen vleesch laeten braden metten damp ende hitte van de koolen, d'welck noch goet, noch ghesondt, noch delicaet en kan wesen. Aengaende den dranck, soo is henlieder ghemeynen dranck schoon ende klaer water, wel is waer, dat sy oock hebben andere ghemaeckte drancken, die in diverse manieren ghemaeckt ende oock verkocht werden in veele plaetsen van der Stadt. Eenighe ghesooden van gerste en water, andere met peeren ende appelen, ofte oock een decoctie van pruymen, rozijnen, vijghen, peirren, persen, ende andere dierghelijcke vruchten: ende van al sulcke drancken als zy heeten Sorbet, hebben sy voor costume in de Somer te drincken met ys of sneeuw om te verkoelen. Sy drincken oock over ende nae de maeltijdt seer veel brandewijn, die sy heeten Archtent. Aengaende de natuurlijcke wijn, hoe wel dat het drincken der selver henlieden by de wet van Mahomet verboden is, so en laten sy nochtans daerom niet dien te drincken, jae soo groffelijck dat sy hem qualijck draghen konnen, te weten: als sy die drincken buyten haer schade sonder hare kosten, want daer en is gheen volck ter Wereldt, die liever den vryen slemp heeft dan de Turcken, sonderlingen met de Christenen, mits dat die meer verteeren, ende beter tafel houden, dan haer lieder volck doet. Hier hebt ghy dan de maniere van eten ende drincken der Turcken. Maer om niet te vergeten te spreken van de kledingen van henlieder Kocks, soo sal ick lichtelijck verhalen, als dat sy dragen Rocken van Maroquum, of van swart schapen leder ghematroquimeert, van vooren sluytende met groote platte knopen van fijn tin ghemaeckt, inde plaetse van silver: ende hebben op haer hooft een witte Zarcole, ghelijck de Ianitsers, maer sonder goude boorden ofte andere cieraet, maer slechtjens wegh.
Te Constantinopolen langh genoegh gewoont hebbende, vertrock ick na een Stadt genaemt Galiopel: de selve Stadt en omlegghende landen zijn seer rijck van Oly van Olyven, die met menighte van Schepen na alle Landen verstuurt worden. Van Galiopel reysden wy op een Stadt ghenaemt Bruse daer veel zijde ghemaeckt wordt, ende worden met menighte van daer nae Persien, Constantinopolen ende andere plaetsen ghestuurt. Van daer ginghen wy nae een kleyne stadt genaemt Asmierne, deselve stadt is vier daghen van Brusse, ende heel welvarende van Hollantse en Enghelsche koopluyden: Want sy brenghen daer veel laken ende peper, die sy teghens zijde weder verruylen, ende andere Turckse stoffen, want de Turckse stoffen die daer van Dirgere af-komen uyt het gheberghte met meenighte van Kemels-hayren dat daer soo overvloedigh komt dat men sich sou verwonderen. En het selfde Kemels-hayr is soo fijn en sachte als zijde wesen kan. Daer komen alle daghen 200 Kemels gheladen met kostelijcke goederen, gelijck Was, Kattoen en andere kostelijcke koopmanschappen: want dese menschen met Kemels zijn wel drie maenden onder weghen eer zy over-komen: Want in die tijdt noch huysen, noch beesten noch menschen onder | |
| |
weghen sien. Daerom moetense haer in die tijdt ruym van kost versien, want soose te kort quamen souden nerghens wat vinden: maer het water hebbense by de weghen ghenoegh.
Van Asmierne quam ick te Smeirne: alwaer het gemeene volck op't landt komen wercken, en weven seer kostelicke Turckse dekens, en andere konstelijcke dingen van opgemaeckte waren.
Van daer reysde ick nae Skie met een Schip op Licandra, dat een schoone Zee-Stadt is, daer de Hollanders en Engelsche Schepen aenkomen, ende halen daer veel Wolle ende andere kostelijcke waren van daen. Niet ver daer van daen leyt een plaets genaemt Grandkayere, dat is de groote Stadt Egypten. Niet ver daer van daen loopt de Reviere Nylus, die moet men op varen nae Grandkayere, dese Reviere gheeft dat landt haere wasdom en vruchten, door diense eens Iaers door Godes beschickinge en wijs regeeringhe het Landt Egypten overspoelt, alsoo het daer niet en regent, Int voor Iaer als de Nylus begint over te loopen int landt van Egypten. Soo vergaderen de ghemeene Burgers met duysenden by een, en komen met trompetten, scharmeyen, en andere musicale instrumenten de Nyl verwellekomen. En dancken Godt voor sijne genade en wonderlijcke bestieringhe. Dese Stadt is vreeselijcken groot, dat men daer eerst in komende licht sou verdwalen. Daerom isser altijdt volck die de reysende man waer nemen, en setten hem op een Kemel en voeren hem voor een kleyn geldt daer hy wesen wil. Daer woonen veel duysent Griecken: maer hebben schier met de Moscoviters een gelijcke vreemde maniere van trouwen: want als de Bruygom nae de kercke gaet, soo steeckt hy een gouden oft silveren penningh in sijn Leers, ende in de ander een stuck van een Touw, wanneerse nu langh genoegh op de Bruyloft vrolijck gheweest zijn, ende dat het tijdt is dat de Bruydt en Bruygom te samen nae hare slaep-kamer vertrecken. Soo moet de Bruydt den Bruygom sijn Leersen uyt-trecken, heeft nu de Bruydt dat gheluck datse eerst uyt-treckt die Leers daer die goude ofte silvere penningh in is, soo is sy gheluckigh, ende hy heeft haer lief, ende waert, Maer treckt sy die Leers eerst uyt daer het Touw in is, soo is sy ongeluckigh. En haer ongeluck komt haer datelijck op den hals, want hy smeertse dan lustigh, en dat heeftse dan voor haer pekel sonden.
Midden in de Stadt staet een steen, waer in met groote letteren ghehouwen is, de naem van de Koninck Nebucadnesar, die veele duysenden aldaer verslaghen soude hebben. Wt Egypten trock ick nae't landt van Beloften dat van twee landen onderscheyden wort, daer is een hoogh en een langh landt, maer 't bovenste is het rechte landt van Beloften niet. Maer het onderste landt is't gantsche landt van Beloften. De eerste Stadt van't landt van Beloften wert genaemt Bagas, daer soude begraven leggen (soo men seyt) de Propheet Samuel. Van Bagas quam ick op een Dorp genaemt Albodt, en door Albodt op Thamas, van Thames op Cadde, daer staet een Leer-huys van Iosue, dat met Olijf-boomen om plant is, en seer pleysierigh om aen te sien. Van daer gingen wy de zeekant langs om dat wy niet verderlandt-waerts in wouden gaen: want | |
| |
wy souden by de Zandt-zee ghekomen hebben, de Zandt-zee sieter even van coleur als Water uyt, maer in stil weder leytse vlack, en men kander sonder perijckel door reysen: Maer op een seecker tijdt vant Iaer wordtse gaende door een stercke Wint, en werpt sulcke zandt baren op als de onstuymde zee, en wie dan de Zant-zee niet over ghepasseert is, wordt vande baren overvallen, daerse dan onder versmooren, en verdrogen door de Son en hette vant zandt. Die daer dan gevonden worden als de zee weder vlack en stil is, die worden dan nae Venetien gesonden om Drieaeckel van te maecken welcke Momejae ghenaemt wordt. Om weder tot de zee-strant te komen, die hadt ons ghebracht tot daer wy quamen daer 5. 6. Steden int ronde by malkanderen leggen. De eerste werdt ghenaemt, Acar. De Hollanders en Enghelsen pleeghen daer veel katoen en vellen van daen te halen. Niet ver van Acar leydt Sur, niet ver van Sur leyt Sydon. Daer pleeghen veele Fransche Kooplieden te komen. Dese Stadt is seer sterck door't Kasteel dat daer by leydt, niet ver van Sydon leydt een Stadt ghenaemt Barratte. Dese Steden leggen altemael by den anderen, van Acar kanmen te water en te lande tot de andere Steden komen, ende is seer pleysierich te reyse door de veelderhande schoone vruchten diemen daer op de weghen vint. Oock is daer een plaets die genaemt wordt de Voore, na de Propheet die daer begraven leydt. Dichte by dat Graf leyt een Reviere dat het onderscheyt maeckt tusschen het beloofde ende onbeloofde landt. Daer staet oock een groot Casteel, dat ghenaemt wert het Kasteel van de Griecken, genaemt St. Ian Dachere. De Griecken komen daer by malkanderen om de sonden te vergeven, en brenghen elck een Was-keers mee, om voor haren hant brandende te offeren. Seven Mijlen daer van daen leyt een Stadt ghenaemt Yvo, en is een seer oude Stadt maer kleyn. Daer by is een Graf dat heel diep onder de aerde loopt, in dewelcke leyt begrave de Soon Iacobs, de welcke genaemt wordt Simeon de Broeder Iosephs, niet verre van de voorschreven Stadt, leyt een Bergh die ghenaemt werdt Charmel, niet ver van dien Bergh leydt een huys met boomen beplandt daer Iesaias sijn Leer-huys is geweest, en onder de aerde is een hol genaemt Elisa na de knecht van Elias die opgevaren is in een gloeyende Waghen. Een half uure daer van daen leydt een fraeye Stadt ghenaemt Yva, by dese Stadt leyt een plaets ghenaemt Zabaral, tusschen dese beyde plaetsen staet een ander daer Elias sijn ghebedt alle daghen pleegh te doen. Ende daer dichte by is een groote timmeragie daer de Turcken haer gebedt doen, ende steken alle jaer een groote meenichte van Was-kaersen aen, ter eere vanden Autaer die daer staet, en houde de selve plaets seer heyligh. Ontrent 3 Mijlen van daer, leyt een plaets genaemt Oesan, deselve is een heele verdestrueerde plaets en weynigh bewoont, ontrent 4 uren daer van daen leyt een plaets genaemt Siepoore daer vele Speloncken in sijn, ende de graven zijn meest al met marmel-steen gedeckt, en daer in uytgehouwen den tijtels der ghener die daer begraven zijn. Daer staet oock een Lust-hof van 24 Zalen hoogh. Een dagh reysens daer van daen leyt een Dorp genaemt Caranien. Niet verre van daer leyt een Stadt ghenaemt Sahem, daer is een Graf daer Iosephs gebeente leyt begrave, deselve stadt leyt tusschen de bergen in, op de rechter | |
| |
zijde leydt de Bergh genaemt Harevel, op de lincker zijde leydt de Bergh ghenaemt Yvel, de Bergh Harevel is een gesegende bergh van Godt, en daer op wast veel Wijn en Tarwe. De Turcken hebben op desen bergh een plaetse opgesteldt daer zy haer Paescha met groote vreughde houden. Een halve dagh reysens van desen Bergh leydt een plaets ghenaemt Ataft, dat is een kleyne Stadt, daer hebben de Turcken een Capelle daer zy haer Gods-dienst doen, Een halven dagh daer van daen is een kleynen bergh daer Beniamin sijn huys heeft ghehadt: want het landt was hem tot lot ghevallen, ende op deselve berg kan men Ierusalem sien. Soo reysden ick nae de Stadt. Ende kon van verre de verdestrueerde plaetse sien, en op den bergh gekomen zijnde daer Salomons Tempel heeft gestaen, sagh ick noch een stuck muers van't verdestrueerde Hof, daer de Leviten by malkanderen plegen te komen. Niet ver daer van daen leyt noch een voor-hof daer de kinderen Israels by malkanderen quamen met gheschencken. Naest daer aen staet den Autaer daer sy gheoffert hebben, en daer staet een muer vanden Tempel Salomons. Ende aen de Wester-kant daer staet oock een oude zuyl van marmelsteen daer 't leem al af ghevallen is.
Dit is deselve plaets die Godt de Kinderen Israels ghewesen heeft, en is bedroeft om aen te sien. Vanden bergh af-ghegaen zijnde, gingh ick in een Hof daer het water door de goot in komt loopen, daer naest by is een voor-huys, maer heel verdestrueert, daer de kinderen Israels haer eerst pleghen te reynighen eer sy inden Tempel gingen; de selfde Bron loopt in een Olijf-bergh staet een badt stoof, die heel goet is voor siecke lieden, op de Olijf-bergh komende sagh ick daer een fraey oudt huys staen, daer de Opper-Priesters ghestudeert hebben, en men kan vanden eenen bergh op den anderen gaen, daer in een dal zijn de graven daer de Leviten begraven leggen, maer de Tempel is niet te vinden, komende aen deselve graven kont ghy onder de Olijfbergh door ghemaeckte groote vierkante verwelfsels van marmel steen door gaen, en komen daer sy eertijdts het slacht-offer gheslaghen hebben, ende de andere poorte komt recht teghen de ghewesene Tempel over. Van daer gegaen zijnde, gingh ick rontom des gewesene Tempels plaets. Ende daer van daen gingh ick nae de poort, ende de poorte voorby gaende gingh ick tusschen 2 kleyne berghen, die beyde Iunas genaemt werden. Ende het dal heel uytgaende, daer quam ick tot een plaets ghenaemt Iosuwat. In het selve dal staet een groot Paleys ghetimmert met 60 Zalen. Daer voor staet een heel kostelijck marmel-steenen huys, ghenaemt de kracht Absolons, den Sone Davids, om dat hy geen erven na en liet, so heeft hy dat tot een ghedachtenisse daer doen setten. Ende in't selve dal aen d'andere zijde vanden Bergh Monte Calvaret ghenaemt, daer staet een fraeye schoone Kerck daer noch veel Monicken in zijn, en veel Catholijcken en andere Natien pleghender te komen om nae Ierusalem te gaen, daer veel geldts uyt alle Landen nae toe ghestuert wordt. Naest daer by op de andere zijde leydt een Bergh genaemt de Grondt van Syon, daer de Koningen na David gesalft zijn. Dwars over gaende komt ghy aen een huys, dat ghenaemt wordt het huys van David, dat staet recht tegen de ghewesene Tempel over: ende is een oudt huys, en daer | |
| |
worden het heele Iaer door kaerssen ghebrandt, om dat de Coninck David daer huys ghehouden heeft. My wierdt daer geseydt, dat de Kinderen Israels, doense uyt Egypten quamen, aldaer de tien Geboden in-gheset souden hebben. Naest daer by staet op de luchter-zijde een Tooren al verout, die by David op-gerecht soude wesen, ende wert al te samen met malkanderen out Ierusalem ghenaemt, ende is met een heele kostelijcke pronck-steenen muer om trocken. De Turcken hebben de muer grooter ghemaeckt: soo dat daer niemandt als Turcken in mach gaen. Naest daer by leydt een steen, ende een schoon Paleys daer veel oude Turcksche Keysers aen getimmert hebben, ende daer desen Turck in mijn tijdt noch aen doende was, ende onder desen steen leydt een groote Spring-bron, ende dat selve Huys is heel kostelijck ghetimmert, en boven de steen is gemaeckt een ghewelf van marmelsteen met groote pylaren. Op deselve plaets komen de Turcken met menichte te samen op dese maniere ghelijck de Kinderen Israels ghedaen hebben, ende brenghen elck een gheschenck penningh, ende deselve is om trocken met een schoone muer. En daer komt een wegh uyt den Tempel, daer men na de steen toe kan gaen. My is geseydt dat desen steen midden inde wereldt leydt, ende dat doen Salomon aen den Tempel bouwen wilde: en de grondt op gravende, soo quam het water met sulcken gheweldt uyt desen steen springhen, datmen banghe was dat de heele aerde soude onder gheloopen hebben. Ende dese Well en was met gheen macht te stoppen: maer door de besweeringhe Salomons inden Name Godes is de water-sprongh haer kracht soo benomen geworden, dat deselve Bron nu gheen schade meer en kan doen. Niet ver daer van daen leydt de Propheet Hegagi begraven met Olijf-boomen rontom zijn graf, ende met eenen marmel-steenen zarck ghedeckt. Daer staet op gehouwen, dat de Propheet Hegagi daer begraven leydt. Daer leggen oock veel begraven die vanden Coninck van Griecken verslagen zijn. Daer is een hol daer sijn wel 1000 menschen begraven, die de Coninck wilde laten op graven en verbranden. En 's nachts soo leyde sich daer een Leeuw voor den ingangh van't hol, 's morgens komende voor de poorte, sach de Coninck den Leeuw daer legghen en stont van sijn voornemen af. Naest daer by is een hol daer Hezekiel begraven leyt met sijn Dienaers en Boecken. En int selve hol en derft niemant als de Turcken in gaen. Dese graven leggen twee mijlen van Ierusalem.
Nu willen wy ophouden meer vande destructie van Ierusalem te verhaelen, maer willen nu aenvanghen te verhalen de costume van het nieuwe Turckse Ierusalem. Daer mach geen Vreemdelingh in komen om de Stadt te besien, of hy moet sich aen de wacht eerst aengeven, en betalen voor sijn hooft 20 Rijcksdaelders tol voor den Keyser, en dan wort hem noch van Keysers wegen een stock op de rugh geleyt tot een teeken van onderdanigheyt, soo ghebeurdent eens dat twee Graven uyt Italien gekomen waren, dat mijn Heere waere alsoo ick daer voor Tolck by was om't landt te besien. Dese quamen aen de poorte te Ierusalem, zoo wierden haer gevraeght, van waer zy quamen. Sy antwoorden uyt Christenlant. So wierden sy gevordert tol te geven, dat zy willigh deden: maer | |
| |
doen men haer de stock op haer rugghe wilden legghen. Doen versochten zy dat af te koopen, ende gaven daer 1000 gulden voor. doen zy nu meenden vry te zijn verstondt het den Turck soo niet, maer dit wel dat de 1000 guldens prijs waren, om dat zy zijne wetten hadden soecken te corrumperen, en dat daer voor de stock 2 mael op haer gheleydt sou werden, tot een exempel aen anderen dat sijne wetten met gheen ghelt konden af gekocht werden.
Ende ontrent Ierusalem leyt een plaets genaemt Alboet daer staet een groot Huys ghetimmert, daer leyt begraven de Propheet Simma dat een heel fraey Huys is ondert 't selve huys springht een Fonteyn soo soet als melck. 2 Mijlen van Ierusalem leyt een Stadt ghenaemt Gabrin, van daer komt ghy op een plaets ghenaemt Betlehem: ander halif uur daer van daen is een graft van de Moeder Rachel, dat werdt tot noch toe de grave Rachels ghenaemt, om dit graft staen 12 groote steenen en sijn heel fraey uytghehouwen, daer boven leyt een groote steen, daer de naem van Iacob in uytghehouwen is: en de 12 steenen zijn de 12 stammen Israels, en de bovenste is van Iacob selfs.
Voort reysende nae Gabrim, daer sijn fraeye kurieuse dinghen te sien, en de selve is een kleyne Stadt maer heel kostelijck om te sien. Daer is een graft die kostelijck omtuynt is. In de graeve leyt Abram en Sara begraven. En niet ver van daer leydt Isack met sijn huysvrouw, ende Iacob met sijn huijsvrouw in een Speloncke onder de aerde met een groote poorte daer voor, daer alle man mach ingaen, dese speloncke is ghenaemt out Gabere, en de Stadt is nieuw Gabere. Ende in de selve Stadt is goet koop Wijn, maer de kost is dier. Niet veer daer van daen leydt een graft daer een groote Albastere steene pilaer op staet: daer in dat graf leydt de Vader des Koninckx Davids, ende Ioab die dese pilaer daer op gherecht hebben eer hy Absolon verslaghen had. En naest daer by leyt Abner de groote Secretaris vande Koninck Sauwel. Ende 3 mijlen weeghs van de Stadt Gabrin daer leydt een plaets ghenaemt Almemamere, dat is te segghen: de Linde-boom van de plaets aen de West zijde leyt een Bergh daer leyt een steen daer Godt Abraham beval hem selven te besnijden, en daer staet oock een huys op de rechter-hant daer Abram in heeft ghewoont en heeft 4 deuren, in yder zijde een deur. En het gantsche huys is verdestrueert, maer men kan noch eenighe kamers sien daer uyt men kan merken datter eertijdts een schoon huys gheweest is daer de Enghelen quamen en brachte tijdinghe dat Sara een Soone baren soude, die met hem ghegheten en ghedroncken hebben, ghelijck hy ghemeent heeft, daer naest by staet een fruyt boom daer zy onder ghegheten hebben. En gheen mensche en derft de selve aen roeren noch Eten, want sy segghen dat sy sonder schaede daer niet souden af komen.
Niet ver van den Bergh Bron die de badt-stoof van Abram gheweest is. Tusschen twee Berghen staet een steen, daer staet op ghehouwen hoe Iacob | |
| |
zijn Soone Ioseph gheleyde, doen hy nae Egypten af voer. Een uur of 2 gaens leydt een Stadt die Rama ghenaemt wordt, en leydt twee mijlen van Ierusalem: niet ver van daer leydt een groot huys met schoone Fruyt boomen omplant.
En niet ver van daer leydt hy en sijn Moer in een hol: daer niet ver van daen leydt een schoone Kerck by de Turcken op ghebouwt, ende kost een machtigh geldt, daer loopt oock een Born uyt, en de selve Born staet met boomen omstaeckt, ende int voor Iaer kan men daer water uyt tappen de welcke heeft een smaeck ghelijck wijn: maer diet niet ghewoon is te drincken soude daer licht sieck af worden, by de Stadt Rama kan men qualijck reysen door de menichte van Lupaerts die de menschen veele schaede doen,
De Stadt Rama is veel betimmert met toorens, ende van binnen is zy heel verdestrueert, en men kan Ierusalem van ver sien legghen uyt de Stadt Rama. Van daer reysde ick tusschen twee berghen ende daer loopt een kleyn Reviertje daer by staet een Huys daer heeft inghewoont een vrouw ghenaemt Saberes daer de Propheet Elias by verborghen lach in de tijdt doen de hongher het landt verdruckte, en doen de Koninck Achab hem heeft willen vermoorden, om dat hy Godt ghebeden hadde dat het in 3 Iaren en 3 maenden niet reghenen sou. Daer van daen ghegaen zijnde, gingh ick op een Bergh daer staet een graf daer Iosue en Chalep die uyt de Woestijne ginghen om het lant te bespien, ende de selve ligghen daer begraven. En daer staet een kostelijck huys dat Iosue ghetimmert heeft, en op het graf staet uyt ghehouwen met letters de naem van Iosue en Chalep. Een half uur daer van daen in een kleyn stedeken dat ghenaemt werdt Twerne daer is het huys en graf van Pincas de Soon Eleaser de ghesalfde Priester Godts ten tijden Salomons, en oock 70 de outste Richters van Ierusalem, die daer elck zijn wapen op zijn kist heeft.
Daer van daen reysde ick nae Sur een Stadt die leydt niet veer van Sant Ian Dacco in de ronte gaetmen na't bovenste landt van Beloften. Nu wy willen beginnen van't onderste landt van Beloften, te spreken. Om te beschrijven de begravinge, en wie daer begraven leggen.
Soo reysde ick nae een genaemt Aster die 3 uuren ontrent in een diepe valeye schrickelijcke veer is, ende in de selve kan men na Oost-Indien reysen te landen Ende Aster is een kleyne Stadt daer altemet wel duysent Kemels voor dat lant gelijck aen komen uyt de zandt-zee die daer ontrent leydt. Ende de selve Kemels voeren dat nae St. Ian Dackero, en sturen dat goet nae Sidon. Om te versturen nae Constantinopolen ende andere plaetsen. Daer komen de Kemels met tweederley vruchten, die zy uyt Aster mee nemen, ende de vrucht is smakelijck om te Eten, en smaeckt als een water lamoen, en is so groot als een groote tonne, dat de Kemels maer een op yder zijt kunnen hebben, en meer andere vruchten die hier niet te krijghen en zijn. Naest daer by leydt een schoon huys of Paleys. Ende dat selve is rontom ghebouwt met Olyf boomen, en de selve Olyven zijn heel groot, ende op elcke zijd' vant huys is een Fonteyn, | |
| |
en het selve water wert veel gedroncken van de Passasiers, en dat selve water heeft een smaeck ghelijck als suure wijn, en dat selve water kan zijn deught niet beschreven worden. Soo heb ick ghevraeght wat voor een huys dat gheweest heeft. Ende zy seyden my, dat het de Propheet Sacharias toeghekomen heeft, ende heeft daer gheleeft met 70 Leeraers, ende zy wouden segghen dat het de selfde Fonteyn was die Mosis doen zy uyt Egypten door de macht Gods, die haer uyt de hant trock van den Koninck Pharao: maer zijn begraffenisse en is op die plaetse niet. En daer van daen een half uur gaens zyn 2 hoolen, die met doornen in malkandren zijn gevlochten, en de graven zyn van marmelsteen. Ende het selfde hol, seyden zy, was zijn Kerck daer hy zijn ghebet ghedaen heeft, ende int selfde leyt begraven de Soon Iacobs die genaemt wert Simon. Daer kan niemant in gaen, noch Turck, noch Christen noch eenige andere Natie. Niet ver van daer leyt een hol, daer loopt uyt het hol een Reviertje dat selven loopt in de Stadt Ehoseva. De Stadt Ehoseva is een heylige plaets. Daer zijn noch veel oude schriften die de oude Propheeten ende Leeraers geschreven hebben.
De selve leggen in een kamer by malkanderen beslooten. En een mael des Iaers soo hebben zy een heyligen dagh, ende op die dagh soo doen zy het open, ende latent alle man sien. En deselve Stadt is heel groot van omgangh, maer daer is poorte noch muer, maer rijck van volck soo Iooden als Turcken, maer heel weynigh Griecken. Daer staet noch een oude tooren die is getimmert geworden van den Propheet Hosie die met zijn 16 Leeraers daer begraven soude leggen, en met dertigh van zijn Raetsheeren. Ende int beginne van de nieuwe maent, soo gaen zy daer in om haer gebedt te doen, soo wel Ioden als Turcken, en bidden Godt dat het regenen sou.
Ende op Paesdagh soo komen die van Ierusalem ende van andere plaetse en by malkanderen sijnde, soo bidden zy, ja sy singen de gantsche Psalmen, ende haer gebedt gedaen zijnde, soo gaen sy in het hol sien of daer water in is, ende daer water in vindende soo is haer gebedt Godt aengenaem gheweest, ende ist datse daer geen water in vinden soo zijn sy heel bedroeft, ende doen weer een gebedt: Maer alsser water in is, soo zijn sy vrolijck. Ende 't is op de selve maniere gelijck den Nilus als hy is overlopende, dan sijn sy vrolijck een acht dagen lang ende het vreemde volck nemen sy van de straten mee, om met haer te eten en te drincken. Daer niet veer van daen is een hol genaemt Gushaleb, en om't selve is een muur fraey opgemaeckt daer staen 32 pilaers rontom binnen de muur, daer leyt begraven de Koninck Sangareb, en is gheweest Koninck van Asser, ende daer leggen noch 32 Raetsheeren by hem, met zijn 2 Soons, de eene werde ghenaemt de stercke Koninck, en de ander werdt genaemt Sedaser, de selve Soons zijn op die plaets verslagen, en legghen daer samen begraven. Naest daer aen leyt een Dorp genaemt Coesien, daer zijn 2 hoolen met kostelijcke huysen, ende op de steenen staen dat daer eenige officieren begraven legghen. En die huysen zijn met een schoonen muer omtrocken. Noch daer naest by staen 2 schoone huysen, maer zijn groen bewassen, ende de deuren zijn hoogh gemaeckt, datmen wel kan sien dat daer geen kleyne menschen in gewoont hebben, ende daer zijn | |
| |
oock treffelijcke kamers, en men kan noch wel sien dat die vergult sijn geweest, boven de deur hanght noch haer swaert met ysere ketens vast. Een uur van de plaets Gushaleb leydt een Stadt ghenaemt Baram, daer staet een schoonen boom die fruyt draeght, en op de selve plaets syn 2 hoolen onder de aerde die heel fraey ghemaeckt sijn daer leyt, in de Propheet Obie. Die ghespijst heeft 400 Waersegghers in de tijdt vant vluchten voor Ysabel.
Niet veer van daer leydt een schoon Huys, daer hy zijn Collegie heeft ghehouwen: en de selve boom draeght noch daghelijckx vrucht, de welcke zijn dadelen. Daer naest ontrent een steen worp leydt een schoon Huys met een lustighe boogaert nu ist verdestrueert, int selve hol leydt begraven den Priester Pincas de soon van Iaer, de welcker naem daer uyt ghehouwen is noch leesbaer ghenoegh. Daer naest by is een graft daer leydt een kroon op het hooft boven die daer begraven leyt, en men seydt dat daer Koninginne Hester leijt de Huijsvrouwe van den Koninck Assuerus, en daer staet een schoone Fonteijn boven haer hooft. Ende daer wert veele water ghehaelt van de Passasiers en van de Stadt Baram, op't selfde graft leyt een steen daer in staet uytghehouwen de naem van de Koninginne Hester, niet ver van daer leydt een kleyn Dorp ghenaemt Thalmo ende in de Stadt sijn veel graven, maer door de outheydt kan men niet leesen wie daer begraven legghen. En uyt de selve Stadt komt veel Olye van daen, die't heele Landt spijst, en nae by de Stadt leijt een kostelijck graft met een grooten omloop van water. En op die plaets legghen veele heylighen die ghevlucht waren uyt het Landt te Babel,
Noch is daer een plaets daer begraven leijt de Propheet Ionathan. Dichte by Thalmo leijt een bergh ghenaemt Taber. Op de bergh leijt een schoone lust hof. En op de bergh heeft het huys gheweest van de Propheet Habecuck, ende voor 't selve Huys loopt een schoone Reviere met een muer omtrocken, en op sijn graft staet sijn naem uyt ghehouwen met de namen van sijn Huijsghesin ende 26 van sijne Leeraers. Onder de bergh leijdt een warm badt, en daer komt veel volck om te baden, en het selve badt is ghesondt voor alle sieckten. De selve plaetse wert ghenaemt Wirie daer veele begraven legghen. Inde Stadt is een groot Paleijs daer 70 stoelen in de muer sijn uytghehouwen. En aen elcke stoel sijn de namen van de Priesters. En't selve huys is heel kostelijck gheweest van alderhande fruijt datter de vruchten wel eer in de vensters ghehanghen hebben. Maer nu ist heel verdestrueert, maer een van de boomen draghen noch vrucht. Niet ver van de Stadt Twerne in een diep dal dat heel fraey van nieuws beplandt is. Daer is oock een graf met 3 hoolen en is met een groote muer omtrocken, en de selve plaets is op Turckx ghenaemt Arabel, dat is te segghen, den Dennen boom die daer staet tot een ghedachtenisse. In die plaets leijt, begraven de Moeder van Mosis met sijn Suster ghenaemt Mariam. Dese volghde over al een Fonteijn doen de Kindren Israels uyt Egypten ginghen en met haer oock de Huijsvrouw van Mosis. Ende op het selve graft staet een Dennen boom, ende onder de boom leggen 3 broeders van den geslachte Iacobs | |
| |
En die van de boom eet wert beschadight. Sy weten wis dat de Moeder van Mosis daer begraven is niet wetende waer Mosis leyt. Niet ver van daer loopt een Reviere door de stad Arabel. En niet ver van daer leyt een graf daer Zet begraven leyt, en de Turcken hebben daer een nieuwen steen op geleyt, en hebben daer op geschreven dat Zet daer begraven leyt, op't selve graft leyt een Bron die altijt draeyt, daer de Turcken een schoone timmeragie over heen ghemaeckt hebben. En 't selve water loopt met een schoone Reviere door de stadt Arabel. Een uur of 2 gaens leyt een Dorp genaemt Zatwas daer staet een schoon Paleys daer in ghewoont heeft de Zweere van Mosis, genaemt Dovoro En het selve huys is groen bewassen, ende Turcken hebben daer een Kerck op gebout, en doen daer haer gebedt, en dat alle dagen 3 reijs. En sy hebben daer een born staen daer zy haer voeten en haer heele lijf wassen op de maniere ghelijck Abraham gedaen heeft, doen hy tot de Engelen seyde dat hy haer voeten wilde wassen. Niet ver van daer leyt een Bergh, daer een rieviere komt aflopen, en het water valt in een spleet soo dat zy niet weten waer het water blijft, maer het geraes kan men hooren een groot half uur, en daer wert gheseydt dat 't de klip is gheweest daer Mosis het water ingeslagen heeft, maer 't is onseker. Naest by leyt een Dorp, en een uur gaens van daer leyt een groot Kasteel met een Thuyn 't selve Dorp wert ghenaemt Chaire daer boven de deur is uytghehouwen dat Ionas daer ghewoont heeft. Daer is oock een graft dat men sien kan dat Ionas daer begraven leyt, en sijn naem staet uytghehouwen met Hebreeusche letters. Niet ver van daer staet een kostelijcke Kerck, die de Ioden en Turcken daer geset hebben niet ver van dese Kerck leydt een kostelijcke stadt die heel wel bewoont is, en wert genaemt Ziepore, die fray betimmert is met nieuwe huysen. Ende Stadt is heel out en de wallen oock, Naest aen de selve Stadt leyt een plaets ghenaemt Roeme, en daer is een graft met Olyf-boomen omtuynt daer tusschen leyt Benjamin, en boven zijn hooft staet een grooten steen daer sijn geslachte op staet uytgehouwen. Van daer reysde ick nae een Dorp ghenaemt Capernanien, en leyt 2 uuren vant voorschreven Dorp. Naest by 't Dorp leyt de Iordaen, daer de kinderen Israels over sijn ghegaen, en daermen noch over moet reysen. Ia gingh ick met een hoop volck nae Damasco, een oude maer niet heel groot, maer een fraeye betimmerde Stadt, daer de oude huysen zijn weder van nieus op getimmert. En daer sijn 2 groote studeer huysen die heel kostelijck van marmel sijn ghetimmert, men seydt dat Ioab de selve heeft laeten timmeren, midden in de Stadt daer staen 2 groote wateren. De welcke op Turckx genaemt worden Damanme de eene, ende de ander is ghenaemt Supervaer. De selve Reviere loopt onder het slot, en dat selve slot heeft Ioab laten timmeren. Ende ick hebbe noyt sulcke rare antiquiteyten ghesien, als dese Reviere en de Stadt Damasco maer voornamelijck het Kasteel. Daer is een Fonteyn daer de Iooden haer eerst 3 mael wassen eer sy in de Kerck gaen, en daer sijn oock een party Turcken die water by de wegen dragen, om alle dorstigen te lave so wel Koopluy, als andere menschen, en de selver maniere is heel Turckyen door. Men vint beschreven in den Alcoran dat de Propheet Mahomet alle zijne Ma- | |
| |
hometisten verbiet wijn te drincken. So wel om dies wille dat hy de wijn hiel voor een waerachtigh voetsel van alle quade sonden. Als oock gelijcker veele schrijven om de Araben te houden door sulcken straffen verbodt in meerder soberheydt. De welcke mits de naturelijcke hitte die in henlieden is, waer 't dat sy den Wijn soo overvloedigh droncken, haer soo gemackelijck niet en souden laten dwinghen, of onder subjectie begeven. Wt oorsaecke van dit verbot so wort ghevonden over al Grieckenlant door, en Turckyen en andere Provintien die onder de heerschappye zijn van den grooten Turck Een groote menichte van Turcken en Mooren genaemt Sagas, die daghelijcks gaen langhs de straten en vergaderinghe van steden dorpen en vlecken van de voorseyde landen met een ledere tonne vol fonteyn ende regen water hanghende in een dwale aen haer lieder zijde overtrocken met een coleurt kleet rontomme gheborduert met zijde, oock ongewrocht. En inde hant draghen sy een schale van Corintiaens tien vergult ende bedeckt, en presenteren ende geven te drincken henlieden vermanende ende verweckende met wijse woorden, dat sy souden dencken op de doot voor de dienst van sulcke goede wercken eysgen sy geen gelt of recompensie. Maer ist datmen hen lieden uyt beleeft heydt een stuck ghelts geeft, sy nemen dat selve seer geerne, en by maniere van danckbaerheyt soo trecken zy uyt een groote tesse die aen haer lieder riem hangt een viole vol wel-rieckend waters, en besprengen daer mede het aenghesichte van die gene die haer wat gegeven hebben. Ick hebbe op een morghen stont ghesien te Constantinopolen een deel tot 50 van dese fraye Saquas alle gelijck met haer lieder tonnen, breede riemen, tessen ofte malen, schalen spiegels, ende alle andere gereetschap toe gherust, welcke alsoo toegherust zijnde, gingen sy haer lieder Nieuwe Iaer wenschen aen alle de gene die hare te gemoete quamen, het waren Turcken Iooden ofte Christenen, en dat ter eeren van haer lieden heylighen Nieuwen feeste die zy in grooten waerden houden, ende om de lieden te verwecken, soo presenteren sy den eenen een suycker brootjen, en de ander een Oranien appel, ofte zy besprengen haer aanghesicht met wel-rieckende water. Men moet weten dat de liberaliteyt van de Turcken en Mooren soo groot is, dat sy altoos avonturen sullen te geven de waerde van een oortjen. In feest houdinghe is de vreughde ende liefde onder de Turcken soo groot datter niet een ambachts man is staende in sijn winkel of hy hout een groot vat vol waters op sijn winkel banck staen tot gerief van de gemeente: en de selve maniere is heel Turckyen door, gelijck sy doen in de stadt Damasco door de stadt Domasco van Cayro ende komen soo 20000 te samen, so Turcken Mooren, als andere vreemde Natien, die onder de wet ende geboden leven van den valschen Propheet Mahomet, Men vint beschreven in haeren Alcoran. Dat Godt alle de Pelgrims die uyt devotie komen besoecken de Tempel van Meckque by de Arabische Alcaba ghenaemt belooft heeft haer lieder zielen nimmermeer verlooren te laten gaen, en door een vast betrouwen op sulcke beloften, soo doen sy garen alsulcke pelgrimagie, te weten nodige en wettige ofte gemeyne pelgrimagie.
De welcke voorsiende de swarigheyt van de reyse, mits de lange wildernissen, en de de periculose plaetse die se moete passeren. So beginne eenige de reyse vroegher, | |
| |
ende de andere later nae dat yder sijn landt wijt ghelegen is, ten eynde maken sy te samen te komen op de kleyne Paesdagh die sy heeten Chim Baram tot Meckque, maer eer dat zy vertrecken, soo bidden sy malkanderen vergiffenisse van haer lieder misdaden, en om dat haere reijse te saligher soude sijn: voorts als den dagh ghekomen is van hen vertreck, vergadert sijnde in een seer grooten ghetal nemen aldereerst haere wegh nae Damasco ofte nae Cayro, de welcke van de Arabische genoemt wordt Alcayra. Daer de Reviere Nilus loopt, daer de Corowane haer vergadert, want sy vertrecken niet garen, of sy sijn ten minsten een grooten hoop sterck met den grooten hoop Ianitsers die ghestelt sijn tot versekere geleyde bewaringhe en savogarde van de Carawane, ende om dat sy niet en souden berooft worden van de Araben, die dagh ende nacht legghen en wachten in de wildernissen om onversiens te beknippen ende de Pelgrims te beroven, ende daer en boven aensiende, dat de Carawane soo veel periculeuse droghe ende onvruchtbare wildernissen moeten passeeren, daer van alle saken die nodigh sijn tot 's menschen leven, soo wordt order ghestelt van een deel Kemels op te laden met seer veele proviande voeringhe en water. Soo veele tot behoef van menschen en beesten onderweghen van nooden is, om datter onderweghen gheen water ghevonden wordt in alle dese santachtighe en dorre Woestijne, dan van 3 daghen tot 3 daghen reysens, als sy nu de Woestijne ghepasseert sijn, ende dat de Pelgrims ghekomen sijn tot Mediene Chalnabie die oock ghenaemt wert Tribic of anders Iesrab soo gaen sy in den Tempel, alwaer sy den Alcoram legghen op het graf van Mahomet. Voorts de Sangher roept op de tooren ghelijck haer lieder ghewoonte is om 't volck by een te vergaderen tot haer Sermonien alwaer sy 3 uuren blijven.
Als nu den dienst ghedaen is, soo gaen sy op een Bergh by de Stadt Arasetagie gheleghen, waer dat sy hen naeckt ontkleeden. Des anderen daeghs vroegh soo volghen sy weder haer wech nae Meckque het welcke 3 kleyne daghen reysens is. Daer gaen sy in den Tempel haer ghebedt doen, welcke ghedaen sijnde, soo gaen sy 7 mael rontom eenen vierkanten tooren die by den Tempel staet, kussende in elcken ommeganck de hoeck van de tooren, van daer gaen sy tot een put van soudt water die sy heeten Birsensen, de welcke beslooten is. Een ander tooren staende van de eerste 10 ofte 12 treden, segghende dese woorden by den put. Dit sy al ter eeren van de barmhertighe Godt, Godt wil my mijne sonden vergeven. Als dese woorden ghesprooken sijn, soo sijn daer sommighe Dienaers die daer ghesteldt sijn om water te putten. En gieten een yder 3 kleijne Emmertjes vol over 't hooft, sonder eenighsins haere kleederen te verschoonen: want dese Mahometisten meijnen dat sy door sulcke uytwendig wassen ghereynight werden van haer lieder inwendighe sonden. Daer en boven so segghen sy dat den tooren, daer sy sevenmael om gheweest sijn, het selfde huys is daer Abraham sijn bedieninghe eerst heeft ghedaen. Na datse nu dus nat ghemaeckt en gewassen sijn gheweest. Soo gaen sy haer offerhande doen op een Bergh niet verre van daer gheleghen van veele Hamels, welcke sy na de offerhande den armen uyt deelen ter eeren Gods, nae dat de offerhande volbracht is, | |
| |
soo wert hen een Sermoen ghedaen by de Cadey Musulaman. En het selve ghedaen sijnde, soo gaet een yghelijck twee steenen worpen op een plaets daer sy segghen dat de Duyvel hem aen Abraham geopenbaert heeft, als hy dese Tempel maeckte. Van daer keeren sy wederom na Meckque om te leesen veele andere gheboden, Godt biddende dat hy hen soude willen verhooren, ghelijck hy Abraham verhoorde als hy den Tempel timmerden.
Als nu alle dese ceremonien gedaen sijn, soo vertrecken sy van daer nae Ierusalem, de welck sy noemen Cusunioborech. Alwaer sy gaen besoecken de bergh daer Salomons Tempel ghestaen heeft die sy in groote eer waerdigheydt houwen, op dese plaets Celebreren sy een ander feeste, en doen meerder ceremonie, want sy souden haere Pelgrimagie gheensins voor goet houwen, noch Godt aenghenaem wesen in dien sy, nae datse dit ghedaen hebben niet en quamen int landt van Beloften. Als sy nu vertrecken uyt den Tempel Salomons soo neemt een yghelijck sijnen wegh na huys ofte elders daer 't hem belieft, en gaen soo met menichten by hoopen draghende een groote baniere ofte vaendel met een halve Mane staende op het opperste van de handt have: singhende langs de steden en Dorpen den lof van haer lieder groote Propheet Mahomet, biddende de almoghende Godt, dat hem ghelieve te seghenen het ghene haer lieden ghegheven sal worden om te eten. En als sy wat ghekreghen hebben, so gaen sy in't midden op de marckt vande plaetsen daer sy in komen neder sitten Eten. Als sy nu ghegheten hebben, soo doen sy met groote devotie en bewijs van heijligheijt openbaerlijck haer lieder gebeden, De meesten deel van dese Pelgrims de welcke van de Turcken ghenaemt worden Hagilars, sijn Mooren, armelijck genoegh ghekleet, al ist dat sy segghen dat sy van Mahomet af-komstigh sijn. Van dit volck heb ick een groote menichte binnen Constantinopolen ghesien. Ende om te rechte te reijsen, alsoo ick het landt van Beloften ghenoegh gesien hadde, soo reijsde ick te rugghe weder naer Constantinopolen, alsoo daer anders gheen passagie en is, of ick most het door Oost-Indien naer Hollant ghenomen hebben, maer dit dacht my ongheraden: daeromme wil ick my weder nae Constantinopolen vervoegen, ende my daer noch wat voor een tijt stil houden.
Om den gragen nieusgierighen Leeser te voldoen met raerder dinghen mede te deelen van de stadt Constantinopolen, van het Hof en hofhoudinghe van den Grooten Turck, als mede van andere aenmerckens waerdighe saecken, Daer staet noch in't midden van de Stadt Constantinopolen het oude Saralil, op Duyts een grooten Hof, dat aldereerst ghebouwt ende bewoont gheweest van Mahomet de tweede, eer die voorgaende ghetimmert was, het welcke twee duysent treden in't ronde is omzingelt met een muur van negentigh voeten hoog en dick nae advenant, sonder eenighe toorens. Daer sijn maer twee poorten aen, waer van den eenen altijdt open staet, en wert seer nauw van de ghelubde bewaert: maer de andere gaet selden open. In dit Saral staen veel huyskens verscheyden van den anderen, een yegelijck met sijn kameren, keuckenen en andere gherieven, waer in de Vrouwen en Concubijnen van den Grooten Turck | |
| |
woonen, die 300 in't ghetal zijn, en zijn meest Christen kinderen en dochters, waer van de sommige gevangen sijn inde jachten en oorloghen, soo te water als te lande. So wel uyt Griecken, Hongaryen, Walachien, Italien, als uyt andere Christenlanden. En de kinderen worden ghekoft van de Kooplieden. En daer nae van de Beglier pas of Generael, ofte Bassanen dat sijn Hartoghen weder aen den Grooten Turck gepresenteert en geschonken, die de selve in dit Saral onderhout van alles dat zy begeeren, onder de bewaernisse van de gelubde mannen. Dese vrouwen hebben van 10, tot 10 een matrone die haerlieden onderwijst regeert. Ende leert alderhande hantwerck soo met de naelde als anders, de Capiteyn van dit Saral genaemt Capiangasi is oock een ghelubde, de welcke de besoldinge heeft van 60 asperen daeghs, die sich tweemaels daeghs verkleedt, eens in een lakens, en dan in een zijde kleet, hebbende onder hem 40 gelubde, die tot een ghemeene dienst van de vrouwen sijn, die den grooten Turck ghebruyckt alst hem belieft, en oft gebeurde datter een met kinde wierde, soo wort die vande andere gescheyden, haere staet en inkomste vermeerende, ende houdende onder het getal van sijn vrouwen. Ende soo sy een knechjen baert die kan nae zijn doodt in't Keyserrijck succederen. Maer de andere daer hy geene kinderen by en krijgt, die gheeft hy ten houwelijck uyt aen sijne Ianitsers, ende andere Officieren vant hof. En niemant hoe grooten Cadet dat hy oock is mach dese vrouwen sien dan den grooten Turck, en de gelubde vant Saral.
Van daer reysde ick met een Hollants schip genaemt Ligorne, om te besien de eerste plaetse daer Galliepele, dat leyt ontrent 3 daghen reysens van Constantinopolen. En van daer nae't lant van Cicilie, dit is onder subjectie van den Koninck van Spangien. En is seer periculeus om te varen, van weghen de zee platen ende klippen, en wy voeren voorby't eylandt Candie, op 't selve Eylant woonen meest Griecken. En de Caep is ghenoemt Ceriga, ende leyt Noort-Noort-West van Candia, en het selve is rijck van Oly en kruyt.
Aen 't Eylant Seriga komen veel scheepen om haere ververschinghe te halen want het daer van alles overvloeyt, en leyt op een hoeck van een Bergh, en is wel bewoont, en volckrijck, het Eylant van Suda dat Candia ghenoemt wordt, heeft sulcken groote haven datter 200 zeylen in kunnen leggen. Ende stadt Suda is onder subjectie van den grooten Turck, Candia is een vast betimmert lant dat den Turck int Iaer 1647 inghenomen heeft, door oorsaken dat de Maltesen zijn Soon gevangen hebben, ende en willen hem niet los laten, dan door geweldt van wapenen. Soo quam de Turck en nam Candia in: Maer aen Suda kan hy niet achter komen door het vaste landt: maer de meeste part van Suda hebben haer overghegheven, ende de Cooplieden en sijn niet een duyt beschadight, want de Turck had op lijf-straf verbooden dat men haer in gheene deelen beschadigen soude. Candia is een heel schoon landt van muscadelle wijn, die op verscheyden plaetsen ghesonden worden van daer scheepten ick over na de Stadt Missina. Ende in de Zee leyt een bergh genaemt Tromelus, ende de selve brant dach en nacht, hier seyt men dat het de Bergh Etna is. Ende het is daer seer | |
| |
periculoos om uyt alle de klippen ende Eylanden te geraken. De Stadt Missine hoort onder Subjectie van de Koninck van Spangien. En is machtigh rijck van zijde, dat op veele landen verstuurt wordt. Van daer scheepten ick nae 't Eylant Malta, ende leyt Oost-waert van't Eylant Missine. En het Eylant Malta is van witte steen klippen omset, en is 60 Italiaense mijlen groot, wel beplant en betimmert, en te sterck om in te nemen. De Stadt Malta die leyt op een hooghe Steen klip. Ende daer sijn 2 havens in te Seylen, ende sijn in 3 deelen verdeelt, en beschut voor alle winden. En het selfde Eylant is heel kostelijck. Malta hier voorens ghenaemt Melita is een Eylant gheleghen in de Mediaense Zee tusschen Cicilien ende Tripoly. Van Barbaryen de welcke vant Westen tot den Oosten langh is 22 mylen, breet 10 mijlen, ende int ronde 60 mylen, het is leegh ende steenachtigh hebbende vijf groote wijde havens, al uyt eenen mont spruytende. Ende in den inganck van dit Eylandt leyt een Kasteel al waer de Groote Meester op woonachtigh is, welcke by nae onwinnelijck is, soo wel om de ghelegentheyt, als door de bouwinge van de plaetse. Mits dat het seer wel voorsien is van Amonitie, ende op een hooge rotse gheleghen, op drie zijden omcingeldt van de zee. Aen de landt zijde met een breede wateringhe ofte Canael gescheyden van Burgo, 't welck daer beneden leyt, dat seer groot en wel bewoont is, veel Scheepen, Huysen ende wel gheboude Paleysen. Ende door het overvloedt van water datse hebben, en sijn op het Kasteel, noch Putten noch Fonteynen. Daer staen oock by het Kasteel veel schoone Griecksche en Latijnse Kercken. En op't midden van de groote plaets staet een groote verheven calomme daer men de quaetdoenders aen straft. Het is wel waer dat dit Burgo niet wel te houden is tegens een machtige belegeringhe, door dien datter vele groote hoven rontomme legghen, daer mede het lichtelijck sou te dwingen wesen, nochtans sijn daer woonachtigh een groot getal van Kruys-heeren, Ridders ende Kooplieden van alle Natie. Maer boven alle isser een groote menichte van Grieckse, Italiaense, Spaense, Morissche, ende Malteessche gemeene vrouwen. De gemeene en dragen in de somer anders gheen habyt door de over groote hitte die aldaer is, dan een lanck linnen hemt onder de borsten toegebonden, en daer over een langen mantel van witte wolle, by de Moren ghenaemt Bernuche de stadt is 6 Italiaense mijlen vant Kasteel gelegen opt hooghste van een Bergh omringt van 3 sijden met groote valeyen die vol steenen sijn, en moeylijck om daer over te trecken, ende aen de zuyt zyde 2 mijlen van de stadt staet een groote Fonteyne, de welcke soo groote overvloedigheydt van Palinghen en Ael geven, dat het by nae onghelofelijcken is, dewelcke soo scherpe tanden hebben, datter geen net of koorde is die sy niet aen stucken byten. In sulcker voeghen, dat soo de ghene die deselve willen vangen, die moeten hare draet of koorde bewinden met zyde of katoen ontrent de angel. Ende soo haest de dobber ondert 't water getrocken wordt, moeten zy die haestelijcken uyt het water op halen.
Vyt welcke Fonteyne onse Galleyen haer vars water halen. Daer sijn in dat Eylant wel 60 dorpendie al bewoont worde, alwaer seer veel Gerst en Comyn is | |
| |
het welcke een specie van Greyn is, datse onder haer tarwe mengen als sy broot Backen. Daer wast oock veele Cattoen, een hoop fruyt, als Citroenen, Orangie appelen, Meloenen ende meer andere vruchten en fruyt, die seer excelent van smaeck sijn. Maer van wijnen en tarwe doen sy haer provisie uyt Cicilien: daer vallen oock seer schoone Paerden ende Muyl-Esels. De kruys Heere van St. Ian, leyde my in een boomgaert ofte hof die de groote meester had doen maken aen gheen zijde van de haven vast aen Bourgo, inde welcke een schoon huys staet, met zalen, kameren, en keuckens, het voor hof is met vierkante steenen gheschockeert. En in de Galerie is een koele Spring-fonteyne bequaem om te drincken, met een Huysken voor de Hovenier. En een Capelle met een vijver om te paerden uyt te drincken, alle te samen met subtile konsten ghehouwen ende ghesneden, in een groote Rotse een groote man te paerde groen gheverft veel grooter dan de Rustique van Roomen: aengaende 't hof, de aerde isser in ghedraghen, en is beplandt met alderhande fruyt boomen. Als Paradijs appelen die sy lieden noemen Muses, het welcke een fruyt is by nae soo groot als een kleyne kees, ende de bladeren zijn by nae een ander half vadem lanck, ende ander half voedt breedt. Dadelen, appelen, peeren, pruymen, persigen, ghemeene vijgen, Indiaense vijgen met meer andere vruchten. Sulckx dat de plaetse vol is van alderhande wellust ende delekaetheyt. De ghetemperheydt des loghts isser danghereus in de Somer overmits de groote hitte van de Sonne. Daer is noch een haven neerwaert gheleghen ghenaemt de strenghe van S. Paulus.
Van Malta scheepte ick nae't landt van Elecante, het leydt in Spangien ontrent 100 mijlen inde Straet ghenaemt Iebeltere, de selve plaetse Iebeltere die leyt recht over de kust van Barberyen, ende men sou het met een groot gheschut beschieten, en de selve is heel nauw, daer de meeste scheepen haer ververssen, ende leydt op een hooghen steylen Wijn bergh. En de selve haven is wel een halve mijle weeghs groot, en de scheepen en derven daer niet in komen om de groote ondiepte, en de selve is seer periculeus om de Turcken die daer haer residentie houden. En tusschen Iebeltere en Alecante ende Cartesenuwe, In de selve plaetse Alecanten komen alle goede waren ghelijck corenten, en wijn. Ende aen de west zijde leyt een groot Kasteel, in de Zee zijnde, soumen segghen het waer een Eylandt. Ontrent een dagh reysens leydt een bay, ende is een plaets van de Garnatinen en werdt ghenaemt S. Catryn.
Daer van daen reysde ick nae een Stadt genaemt Sienua. En is een rijcke Stadt van goet en geldt, ende is heel betimmert met kostelijcke Paleysen de eene kostelijcker dan de andere. Ende rontom de Stadt is over berghen ontrent ander hallif mijle weeghs, een muur ghetrocken die dubbelt is ghebouwt, 't is wel een goet landt maer quaet volck. En van daer reysde ick langhs de kust Sienua nae een plaetse die ghenaemt wert opt Italiaens Sardien de Santeremo, en is een plaets seven of acht dagen langh reysens tusschen de boomgaerts in, daer alle kostelijcke fruyten in wassen van Citroenen die een hooft groot sijn en van andere kostelijcke fruyten meer, die in andere plaetsen niet te krijghen | |
| |
sijn, als overvloedigh oly en wijn. Ende die volcken seggen het is een kleyn Paradijs. En de selve plaets leyt dicht aen de Zee, daer ontrent loopt een golf van Arbone. In de voorschreeven plaetse wassen veel Paradijs appelen, opt Italiaens genaemt Cidre, de selve zijn heel groot, ende een partye vallen kleynder, ende de Iooden komen van alle plaetsen dese vruchten met duysenden halen, als mede de palm bladeren. Dese plaetse wel besien hebbende soo reysde ick nae Vranckrijck op de eerste Stadt die genaemt wordt Marsilien en leyt in Provence. En in de Stad Marsilien leggen al de Galleyen van heel Vranckrijck. En Marsilien is een kleyne Stad maer heel groot van omgrijp met de voorsteden en het landt, want dese maken ontrent te samen uyt 60 duysent weerbare mannen. En is heel fray van plantasie, daer de Chatolijcken een Kerck hebben die genaemt wert Sancte Magdalene. Sy segghen dat dese Magdalene, soude wel eer in de verstooringe van Ierusalem daer aen ghedreven komen hebben sonder roer sonder zeyl, Dese Kercke is heel konstelijck getimmert, en ontrent by de selve stadt Marsilien 50 duytse mijlen leydt een Eylandt ghenaemt Corsica, daer zijn de bloet kralen overvloedigh en werden daer op gevist, op dese maniere. Daer sijn schuytjes in yder drie mannen met knijp tanghen daer sy die mede op halen. Dat een heel kostelijck Corael is, ende daer van daen over al ghestuert wordt.
Van daer reysde ick na Vranckrijck op Avingon onder 't gebiet van de Koninck van Vranckrijck staende. Dese Stadt is wel eer aen een Paep gheschoncken. Die dese Stadt lest heeft vast laten maecken en daer loopt een kostelijcke Reviere langs de stadt, en is niet wel winbaer door de groote menichte van volck, drie dagen daer van daen leyt een Kasteel dat genaemt wert Oranien. De Stad is kleyn en 't eenmael onwinbaer en het Kasteel is heel groot daer altoos 400 Hollantsche Soldaten op legghen behalven de stadts burghers het selve Kasteel van Orangien leyt op een hoogen steylen Bergh, en men moet daer in 't rondt gaen gelijck een wentel trap op de zijt van de Berg. Ende aen de west-zijde is het so slecht oft met een bytel afghehouwen was. Dit Kasteel schijnt van verren drie kantigh te wesen, en is heel vast betimmert, en wel voorsien van kruyt en loot, en proviande ende sijn daer als hier te lande mede Gereformeert. En op het Kasteel is een Born ofte Put gegraven, daer sy soet water uyt halen, dat met een rat opghewennen wordt. Wy smeten daer eens een steen in, en wy mosten een lange wijle wachten eer dat wy die hoorden vallen. De stadt Orangie is sonderling met stercke muren omringt en met een vaste wal. Ende is een fraeye Koopstadt van Amandelen, Oly, en Wijn die daer wassen, ende worden na de kust van Marsilien gevoert. Die van Orangie leven op de Hollantse maniere, en de meeste Borgers spreken goet Hollants. Van daer reysde ick na Lion, en van daer op Menpoly die de name voeren datse hoovaerdigh sijn. Doch is een kleyne stadt. Maer rijck van Rogge en Tarwe die daer zijn wassende. Van Menpoly reysde ick nae Hollandt.
Eynde van de Groote wonderlycke Werelt.
|
|
Auteursrechtvrij