|
| |
| |
| |
Een Kordt Waerachtigh-verhael vande geheele Kust van Bresil, alwaer ick seven Jaren geweest ben inde tyden van Prins Mauris:
DE inwoonders sijn over buuren van Spangien, Mauritanen en Mooren-landt omwoonders vande uyterse grensen van Africen en Iava, tegen voetigh volck van het Eylandt Anrea, hoewel neveligh, soo worter nochtans met dese winden vermaeckt, welcke de ochtent de dampen opneemt en maeckt een schoone sonne-schijn, 's Winters waeyter een zuyde-windt op, sommighe bossigh, sommighe wey-landt en bouw-landt, sommighe van vette vruchtbare kley. Om te beschrijven het landt van't Resif 't welcke leyt int water, aen de eene zijde, dat de zee komt daer teghen spoelen, de andere zijde leyt de Reviere tusschen; doch in allerleye vrucht wordt meest genoemt die sy Ananases noemen, 't is een laghe plandt aen welckers tacken sijn seer sachte Pijn-appelen hangende, daer en boven sijnder veel vrucht dragende boomen te sien, dewelcke te langhe soude sijn om te verhaelen, en veelerley soorten van Visschen, soo in verwighe Vogelen, vier voetighe dieren, maer meest wilt, ten deele onbekent. Hier zijn uytwendige veel vederighe Papegayen versiert met veel verwighe Vederen, en seer bequaem om menschelijck spraeck te leveren: dese zijn een sulcke menichte dat sy de Dorpen verdonckeren ghelijck een nevel ofte mist. Van de inwoonders genieten sommighe haer vryigheyt als alle de Portugijsen, Nederlanders en Ropianen, oock Brasiliaenschen inboorlinghen en andere leven in slavernye, en de selve zijn Brasilianen ofte Swarten, uyt het Eylandt ofte Koninghrijck van Angola ofte Capo de Verde ghekocht en hier over ghebracht sy woonen in Dorpen niet na onse wijsen t'samen by een gevoeght, maer met afgescheyde huysen 't sy door vrees of mistrouwen van malkanderen. Op het vaste landt van Timurere daer is een Vogel die een hooren op't hooft heeft, ende is heel krom: ende noch een andre Voghel die een hooren aen de wiecken heeft, daer zy malkanderen mede slaen, ende souden een mensche dooden: ende daer is een Reviere die ghenaemt werdt St. Franciscus, inde welcke veelderleye soorte van Visch is, soo kleyn als groot. Daer zijn Visschen die de jonghen uyt de mont spuwen. Daer sijn oock groote vreemde Snoecken, de | |
| |
welcken sulcken een leckere smaeck hebben, dat onseghelijck is: ende my is gheseydt dat de Portugesen hebben willen besoecken de Reviere hoe langh dat zy is, Daer sijn oock Zee-verckens die haer aen de kant vant water houden, de welcke met sulcken gheschrey uyt het water komen, dat sy de menschen vervaert maken. Ende daer is oock dien Cauman die de menschen soude verslinden als het water. En daer is oock een ander slagh van Voghelen, de welcke haer kost hebben van steenen, de welck haer by duysenden vergaren en gaen altijdt voor de windt, en dat door kleynheydt der voghelen, om dat sy dat swaer lijf niet inde locht konnen brenghen.
Om int kordt te beschrijven de natuure der beesten, als groote slanghen, de welck niet sijn om te vanghen, ende hanghen aen de Koockerneuts boomen, de welcke zijn van veelderleye verwe, als, zwart, groen, gheel, wit, blaeuw, ende de selve zijn 25 voeten langh, ende de zwarte zijn snoder dan de andere, want haer verstandt is soo, dat sy de mensch om de middel vatten, en de groene sijn van sulcken natuur, dat sy sijn hanghende op de groote Kokerneuts boomen, de welcke de menschen sien, komende soetjes vallen op de menschen haer lijf en laten de staert by de beenen op kruypen ende steeckense int fondament en doodense soo: ende de gheele sijn van natuur, als zy de mensche steecken, soo sy dan eerst het water kryghen soo moet de mensche sterven, maer soo de mensche eerst het water krijghen kan soo moet de Slange sterven.
De Kokerneuts boomen sijn so datmen van een noot hem zat drincken en eten kan: Maer daer sijn ander slagh van Slanghen, die niet als van Struys en andere soorte van Eyeren leven, maer deselve zijn slim om de menschen te dooden, of men moet reght op middel aen treede, ende de Brasiliaenen weten haer wel met haer flits-booghen te schieten, door dien dat het over-al-bossigh landt is, en al meest met fruyt behanghen, namentlijck: Casoens appels, Backovens, Penannus ende Mangayos. Ende een ander slagh van appelen als zy vande boomen vallen soo vallen sy aen stucken, als eyeren. Maer op een party Eylanden naest by Brasilien, om dat sy de klare eyren indt landt vinden die de Son ghekoockt heeft, maer het is bevrucht met Brasilien hout van allerleye koleur dat de inwoonders branden. om te beschrijven de natuure vande Suycker moolens, die zy 't gantsche jaer door planten, daer 't gantsche landt vol van is.
Om te beschrijven de slagh ende natuur van menschen zijn seer onderscheydelijck. Daer sijn oock een slagh van de Indianen die haer kost hebben van de Portugesen, deselve sijn soo van natuuren dat sy met wijf en kinderen in een plaets gaen die ghenaemt wordt Aldea: dat is te segghen, een vergaderingh midden int Bosch, ende haer bedde sijn van Catoen t'samen ghevlochten, daer sy met haer 4 of 5 legghen konnen, als de Hollanders hulp van doen hebben, soo komen sy met 5 of 6000 man, om de vreemde nature van kost die haer de Hollanders gheven, ende een partije Officiers die onderhouden werden met kost en kleederen, op de maniere der Bresilianen, en hebben groote gaten in haer ooren die sy vol wol doen, ende haer lijf is root van de Son, en haer wil- | |
| |
de beesten haer kost is. Het andere sijn zwarte menschen die van Angola ghebracht worden, by heele schepen vol, ende werden verkocht op't Resif: die daer nae op Olinde ghekocht werden, die slaven moeten voor al haer leven eeuwigh dienen, ende kost moeten sy selve besorgen: op de maniere gelijck den Turck met de Christenen handelt, maer den Turck handelt ghemeen noch beter met de Christenen, ende geeft haer alle jaer een kleet: maer de zwarte krijgen maer een kleet om haer middel. Daer is noch een ander slagh van menschen die genaemt worden Taboeyers, die selve sijn heel curieus, die gaen de gantsche tijdt haers levens moeder naeckt, ende in haer wangen sijn grooten gaten die sy vullen met allerley Vederen ende Catoen, ende onder den kin sijn oock groote gaten die sy met Vederen vullen van allerleye koleur, en haer lijf is bruyn van natuur, ende een party van den Adel hebben haer lijf gantsch doorsneden, ende dat selve met aerde weder aen geplackt, en dat selve is de nature en moedigheyt van haer kleeren, ende vrouwen hebben de kinderen op de arm sitten met de borst inde mondt, die haer kost hebben ghelijck de beesten, de eene hier d'ander daer, d'eene nacht hier de andere daer, en haer kost is ghelijck van wilde beesten die sy met pijl en boogh schieten, ende sy eten de kost niet gekoockt in potten, maer sy graven een kuyl int sant, die, daer sy de Sieroop leggen, wort sy gekoockt en eten dat. Ende haer maniere is, als sy een dooden hebben, dan gaen sy met haer groote hopen by malkanderen en sitten daer 5 of 6 dagen en huylen by malkanderen, dat men haer een groot stuck-weegs hooren kan, om te beschrijven de Geloven kan men niet merken, maer sy komen om een jaer by duysenden by malkanderen op een hoogen Bergh en singhen en tieren datmen haer niet verstaen kan, zy houden 't somtijts met de Hollanders, somtijts met de Portugesen, die haer maer de kost geven, en sy draghen oock een slagh van swaerden van Brasilien houdt, daer men een mensch mede van malkanderen soude konnen houwen. Somtijdts komen sy met Papegayen en Perkitten, die zy ruylen voor kleyne Schilderyen en ander tuygh. En my is oock geseyt van de Inwoonders dat de Tapoeyers haer dranck is van vrucht die sy uyt een boom tappen, daer zy droncken af worden ende dan komen de Tapoeyers met honderden en danssen met groote hoopen onder malkanderen, 't sy op wat plaets wat het wil, ende de selve menschen loopen soo snel door de gewoonheyt dat sy de wilde beesten konnen achterhalen, die vreesen oock niet voor de wilde dieren, die daer genoegh zijn te krijghen daer zy dagh en nacht nae loopen jaghen. En my is selven gebeurt dat ick met Graef Mouris quam voor de boeyen daer wel 6 of 7000 mede waren, ende deselve zijn so fel int loopen dat sy de vyandt konnen achterhalen: maer om te vechten soo moeten zy achterstaen. Sy konnen oock een deel kost opsoecken voor ons, en daer is oock een ander slagh die dubbelde tanden hebben, die ghenaemt werden de Menschen-vreeters, de Vrouwluy gaen met de kinderen op de rugh, en geven haer de borst inde mont, die wel op letten om ons volck te vangen, om daer van een goede maeltijdt te houden, ende haer spraeck valt haer soo swaer dat sy maer piepen, ende haer maniere van slaepen, is op dese maniere, de meeste part hebben een gat gegraven, daer sy met het lijf in kruypen, ende het hooft steeckt'er | |
| |
uyt ende decken haer met het warme sant. De ander wilde slagh, werden ghenaemt Capoculis, de selve Indianes hebben een manier dat sy de menschen vanghen en tappen haer bloedt af, en drincken haer bloedt voor wijn en legghen de menschen in een gadt met groene bladeren bedeckt, ende daer sandt over, en vyer op, en braden haer soo, ende komen met een grooten hoop ende Eten dat selve: ende deselve Tapoeyers hebben groote gaten door de neus, met wilde vederen versiert, ende daer is oock een slach van menschen die ghenaemt werden Ardes, die uyt het landt van Ardes ghebracht werden met groote hoopen, die op de selve maniere zijn als de Tapoeyers, die haer aenghesicht hebben heel doorsneden, die by menichte op de suycker molens ghekocht werden, die de suycker moeten planten, en die wortel werdt ghenaemt Ferinje, die zy voor broodt Eten. Daer is oock een slach van menschen die de ooghen inde borst hebben.
De Ferinje is van nature, dat alsmen dat plant, dat heeft de nature, dat, als het op komt, soo wast daer een boom aen omtrent een span hoogh, daer is een wortel aen omtrent een hooft groot die sy de wortel af snijden, en steecken de boom in de aerde, om weder te wassen. Die wortel gheschraept zijnde, soo is hy wit, en die rijft men, als hy gereven is soo douwen sy dat sap daer uyt, de welcke is als gras dat sy in een grooten kuyl gieten om de fenynigheydts wille, soo de mensch wat in sijn lijf kreegh, hy soude daer van moeten sterven. Dat selve Ferinje is heel onghesondt voor de mensche die hier van daen komen door de kracht van't Ferinje, de welcke het bloedt op Eet: Maer de Inwoonders zijn't selve ghewoon, de welcke Inwoonders hebben gheen noodt van de Wormen ghelijck de onse, de welcke een mensche inde schoe in kruypen ende byten haer in't vleys, en worden door de groote van't Eten gelijck een ronde Eite die de mensch int lijf in vreet ghelijck de Kancker: maer zy konnen daer wel voor wesen, als hy daer met een spelt of mes by kan om te steecken, het vleys rontom los en halen hem daer uyt, anders soude hy hem den voedt wel heel uyt vreeten, soo sy daer niet dra ghenoch after saeten, daerom komt dat meenigen Soldaet het been lam of kreupel heeft, dat hy daer op staen noch gaen kan door de luyigheyt van haer versuymen dat sy hem daer niet uyt en haelen.
Daer is oock een hooft pijn, de welcke staet uyt de nature dat de mensch niet voor hem siet, die ontstaet uyt de nature dat de Wormen komen int fondament kruypen, die den mensch soo moe maeckt door pijn: maer daer is raet genoech toe, soo hy neemt een Appel of Lemoen en snijt hem in 4 stucken, ende steeckt hem int fondament, soo sult ghyse door de vyerigheydt verdrijven, Maer dieper te landt in is een vreemde nature van Wormen, de welcke komen in nature ghelijck een Orte die inde scheen in kruypt ende loopt heel in't dick van het been: maer men moet datelijck na de inwoonders gaen en latense uyt halen: maer soo de worm breeckt so moet het menichmael sijn leven kosten. Maer de kost en drank moet hier van daen komen, die sy daer Eten. en daer sijn gemeene wilde beesten | |
| |
die de menschen schaede doen: ghelijck in mijnen tijdt selve gebeurt is, en menichmael selve ghehadt hebbe. Daer is een plaets de Rey van Sint Francisco, daer waren een deel Soldaten, Officiers, onder een boom zittende, die van een grooten Tygher besprongen zijn, so dat hy twee verscheurde en de ander swaerlijck ghewondt heeft: en doen hy sijn wille volbracht hadde soo ginck hy weder wegh, want daer hulp noch gheweer noch andere dinghen, het welcke gebeurt is de maets die het my selve verteldt hebben, datmen hem wachte moet van de wilde dieren, die daer sijn in groote menichte, die het landt uyt geeft tot groote schade. De plaets die ghenaemt wordt Portegolo, houden sy ghemeynlijck als belaghers harer vyanden vryent, oock ontbreeckt aen die rouwe ghemoederen gheen loosheydt int quaet doen, wreetheydt, trouwloosheydt, sijn by desen niet selde in plaets van voorsichtigheydt en kloeckheyt, dit mercken zy, welcke de hoop van winst, van onse landen daer nae toe treckt.
Voorwaer in dese seden der menschen mach men met de minste beschouwinge verkeeren, de wijsheydt der natuure verwonderen, welcke soo veel hebbelijcke, soo veel driften der ghemoederen met een ghelijckenisse der leden bedeckt heeft: dese dinghen onderrichten ons verstandt, op dat wy by verscheyde gheweest sijn en bekennen, wat quaet en wat goet dat men van elck volck te verwachten heeft want nerghens sult ghy eenigh soo gheschickt en volmaeckt van leden vinden, in welcke niet yet schort noch soo trouw, welcke niet ghedaen ende ghepresen wort. Het middel landts volck wordt met wapenen teghen de Portugesen beschermt, omtrent de strandt leven sy onder de selve vermenght onder haer ghebiedt, het landt voedt haer eyghen gheslachten en formen in wonderlijcke verscheydentheydt van viervoetighe Dieren, Slanghen, Voghelen, Visschen, Boomen-planten, welcke aen haer schrijvers ghelaten een ghenoeghlijck stof, het is overvloedigh ghenoch in bronnen en vermaerde revieren, onder welcke de voornaemste is, diese ghemeenlijck Rio de la Plata noemen, die met een mondt van 40 mijlen in Zee ghedreven werdt, soo gheweldigh dat de Schippers soet water scheppen eer sy uyt de zee het landt sien, oock zijn der vermaerde Reviere Rio de S. Francisco en veel andere meer, die niet ghenoemt zijn. Rimpelt uwe voorhooft niet Leser? wy sijn buyten Italien en Griecken, 't is niet alleen de ouden vergunt veel woorden te maken, oock by de Americanen is de kracht, het haere naer haer wil te uyten. Dit alles in't bysonder te vervolghen, sijn niet de ghesiende dinghen in Bresil te beschrijven, 't sy ghenoegh de ghelegentheydt, landt-palen, vooghdijen, volckeren, op komtste aenghewesen te hebben 't sal moghelijck sijn andere in haer gheschick te spreecken, uyt plicht dit bysonder te verhaelen. De vlijdt der Aert-schrijvers heeft overlangh in Noorder, zuyder vooghdye onderscheyden, maer de delinghen in't Spaensch, Nederlantsch, is jongh de eerste, en is van natuure de laetste van de menschen kloeckheijt en dapperheijt die vande scheppende Godt, dese van verdeeltheden tusschen de Vorsten die ghedurighlijck en onveranderlijck, dese vereerlijck ende nae advenant der oorloghen verscheyden.
Onder de Cholonien volck plantingh van Bresil is van Farnabock vande | |
| |
grootste, als welck sich sestigh mijlen langhs de strant uyt streckt, tusschen de mondt van de vermaerde Revier van Sinte Franciscus, en de vooghdy van Itamarica, is het ghewonne goet van Eduart Albuquen Portugijs, uyt wiens naem sijn broeder Matthijs Albuquen heerschte, de welcke tot Olinda ghekomen was, weynigh te vooren als het de onse in naemen, hier worden elf woonplaetsen en Dorpen van Portugijsen bewoont, gheteldt, de eerste is Olinda aen de zee-strant, seer schoon van Huysen en Kercken. De gheleghentheydt en is om sijn heuvelen, die 't in sijn omvangh heeft, soo oneffen, dat het nauwelijckx door menschlijck vernuft ghestreckt kan worden, in des selfs hooghte.
De Iesuyten Kloosters treffelijck van ghebouw, rijck van inkomsten, en van Koningh Sebastiaen ghebouwt, uytghesteeken, het vertoonde sich eerst net en seer ghenoechlijck ghesicht, aen die uyt zee quamen: daer beneffens sach men noch een van de Capusijnen, ghelijck oock aen strandt de Dominicanen, en int voorige deel der stadt, behalven het Nonnen en ander Kloosters, het Klooster van Sinte Bent, sterck van natuure en arbeydt, het heeft twee Kercken ghehadt, de eene met namen St. Salvator, de andere S. Peter toege-eygent, de Inwoonders worden op 2 duysent geschat, behalven de Geestelijcke en Slaven, dese wierden met een onghelijcke ghetal, als sy pleghen tot 4 vaendelen geroepen te worde: daer waren omtrent 100 rijcke wel gheachte burghers, van hier te zuyde tusschen de Reviere Bibecibi ende de zee streckt sich by nae een mijle veer een langh sandigh endt aerdigh padt even als een band of rif, welcke oock elders Gods voorsichtighe sorgh aen dese strant teghen de aenvallen der zee ghestelt heeft, daer het eyndight is een Dorp het Resif ofte vertreck ghenaemt gheweest, moghelijck om dat tussen dit een ander gelijcke langhe streeck landt die zy 't steenen Resif noemen: daer de schepen sich pleghen te vertrecken om haer ladingh te ontfanghen en te lossen. Het wordt dicht vande Inwoonders bewoont ende daer de zee de sant-streeck midden door steeckt, is een Ree van groote schepen, mits de uytnemende diepte der zee hier teghen over daer het steenen Resif eyndight, hier en daer van de zee door spoelt, is een tooren uyt het water rysende geweest met de naem van het zee slot, tot onderscheyt van dat volck datmen op het zandigh Resif sagh, en het Landt-slodt genoemt wert bij de Portugesen St. Ioris. Nae 't verlaten van Olinda, hebben de meeste Burgers en Kooplieden int Resif begeven, en't selve met treffelijcke ghebouwen versiert, tot dat Mauris-stadt zyn luyster wegh te nemen, het is van de onse met een staketsel omringht, ende daer 't na de Reviere leydt heeft het geen slechte sterckte gekregen, dewijl het met het vallen van de vloet door ganghbaer zy.
Soodanig was Olinda eer het de Hollanders in-naemen, diese de landt Resiffen, als oock het Eylandt van Antonyfaas door nieuwe sterckte onwinbaer gemaeckt hebben dit Eylandt pronckt nu met des Graven Paleys van Fryburgh tot sijne eygen profijt op sijn eygen kosten gebouwt, als oock met Maurits-stadt met verwondering met bruggen over een tweevoudige Reviere | |
| |
geslagen, de tweede woon plaets is Garasin geweest, een Dorp weerbaer als een Stadt, wat veer van de Strant, tegen over het Eylant Hamarica, vijf mijlen van Olinda: eertijdts was het bewoont van slechte Portugesen, die haer leven met handtwercken onderhielden, maer nae dat Olinda aen onse kant gekomen is, soo sijn hier rijcker na toe verhuyst. Dit Stedeken hebben de onse int Iaer 1632 in gekreghen, en nae't innemen door den brandt en plunders seer geschonden. De derde is het voornoemde Resif geweest, de vierde Moribeka, meer midden in't landt ten Suyden 5 mijlen van't Resif, de vijfde van St. Antony, seven of acht mijlen van't Resif ten zuyden, neven het hooft van St. Augustijn, de seste van Michiel de Poynca, seer dicht bewoont, 10 mijlen vant Resif, alwaer 13 Suycker-molens jaerlijckx een groote menighte Suycker op brengen, gelegen aen de Reviere van de selve naeme, welcke sich aen de Zee aent Hooft van Sinte Augustijn inde Zee ontlaet, de sevende is het seer wijtlustigh en genoechlijck Dorp van Sirenheym, alwaer sijn twaelf Suycker-moolens, welck elck gheluckelijck 7 of 8000 Aroben Suyckers op brengen, een Aroben weeght 7 of 28 ponden, het loopt 13 mijlen van't Resif, de achtste woonplaets is van Gonsalvo de una, twintigh mijlen vant Resif, heeft 5 molens, de negende Porto Calvo 25 mijlen vant Resif, wercke met 7 of 8 moolens, hier is het Kasteel Pavacaona door Maurits overwinningh vermaert, de tiende is het Dorp vant Noorder Alagoa 40 mijlen vant Resif, de elfde het Suydel Alagoa, by na even soo veer gelegen, men woonter oock, de inwoonders zijn over bueren van Spangien, Mauritianen, Moorenlant, om woonders vande uyterste Grensen van Africaen, Iava tegen voetig Volck van het Iavere, hoe wel neveligh, soo wort het nochtans met de lieffelijcke zee-winden vermaeckt, 's winters wayter een zuyde wint, Soomers Noort-Oost, op sommige int Bossigh, op sommige vlack en goet Weylant, op sommige ryst tot heuvelen altijdt goet en het Weylant, en wort met dickwils slagh regen besproeyt: Waer door men sigh meer moet verwonderen, hoe datter in de vruchtbaerste landen en gesonde lught, de mensche soo wreede en raeuwe gemoederen hebben.
De meeste opkomst is meest van Suyckeren roothout, bequaem om laecken Verwen, hoewel de meeste der Portugesen hier by na allerleye Fruyt van Europen hier nae toe gevoert hebben, de Suycker heeft de nature dat het in lange rieden verborgen sit, waer uyt een seer aengenaem saek de Afrische overtreffende, gedranck in kopere Ketels gekoocke wordt, en voort even als een naelt spits in gedrongen, ofte nae het dicktste nat uytgedruckt, weeck gelaten wordt, hier toe staen die werck-huysen altijt open die de Portugese Nigenien noemen, om dat dese nieuwe plaetse van een verheeven verstandt en onder de Neno de laetste eeuwen gevonden sijn.
Wt dit arbeyden der Mooren en Swarten krijght de Koop-Man zijn swaere voordeelen, ende de Suyckeren jaerlijckx met Scheepen vol uytgevoert worde, verstierense voor groot gelt door gantsch Euroopen. Al de Cholonien Volcks planten sijn voor ons der Portugesen geweest, de woon plaetsen van den Over- | |
| |
sten des gantsen Lants, is de Bay Totos los Sanctos en de Stad van S. Salvator. Nu heeft het Spaens Brasilien andere Heeren als het Nederlants, en het Portugese rijck, en andere Setels: als der Nederlanders, de tael is swaer om te leeren, en van alle soo veel sy noch onbekent sijn, maer een hoe wel in sommige naemen der onderscheyden, welck de Mannen anders als de Vrouwen ghebruycken, de aert en seden, kleeren der Brasiliaenen, sijn ofte gemeen ofte na de verscheydentheyt der Volckeren, by sonder in hun tael gebruycken sy, machmen Mafkens geloove, dese drie Letters F. L. R. gantschelijck niet om dat als sommige gissen willen, sy geen Fides gheloof leeren, wet Rex Koningh hebben. De inwoonders sijn van sommige wreeder, sommige van safter natuure, sommighe Wit, sommige Bruyn, Mannen en Wijven gaen naeckt, behalven de Inwoonders van Captanie ofte hooft manschap van S. Vicent, die geschikter met huyden van wilde beesten bedeckt worden: haer genoegh stercke lichaem beschilderen sy met verwen, ofte besmeeren 't met sap van Appel Genipapis, sy versieren haer met Vederen van veel verwige Vogelen, laten 't hayr alleenigh in de neck hanghen, en maecken alle andere deelen des lichaems kael, en hebben even als de Sineesche Volckere platte Neusen de Mannen sijn verscheydelijck gheschooren, soo datmen daer de Volckeren onderscheyden kan, de Vrouwen laeten 't hayr hangen, uytghenomen in droefheydt of by af zijn van haer Mannen, hebbende geen Godtheden, eeren eenighe Goden, als misschien de Donder of Blixem, tot welcke haer gemoederen groote eere draeghen, sy vreesen de quade geesten tot voor spoocken, wichelerye, tot rasens toe genegen, werpen de lichte en onhebbelijcke verstanden, sijn met bedriegelijcke uytleggen der teken, door liegen en winlistige duysternisse, waer voor sy houden de Toveressen in waerden, leven veel Vrouwen in de echtscheydinge houden haere Vrouwen wel, en draeghen sorge voor haer ('t sy haer ghemoet) 't viel oock den Nederlanders niet ongemeen, door eenighe dranck vervremt wort, uytgaende hebbe de selve gaeren by sigh met die ordere, dat soo sy nae't lant gaen de Man voor gaet, vaerdigh om teghen wilt of vyanden te gaen so sy weder keeren: de Vrouwen voor gaen de Mannen volgen, op dat sy eenigh voort komende quaet te eerder ontvliedende, 't huys houden syse in't oogh, vreesende voor vreemde lieden, weten van gheen gesette tijden, om te eten, onder een dack, lanckwerpighlijck een schuyt met Palm bedeckt, woonen veel huysghesin te ghelijck, slapen in netten wat hoogh vande Aerde op gehanghen, sorgeloos en onbekommert om 's nachts de quade beeste, dampen uyt de aerde op klimmende, te ontvlieden sy hebben eertijdts van gheen Kooren of Wijn geweten, leven van een gesaeyde wortel, welcke tot meel ghemaeckt, sy Mandioca noemen: sy swemmen tot verwonderen toe, en duycken altemet heele uuren langh met de oogen open.
Sy schieten seer konstelijck Vissen, wacker en neerstelijck, suypen onbekommerlijck en sijn seer gheneghen tot onhebbelijcke dansen, dickwils seer verdraeghsaem van arbeydt en kommer, in't Iaghen namen sy de beeste in snelheydt ghevanghen, en eenighe daeghen ghemeste vyanden slaghten sy met | |
| |
groote dansen, en aen spitten gebraeden, vretense op, die dit ter beurt valt gaen wackerlijck ter doodt, als uyt een boeckjen haer daeden tegen haer dootslaegher verhaelende roemen, dat sy niet ongewroocken sullen sterven, sy woonen verstroyt, reysen met hoopen met sleghte ordere, wonderlijcke stilte, strytbaer bloetdorstigh tegen haere gasten, een Vreemdelinck zijn sy vriendelijck en boven maeten beleeft, ontfangende de selve omhelsende, 't hooft aen borst druckende met veel traenen en suchten, jammerende over de ongemacken en moeyelijcken wegh, terstondt het aengesight verstellende, wissche haer oogen af, doen een vrolijck ghebaer en wesen aen de swanghere vrouwen, en hebben int baeren niet veel pijn, door dien de warmigheydt der lucht in't arbeyden helpt, believen gheensins van't Kinderhalen in huys te blijven, als onse vrouwe doen: Maer stercker en vaster sijnde, staen terstont op en begheven sich tot het huys werck, sy hebben haer kinderen seer lief, suygense een jaer langh, en weygheren haer andere spijs, en soo dickwils als sy uyt gaen hebben sy een kleijn netje, welck sy Tupnia noemen, op haer rugh hanghen, houte knotsen is der mannen wapenen, die scherpen sy met beenkens of stocxkens, om daer mede door iedere man-buysen of schilden te schieten, meenen dat goede ofte quade daden nae de doodt noch gheloont noch gestraft worden, die oft met een geheel lichaem ofte van leden verminckt ofte door wonden overstolpt gestorven zijn, achten sy dat nae de benedenste woonplaets sincken, waerom sy de verbrande lichamen met aerde bedecken, by deselve een net om te slapen voor sommighe daghen kost voegende om dat sy sich inbeelden, dat de zielen der dooden ondertusschen slaepen en spijs nutten, haere dooden betreuren sy onmatighlijck, verslyten een heele maendt met huylen en krijten, werpen sich moedeloos op der aerden, ten eynde terstondt droefheyt, met suypen en dansen tot swaermoedigheydt van dansen, soecken veel sangh en speel-tuygh die sy eygen hebben, en verpoosen niet min als andere neuse het ernstigh met wat boertighs, de binnelanders ende al die haer voor Ouders seden houden, hellen door haer grouwelijck leven meer tot de beesten als tot menschen, sy sijn seer begeerigh tot wraeck en bloet vergieten, lichtvaerdigh en stout tot strijden en vechten nae ingevoerde Godtsdiensten, en oeffeninge der vrije konsten in Dorpen en steden verdeelt, hebben sich die aen de Zee woonen tot de seden der Europiaenen gewent, soo dat men hier de spreuck Tactius gebruycken mach: men leefter datter ontrent de Zee: maer aen die kandt daer de naeckte, en voort Menschelijcke geslaght schandelijcke verwoestheyt de gemoederen, der inwoonders verwildert heeft, sijnde door geenige wetten door gheenige wackerheyt gemaetight daer verharde ongeschaefde Menschen haer natuere, tot de oude seden en aert, haer voor ouders die tot haer ghevoert niet bekent zijn: Oock in kleynder Dorpen die de Brasiliaenen Aldeas noemen: men heefter seventigh gebouwen, waer in de Suycker ghekoockt wierdt, getelt men van de selve, waeren sommige soo groot als dorpen, om de menighte der omwoonende wercklieden: Men seght dat van de selve jaerlijckx sooveel Suyckers vergadert wort, als genoegh om tachentigh of negentigh Scheepen te laden: Ick hebbe van goederhant verstaen, dat op een dagh uyt de Haven van Olinde, veertigh | |
| |
Schepen geladen af gevaeren sijn, in Schuere, noch sulck een menighte van Suycker laten, datter noch wel eens so veel ghelaeden soude worden, ende den selven en kan niet gemaeckt worden, sonder den arbeyt der swarten, van welcke uyt de havens van Angola en andere havens van Africen hier nae toe ghevoert worden, het is seecker uyt aenteeckeninge der journalen, dat 1620 uyt de haven van Angola alleen, in vooghdye van Farnambock, inde tijdt van vier jaeren 150430 swarten met de grootste kosten des Koninghe van Spanjen overgevoert zijn. dat landt wort door ghenoeghelijcke berghen en daelen onderscheyde 't is seer vruchtbaer van Suycker-riet, en van het beste Brasilien-houdt, oock goet Weylandt, overvloedigh van Vee: soo dat al eertijdts van Italien, van Campanjen, men met recht een tempel van Brasilien mach noemen. Nae de vooghdye van Farnambock volght die van Tamarica, de achtste van Brasilien als sommighe willen de alleroutste, sy heeft de naem ghekreghen in't Eylandt van Tanarica, welcke door een naeuwe straet van het vaste lant afgescheyden wort, streckende drie mylen inde langhte en twee inde breete, light 5 mylen van Olinda, begaeft met een bequame haeven aen de Zuyd-zijde, daer men langs een Kolck van 15 ofte 16 palm diep komt, waer aen een Kasteel der Portugesen ligt, op een hoogen heuvel gebouwt en moeyelijck om aen te komen van de onse voor veel jaren te vergeefs aengetast, de welcke nochtans om de Portugesen te dwingen, en haer dese haven te benemen, hier een vierkandt sterckte aen de uytgangh van dese Kolck ghebout hebben, die sy Orangie noemen. De onse hebben 't selve jaer 1633 door de Portugeese vluchtelinghe ghekreghen dit Eylandt, ende des selfs streckt aen't vaste landt, is een gewonne goet geweest van den Graef van Monsante die tot Lissebon leefde, en wordt ghelooft jaerlijckx vande Inwoonders, onder den naem van tol 5200 of 3000 Ducaten te krijghen, men seght dat het omtrent 22 Suycker-moolens telt. Terwijl de Doorluchtige Graef Maurits over Bresil heerste, is by de Bewindthebbers der Compagnie bestemt geweest, om den setel des gebiet in dit Eylant over te brengen, maer den Raedt en den Graef gaven haer te kennen dat de overvoeringhe onnut en onbequaem soude sijn, dat de plaets en Eylandt van hem beschout was, dat alles woest en ruw was, weynigh Inwoonders, nauwelijckx eenighe huysen, waer om de Heerschers vant Bresilliaensch Hof en Raet-huys sich op de oude plaets ghehouden hebben, de andere mont ten Noorden, welcke zy Catujana noemen, is nauwelijckx 10 palm diep, soo dat alles tot kleyn vaertuygh bequaem is.
Paraiba is onder de 4 Noordersch Voogdye, heeft sy de naem van eenigh Revier, die 't selve even als Mongoapa besproeyt, het volght naest aen de Volckplantingh van Tamarica, eertijts hebben't de France ingehad die verdreven zijnde, de Portugesen, ten laetsten de Nederlanders, het heeft geen andere Dorpen als de wooninghe der Engenios ofte Mulen, welkom de menichte Arbeyders als Dorpen, sy op de Oever der Reviere, aende Zuydt zyde is een stedeken van Koningh Philips stadt genoemt, doch met het veranderen der partye nae Fredrick Forst, Fredrick-stadt genoemt, Naest aen de Reviere ist Vlacke lant, wat verder daer af is alles, door tussche geleghen berghen en daelen, genoeghlijck | |
| |
om aen te sien, dat draeght Suycker Rieden, dit Madlanka de Suycker dient de uytlanders tot leckernye, de Mandioca de inwoonders tot voetsel van des selfs wortel tot stof ghemaeckt, maecken sy meel inde landen die 't selve voortbrenghen, noemen de Portugesen Rossen de arbeyders der selve sijn arbeyders der rossen: Maer gelijck als de sleghte van dit meel leven, soo leven de rijcke van Tarw, welck men van Portugael ofte van elders pleeght over te brengen: het verleent oock Oranje Appele by menichte, ofte Turcks Covren, Patates Ananases, Cocos, Meloenen, Pompoenen, Cietroenen, Pananes, Pacovas, Marcomas Komkommers, tot ghebruyck van menschen ofte andere dieren, de Cajusi Peeren sijn wilt, vol sap onschadelijck, welcke int midden van de hitte ghereetst ghegheten wordt, Voort groeyt int midden van den Peer een pit, bitter van schil, seer soet van Korck soo sy gebraden wordt, doch van allerley soorte van vrught wat meest ghenoemt: Daer-en-boven, zijnder veel vrucht dragende boomen, welcke te langh soude vallen om te vertellen, veelderley soorte van Vissen, schoon verwige Vogelen, vier voete dieren: Maer meest wilt, ten deele onbekent. In welcke alsins blijckt. Hier is een uyt nement deel Papegaeyen. Als de swarten eerst sullen timmeren, soo richten sy eerst de stylen en balcken op, hier legghen sy verderen op, waer sy't dack op voeghen, ofte van pannen of Cocos blaeden: Hier leeft men, de grondt houden sy tot haer begraef plaets, de zijde sluyten sy met houte tacken, die sy met Kalck toe smeeren, sonder eenighe moyigheydt ofte vermaeck: de stadt selve pronckt met eenighe steene gebouwen, welcke hoeck en randen der Vensters van wit Marmel rijsen, het overig der muere bestaet uyt ongheschickte maniere, sy sijn niet soo langh als Europianen, en oock niet sterck om te arbeyden, die van Perayba woonen in seven Dorpen, waer van Pinda Vna de voornaemste is, welcke 1500 in wordt getelt, daer de andere nauwelijckx 300 telt: elck Dorp bestaet in 5 of 6 langhe Huysghesinnen, welck sy met kleene deurtjes onderscheyden daer men uyt en in gaet, de Mannen loopen heel naeckt, behalven sy hebben een kleetje om haer middel, de vrouwen hebben maer een linnen hemt aen, sy zijn gaern by haer Vrouwen niet sonder jaloersheyt, versuymigh in haer kindere te besorgen, onwettigh van eenigh tught ofte ernstigh onderwijs welcke saecke sal konnen wesen de Waeren die sy aen de uytlanders te koop brengen, is Suycker Verw-hout, Toback, Ossenhuyden, Catoen en andere dingen: het heeft achtien Suycker-Moolens van welcke sommige door't water sommige door Ossen ghedraeyt werden. En sy seggen dat het in't riet selfs gestremt is gheweest dat de onse vochtigh daer uytgetrocken, daer nae door 't vier ghehart wort dat met tanden even als sout te vermorselen ende te verbreecken is dat de onse terstont smelt en tot een leenigh sap en min morselbaer verandert wordt, dat der oude voor de maegh en ingewant, lever goet geweest de onse quaet is, dat die dorst ghestildt, is dese verweckt en nochtans sullen dese niet light ontlossen welcke dat saye van den Suycker verscheyden zijn dat in Indien en Arabien ghevonden wordt int riet, welcke sap de soete honighraeten in soetigheyt niet te boven gaet als Vartos Vrs verhaelt en van welcke Lucanus en die het sap uyt tedere rieden drinc- | |
| |
ken, want het hindert niet dat het Suycker sap met water gheweeckt ghedroncken wordt: Maer dit blijve aen de geleerde Vertalers van oude woorden op het Suycker riet komt niet tot de hooghte van een boom.
Maer van myl en andere rieden sich rechtende met halmen van seven of ach-voeten langh en een duym dick voosch en sappigh vol van het wit mergh, het heeft blaeden van twee ellen langh, en een Honigh Bloem een soete en min houttige wortel, welcke spruyten voortbrenght tot hoop van een nieuwe Ooghst het groeyt gaeren in vochtige aerde, een warme lucht, een swoele windt: van dit riet is in West-Indien vruchtbaerst, hoe wel 't Oost-Indien oock voort brengt, haer vocht is om de leckerheydt en ghebruyck meest gepresen, het ghebruycken Winckels en Keuckens, ghesonden en siecken wijl het tot genees middelen dienstigh is, naest de Botter de tweede saus van onse kost, en in bancketten en maeltijden en lieffelijck aen loxel der keelen, de wijs van't selve uytte wercken is den Ouden bekent, ende de rieden uyt ghedruckt van blaederen ghesuyvert, worden tot kleene telghjes van een Palm langh gesneden, en so ghesneden zijnde worter sap met een pars uytgestampt welcke in een ketel gekoockt ende met water ghemenght en seecker uuren langh ghekoockt zijnde, en gheschuymt en nae datter 't waterige vocht afgewasent is in aerde vaten ghelijck een mijlpael ofte naelde vertoonende, ghegoten, stremt evenals sout in dese aerde spitsen, eerst eenige dagen langh besloten sijnde, bewaert sijn gestremde vocht: daer nae gheopent, maeckt een wegh tot vuylachtige vetheydt om de Suycker te suyveren, daer nae worter pot kleye op de ronte en wijte van het spits gestort, door welcke eenighe maelen verhaelde overstortinge, men gelooft datter krachtelijcker uytgedreven en witter wordt, dit isser de eerste arbeydt aen, maer suyverder ende meer uytgegist sijnde soo geeft men sich tot nieuwe arbeyt en koocken: want by de onsuyvere Suycker gieten sy loogh door levende kalck gheweeckt, als oock wit van Eyeren, en suyver door gheduyrigh omroeren, een schuymende vocht van de hoonigh achtighe en vuyle vettigheydt af: ondertusschen doen sy het opwellen in scheyn van over koocken der suycker met botter sincken, daer nae storten sy het ghekoockt sap, noch niet van de loogh gesuyvert sijnde door een seef of doeck, om de vuyligheyt, soo den loogh eenighe op sy te vergadere en laeten 't weder tot datter de loogh afghenomen is, heet worden, daer na ontfangen sy 't selfde als te vooren door trechters vullen den bodem in der vaten met weecke klye, welcke tot een korst verdrogende, wordt eenighe reysen ververscht, door de selfde inbeeldinge als te vooren, een dicke en gestachtige slymerige Siroop weder uytleckende, de Suycker wordt ghedeelt, als welcke die nae de ghestalte in Priamidale spitse ghemenghde kante Penidesegh de Priamidale sipte in Maderinsche, Canarische, Finale Melisische, en Tonische de Maderense, en Canarische hebben haere naem van haer Eylanden, de Finale is soo ghenoemt om dat sy het top en suyverheydt en witheyt verkreghen heeft, Melisische wort nae een Eylant van West-Indien, de Tonische na het Eylant S. Tome genoemt, dese is | |
| |
edel ende root achtigh, der halven meest ghebruyckt om Siroopen, Corserven, Pingatien en Clistere af te maecken: de gemenghde noemen sy die welcke van andere vergadert, in kisten over ghevoert worden, de kant Suycker heeft hare naem van de Griecksche Barbaren, om dat sy haeckigh is, en ghebroocken, tot stuckjes springht: want dat noemen de Griecken kanton, dat de selve van Candor suyverheyt ende of Candia soo ghenoemt soude sijn, is een dwaelinghe van het onervaere volck: want alle kant Suycker is niet wit nocht al die wit is suyver, mits dat sommige Christalligh is, welcke van de Finaele Suycker ghemaeckt wort, sommige root achtigh welcke nimmermeer klaer konde gemaeckt worden, haer oorsaeck is ongelijck, oock vande gemeente wort ghehouden voor de lichste suyverste en matigh warm, dese vooghdyen hebben inghenomen en met het overwinnen der sterckten aen de Compagnie gebracht de Overste Schop Artisosci, Hinderson en andere int Iaer 1634 naest aen de selve ten Noorden, is de volck plantingh van Rio de grande, welcke oock haeren naem aen een vermaerde Reviere te wijten heeft, welcke int midden seer ghenoeghlijck is, en om de drooghte en ondiepte der zee, moeyelijck om aen te komen is, de Barbaeren noemense Potiengi, is bevaeren gheweest van de Fransen, dewelcke met de inwoonders in verbont sijn getreden, hebben haer woonplaets gemaeckt, de Francen sijn door de Portugesen verdreven, door Feliciavus Ceca overste van Paravia: oock de Barbaren door eenige veltslagen t'onder brengende, het lant is met het innemen van't Slot int Iaer 1633 aen de onse gevallen, door het beleyt van Mattheys van Ceulen en door dapperheyt soo te water als te lant, van de gheroemste Krijghs Oversten, Byma, Kloppenburgh, Vries, Lichthart, Garstman en Mansvelt, en hoe wel het onwinbaer gheacht wiert, soo heeft het selve sigh door de wapenen der Nederlanders laten verwinnen, en door sijn voorbeeldt doen gelooven datter niet voor de sterckte, ondoordringhelijck is.
|
|
Auteursrechtvrij