|
| |
| |
| |
Een kordt Waerachtigh verhael vande gantsche Aertbodem, op wat mannier die afgedeelt wort als, Europa, Asia, Africa, America, ende wat in elcke deel voor Machtighe Koninck-rycke en Heerschapen leggen.
HOe Godt Almachtigh in't begin Hemel en Aerden gheschapen heeft, en den Hemel vande Aerde ghescheyden, de Werelt rondt met water omringht, en dat water in Zee en Stromen door gheleydt, doe heeft Godt den mensch tot eenen Heere en Hooft over de Aerde ghesedt, en heeft haer goedt en quaet voor de ooghen ghestelt, waer door de swaecke mensch met toe doen vande Slanghe vrucht der erkentenisse ghenooten heeft, soo dat vvydit noch voelen, en als Pelgrims onse leven moeten eyndige.
Soo willen vvy nu dan beginnen met de beschryvinghe vande Aertbodem, vvelcke in twee deelen ghedeelt syn.
Ten eerste vande twee groote en vaste Landen des Aertbodem, dit hebben onse Voor-ouders beschreven in drie deelen, namentlyck: Europam, Asiam, en Africam, dat andere vast Lant wordt gemeenelyck genoemt Americam, en dat van Americo Vespucio een Florentiender heeft dit Landt opgevonden, Anno 1497, doch is niet om daer over te murmureren also alle Geleerde hem dat toe schryven, Christofforum Columbo Geneveser, dese is de eerste gheweest die dit Landt om ghezeyldt heeft Anno 1499. Dat selvighe Landt kan bequaem in twee deelen ghedeelt worde, op de wyse als in Mexianam en Prevanam, dese hadt int Zuyden vande Straet en het Eylandt van Magellanica byde oude Historis schryvers, is het ghehoude voor het derde deel van de Wereldt, en wordt ghenoemt Zuyderlandt of Magellanica, na de naem van Ferdinandus
| |
| |
Magellanus, welcke dese Eylande op gevonden heeft, Anno 1520 die heeftse met den eerste voor vaste Lande aengesien, anno 1616 Is dit Lant beeter ten voorscheyn gekomen door Iacobus de le Maire, die vondt daer noch meer Eylanden in't Zuyden die met een breede Zee omringht waren, daerom wordt nu de Werelt in vijf deelen verdeelt, te weten: Europa, Asia, Africa, Meriana, dat is dat Noorder Pervana, dat Zuyder America.
| |
Evropa.
VAn waer dit syn naem van daen ghekregen heeft is onseecker, doch syn veele meenen dat de naem Europa, van de Dochter Agenoris Koningh van Venecien van daen komt. Dit Landt wierdt van alle Histori schryvers vermaerdt het beste Landt te weesen, niet alleen om de schoone Lande en Steede, maer om dat Godt den Heer haer lieden gheopenbaert heeft, het Woort Godts, en syn Heylighe Sacramenten, int Oosten wort het Asia ghescheyde door de Revier Tanais, int Zuyden wordt het ghenoemt het Water Meotides, rechtevoort wordt het geheete Mare delle Zabacche, en Pontus Eurimus, ofte Mare Maggiore.
Van Africa wordt het ghescheyde door de Middelantse Zee, in't Westen en Noorden hiet het de groote Oceanum, haer princepaelste Landen syn int Westen, Hispangien, Gallia, Germania, Italia, Slavonia, Gracia, Hungaria, Polonia, Littawen, Muscovia, Ruslandt, Denemarcken, Noorweghen, Sweeden, en de schoone Eylande Engelandt, Schotlandt, Hybernia en Yslandt, in de Middelantse Zee Cicilia, Corsica, Sardinia, Majorca, Minorca, met veel meer andere plaetse die men inde Landt Karten licht vinden kan.
| |
| |
| |
Hispania
HEt is met de Zee heel beslooten behalven de Pyrenese Gheberghte, aen welcke zyde het van Vranckryck afscheydt het was voor dese in drie deelen, welcke ghenoemt worden, Hispania, Terraconensis, Lusitania, en Boetica, het heeft ghehadt in ouwe tijde veel Koninghrycke, namentlyck: Castilia, Arragonia, Portugael, Gallitia, Leon, Navarre, Toledo, Valentia, Muroia, Granada, Cordua, en Algarbe. Dese Landen syn overvloedigh Ryck gheworden door de Americaense, Africaense, Arabise, Persise, Indiaense, Moluckse, en Chinese Zeevaert, ooc heeft het Koninckryck van Spangien, veel Rycke Landen, Steede en Kastelen, de voornaemste dinghen die nae andere Landen ghestuert worden syn dese, Wyn, Reys, Oly, en noch meer van alderhanden Spaense Vruchten, als Zy, Wol, Lammervelle, Kurck, Harst, Stael, Ysser, en Wapens.
| |
Vranckryck
DIt Landt is in Oude tyde ghehoude gheweest voor het treffelyckste Koninckryck in gheheel Christenryck, het is heel vruchtbaer van alle dinghen, dat noodigh is tot s' Mensche leven, 't heeft overvloedt van Wyn, sy stueren de Wyn over al in veel andere vreemde Landen, daer syn veel groote Landen in, | |
| |
en heeft 15 Aerts-Bisschopdommen en 108 ghemeene Bisschopdommen, veel groote Rycke Steede, en 132 duysent Kercken, de inwoonders des Lants syn schoon, en lange Iaere swaere krygh gehoude tot noch toe. Het geeft verstandighe gheleerde Mannen in alle Faculteyten, de beste waeren die zy versturen in andere Landen, is Tarf, Rogge, Osse, Varckens, en andere dieren meer, Oly, Karstenghen, Mangelen, ghedroode Pruymen, Kralen, Kanafas, en Bontwerck.
| |
Italien.
IS de Moeder vande Latynse spraeck, het streckt nae't Zuydt-Oost, als een Arm na de Tyrenise en Adriatese Zee, het komt tegen 't Weste aen Vranckryck, en tegent Noorde aen Duytslandt, het wordt van dese Lande afgescheyde door de Revier Varus en den Alphise Gebercht. Het is omringht met de Zee en heeft inde tyden, en na de tyde vande gheboorte onses verlosser Iesum Christum seer gefloreert, daerom worden sy gehouden voor de vierde Monarch des Wereldts, door de Heerlijcke Hooft Stadt Romen, toe vvarender indien tyden veel Koninghrijcke en Landen in Europa, Asia, en Africa, dit Lant heeft noch gelijck voor dese kloecke verstandige inwoonders, en heeft schoone Cierelijcke, Konstrycke gheboude Steede, onder andere is Rooma in oude tyde voor de Hooft Stadt vande gantsche Werelt gehoude geweest, Venetie de Ryckste, Ravenna de Outste, Napels de Edelste, Florencie de schoonse, Geneva de Hoovaerdightste ofte prachtighste, en Milano de grootste, de voornaemste vvaren die uyt Italien ghestuert vvorden in andere Landen is, Reys, Zyde, Fulp, Satyn, Armezyn, Kaffa, Grofgrynen, Ras, Stammetten, Bomme-zyde, Festymen, Kostelycke Wapens, gesponnen Goudt, en Silverdraet, Aluyn, Gallen, Venece Glase, en Spiegels.
| |
| |
| |
Duytslandt.
WOrdt ghehoude voor het grootste Landt van alle, en leydt recht int midden van veel Landen, na het Ooften grenft Polen, en Hongaryen, teghen het Zuyde Slavonie en Italien, teghen 't Westen Vranckryck, teghent Noorden Iutlant, de Noorde en Oost-Zee, de inwoonders hebbe in Ouwe tyde Mannelijck voor haer vryheydt ghestreden, hebbe niet alleen veel heerlycke daden teghen andere Natien ghedaen, maer oock teghens de Romeynen, waer mede zy veel swaere Slagen gheslaghen hebben, sy hadde veel Volcks verlooren en ten lesten sloghen sy veel duysent Romeynen doodt, waer over dat sy nu in vrede syn, het is een stantvastigh Volck, en sy worden veel by andere Natien ghebruyckt tot den Oorlogh en tot Lijfgardy by Koninghs Hoofden, sy hebbe over eenige hondert Iaeren het Hooft vande gantsche Christenryck ghehadt, den Keyserlycke Mayesteyt tot haer Heer en Hooft, ghelyck Tacitus Schrijft is het in Christus tyden een Wilt Landt gheweest, maer ten Huydighen daghen is het met veel groote en vaste Steden, oock machtigh veel Kastelen en groote Dorpen, die niet ver van malkander legghen daer is veel gemeen Volck in, maer daer wort goede Policey en Regeeringhe in ghehoude, het is een vruchtbaer Landt, en daer is oock seer schoone Wyn, en schoone Rieviere en Stromen ofte stil staende Zeen, het is wel versien met Scheepen en veel Visschen, tis overvloedigh versien met kostelijcke zuere Bronnen, daer syn veel Warmen ghesonde Baden, het heeft oock Goudt, Silver, Kooper, Tin, Loot en Ysser, de inwoonders oeffenen haer ghelijck voor dese in allerhanden Krijghs saecke, daer syn oock veel Gheleerden lieden van veelderhande Konsten, hebben daer veel bequame dinghen ghevonden als Pulver, Gheschut. en Veurwerck, de besten waren die uyt Duytslant gevoert worden, is Gout, Silver, Kooper, Tin, Blick, Kooper-root, Aluyn, Quick-silver, suyvere Verve, Lym, Korn, Wyn, Vis. Wollen, en Lynwaet
| |
| |
Bomosynen, Fustanien, Zwilchen, Wapens en alderhande Ysser-werck, Kooperwerck, en Krameryen.
| |
Nederlandt
Het wort alsoo ghenoemt van wegens zyn ghelegentheyt, heeft 17 Provintien, als het Hartogdom van Brabant, Gelderlant, Limburgh, en Lutsenburgh, het Graefschap van Vlaenderen, Artois, Henegou, Hollandt, Zeelant, en Zutphen, de Marck Graefschap des heylige Ryckx, de Heerlyckheyt van Vrieslandt, Mechelen, Uytrecht, Over-yssel, en Groeningen, welcke alle schoone Landen zyn, daer syn 208 bemuerde Steede in, en over de 6300 Dorpe met Kercke, en veel Kostelycke Heere Huysen, dit Lant is vol met Treffelycke Reviere, de Reyn, Mase, Mosel, Schelde, Yssel, en andere waters meer. Het heeft veel bequame Zee havens, goede Verstandighe Schippers, en Stuer luyden, welcke de Negotie, wel weten te soecken om dat sy meest alderhande Spraecke kannen vande gantsche Werelt, het geeft kloeck Kryghs luyde te Water en te Landt, oock groote Konstenaers, in alderhande Hant-wercken, daer is oock gevonden de Konst van Boeck-drucken, en het Compas ter Zee, sy stueren na andre Landen, Wollen, Linnen, Laken, Kamerdoeck, Goude, en Silvere-stucken, Zy, Kaffa, Armesyn, Baratten, Grofgryn Leytse, en andere Say, heel en halve Ossetten, Fulp, Bay, en van alderhande goederen, die ons van Oost, en West Indien gebracht wort, als oock Vis, Haringh, Botter, en Kaes,
| |
Denemarcke en Noorwegen,
syn groote en moye Lande, liggen tegen het Zuyde aen Duytslandt teghen het Oosten aen Sweden, teghen het Westen en Noorden syn zy beslooten met de Zee, dese Koninckrycke sende in andere | |
| |
Landen, Ossen, Garst, Mout, Stock-vis, Smeer, Hout, Bockxvelle Maste, Deelen, Ycke-balcke, Brant-hout, Pick, Teer, Swavel, en dierghelycke Waren.
| |
Sweden,
IS oock een groot Koninckryck, het Grenst nae het Oosten aen Moscovien, teghen het Zuyden aen de Oost Zee en Denemarcken, teghen het Weste aen, Noorwegen, tegen 't Noorden aen, Finlant en Westerlycke Zee, uyt dit Koninckryck, wort in andere Landen gestuert Cooper, Blick, Kostelyck Ruygh werck, Elants velle, Osse Huyden, Bocks velle, Smeer, Garst, Mout, en meer andere sulcke Coopmansschapen,
| |
Poolen;
Heeft onder hem Littauwen, Podolien, Cleyn Ruslandt, Pruysen, Coerlandt. heel weynigh in Liflant, tegen het Oosten leyt het, aen Moscovien, en Tartarien. tegen het Zuyden, Hongarien, tegen het Westen aen Duytslandt, en teghen het Noorde aen de Oost-Zee, en Moscovien, de voornaemste waren die uyt dit Koninckryck, in andere Lande ghestuert worden, syn Tarwe, Rogge. en andere Waren, Was, Honingh, Mee, ghedroghde en ghesoute Huyden, Vlas. Henp, Pick, Teer, Pot, en Wiedas, Wagen-schot, Klaphout, en Dierghelycke Coopmans Waren.
| |
Hongarien.
HEeft tegen het Oosten Muldawen, en Wallachien, teghen het Zuyden, Bosniam en Kroatien, teghen het Westen Duytslandt tegen het Noorden Poolen. 'Tis beschermt met Schepen, en Visse- | |
| |
ryen, Revieren der Donau en andere Stroomen, en sy stueren in andere Landen, Goudt. Silver, Kooper, veelderley Verven, Wyn, Kooren, Ossen, en Zoute-vis..
| |
Slavonia
HEeft tegen het Oosten Bulgariam en Grieckelandt, teghen het Zuyde de Golve van Venetien, teghen het Westen het Noorder deel van Italien, en tegen het Noorden Duytslant, en Hongarien, heeft verscheyde Landt schappen, als Liburniam, Bosniam, en Dalmatiam,
| |
Grieckelandt.
IS de Moeder alle Konsten en Geleertheyt, is tegent Oosten, Zuyden, en Westen, is omringht met de Zee, het grenst teghent Noorden, aen Serdiam en Bulgariam, sy hebben in Oude tyde Mannelijck voor haere vryheyt gestreeden teghen de Persiaenen, en hebben seer getriumpheert, door Alexander de Groote die de derde Monarch der Werelt heeft opgerecht. Die waren die sy in andere Landen stueren is Gout, Silver, Kooper-Root, schoone Verve, Wyn, Oly, Fulp, Dammast, Turckse grofgryn en Hout.
| |
Engelandt.
HEt is met Schotlandt een Eylandt, het syn de grootste vaste Eylanden in Europa, het is van alle kanten met de Zee omringht, teghen het Noorde grenst het aen Schotlant, daer is een gesonde Lucht, daer is gheen groote koude of starcke Winter.
De Aerde is heel vruchtbaer daer groeyt overvloet van Kooren, en veele vruchtbaer Boomen, veel schoone Boschayens, treffelycke Fonteynen, schoone versche Stroomen, veel goede Zee Havens, schoone Geberght van Tin, Blick, sy stueren in andere Landen | |
| |
Karzay, Fulp, Bay, Zay, Saffran, Tin, Loot, Blick. Tarwe. Garst. Bier gedroogde Harinck. steen Koolen, en Hout.
| |
Schotlant,
IS het Noorder deel van dese Eylanden, is mede met de Zee omringht, behalve tegent Zuyde daer het streckt aen Engelandt tis niet so vruchtbaer als Engelandt maer het heeft soo veel, als sy tot Levens Middelen van doen heeft, uyt Schotlant wirdt in ander Lande gestuert. Grof-Lake. Garst. Mout. Vis. Hout. en Steen-koolen.
| |
Irlant
IS uytgenomen Engelant, en Schotlant het grootste Eylandt in Europa, heeft goede Weyden, daer is overvloet van Wilde diere, veel Zee en Revier vis, een groote menight van Voghelen maer niet veel vruchten. uyt oorsaeckt dat het een vochtigh Landt is. het is vry van alle vergiftige dieren.
| |
Die Eylanden van Asores.
SYn goede en vruchtbaere Eylanden, en negen in't getal. namelyck St. Marie. St. Michiel Tercera. Graciosa. St. Georgi. Pico. Fayal. de las Flores. en del Cuervo. Tercera is de starckste onder alle heeft mede gewas van Weyte St. Michiel heeft Zuycker. en goede Weyten, noch synder schoone Eylanden. Corsita. Sardinia. Sicilia. Candia. Negraponte. en Stalinie. syn alle seer vruchtbaer van Wyn. Oly. het leyt inde Middelantse Zee.
| |
Asia.
HEeft syn naem van Asia den Soon Manai Lydi, wierde afgesonden van Europa door de Revier Tanaim, en Duinam, Pontum Euxinum, ende Zee genaemt Mare del Archipellago van Africa, door de Roode Zee en Enghte des Lants, die daer is aen het Noorder deel vande Roode Zee, tusschen Egypten, en Syrien.
| |
| |
Dit Landt gaet Europa en Africa, weydt te boven van groote Ryckdommen, en van schoone Peerelen, Edele gesteenten, en Speceryen, 't is in oude tyde seer goet gheweest, soo wel inde Heylighe Schrift als by de Heydenen. De Schrift ghetuyght ons dat dit het selve Landt is daer onse Voor-ouders Adam, en Eva gheschaepen syn van Godt int Paradys, het is de selve plaets, alhoewel het de Mensche niet vinden en kan, soo is het seker te geloove dat het Syrien is gheweest, en dat door de omstandighheden die ons inde Heylighe Schrift naghelaten is, Genes. 2. de vier Rievieren daer Moses van Schryft, waer over men kan mercken dat dit de plaets moet wesen door, dat dese Revieren rontom Syrien komen. Hier leyt oock het Lant van Beloften, waer van soo veel in't oude en Nieuwe Testament ghesprocken wort, waer Godt hem meenichmael gheopenbaert heeft, daer Christus gevvandelt, gheleert, ghepredickt, en eyndelyck voor onse Mensche geleede gestorven, begraven, opghestanden vanden dooden, en van het gheweldt des Duyvels, en eeuvvighe doodt verlost heeft. Dit Landt Asia, is by de Heydenen seer vermaerdt gheweest, om dat alle Natien daer uytghesproeten syn, by name de twee eerste Monarche des Wereldt, die hebbe gehadt die van Asirien, en daer na van Persien.
De voornaemste Landen en deelen van Asia is het Oosterse deel van Moscovien, die alle meest op de paele van Europa ligghen, als Tartarien, China, India Orientales, Zarratten. Corasan, Sigistan Chirman, Parthia, Persia; Media, Assyria, Armenia, Natolias, Syria, en Arabia.
Heeft veel Eylanden onder, en heel Ryck, namelyck: Sumatro, Iava, Borneo, Celebes, Molucken, Gilgolo, Mindanao, Luconia, en dat groote Iapan.
De waren die uyt Asia, in andere Lande gestuert worden syn, Peper, Nagelen, Nootemoscaten, Foly, Balsem, Oly, Rebarber, Muscus, de beroemde Wortel Cina, de Medecyn steen Bezaert, en noch veel Kostelyck en Edel Gesteente, kostelyck Peerelen, overvloedt | |
| |
van Pastelyn, Zyde Damaste, Kritsen, Kibesols, Paradys Vooghels, en noch veel andere Rareteyten, en andere Coopmansschappen.
| |
Africa.
IS oock mede een deel van de Wereldt, een groot gheweldigh Landt, wordt int Oosten van Asia ghescheyde door de Roode en Indiaense Zee, die daer om loopt tot het Zuyder deel, in't Westen heeft het de groote Oceaense Zee, int Noorden wordt het van Europa ghescheyde door de Middelantse Zee, soo dat het een Eylandt is uytghenomen dat het aen Arabien grenst met een kleyne enghte des Landts.
Vande groote van dese Landen wort het in Oude tyde ghedeelt in veel Provintien, maer nu wordt het in vier Deelen verdeeldt, namentlyck: Barbariam, Numidiam, Lybiam en Moorenlandt. Die waren die uyt Africa in andere Lande ghestuert worden, is Gout Silver, Olyphants-Tanden, Katoun, Krockedrillen die daer syn in overvloet, met noch meer andere Rareteyten.
| |
America,
HEeft syn naem van Americo Vespucio ghekreghen, die heeft het opghevonden Anno 1497. Christofforom Columbo, dese is de eerste gheweest die dit Landt om ghezeyldt heeft Anno 1499. Dit America wordt ghedeelt in twee deelen, dat eerste Mericana, dat andere Pervana ghenaemt, een deel is onder Spangien, een deel is onder het Nederlandtse ghebiet, sy hebbe verscheyde plaetse die sy bewoonen en met starcke Castelen beset houden. Het is heel Ryck van Gout en Silver, Ia soo overvloedigh dat de Koningh van Peru Atabalipa ghenoemt, die vande Spaense gevanghen ghekregen wierde, en voor syn Ransoen Boot soo veel Gout als de | |
| |
Plaets 22 Voet lanck was, en 17 Voete breet, en soo hoogh als hy Reycke konden met syn' Armen te geven, ofso zy Silver begeerde, woude hy soo veel geven als tweemael de plaets groot was, en vullent tweemael so hoogh tot aen het Dack van de plaets daer hy sat. De Historien melden dat de Spangiers int eerste toe sy daer quamen de Paerde haer voete lieten met Goudt en Silver beslaen, uyt dit Lant wort in Europa gebracht Gout, Silver, Edel-gesteente Beser-steen, Salsaparilla, een groote menichte Suycker, Bresilien Hout, Katoun, Kostelycke Bloemen, Meer Katten, en alderhande Cierlycke ghebloemde Voghelen, en noch meer andere waren, en Medecynse Kruyden.
| |
Magellanica
DAer van schryven de Oude Historis schryvers, gelijck geseyt is dat sy daer van woude maken de derde deel van de Wereldt, maer het is seer slecht uytghekomen, het bestaet maer om eenighe Eylanden int Zuyde de Straet van Magellanica, het wordt soo geheeten na de naem Ferdinandus Magellanis die heeft het geopenbaert Anno 1520. hy betuyght dat hy aldaer ghesien heeft groote Mensche ontrent 9. of 10. voet lanck, en hy heeft in dese Eylande verscheyde vueren sien opgaen, die de Inwoonders maekte van wegens de koude, hy heeft dit Landt genoemt Tirra del Fuego, dat is': Vuer ofte Vuerlandt, waer aen wy vernamen dat het een groot en Vastlant most wesen, het streckt Oost en West-waerts tot aen Nova Gunea, daer is nu gevonde een Witte Zee, soo door I. Lemair, Anno 1616. die heeft dese Eylanden omghezeylt tot Indien toe, en oock door A. van Diemen, Anno 1642. die ontrent 640 mylen Zuydelijck als Gunea heeft ontdeckt van Diemens-Landt, die selvige liep noch Zuyd-werts om, is Oost-waert Nova Gunea omgezeylt en soo Westwaerts aen in Indien gekomen. Waer aen men dan seecker besluyten kan, dat alle de beschrijvinge en afdeelinge van dit Lant, Magellan, of Terra Incognita maer Fabele syn.
|
|
Auteursrechtvrij