De Oude Kerk te Amsterdam

Bouwgeschiedenis en restauratie

3.3 De consolidatie van 1994 tot 1997

Bij het afsluiten van de restauratie in 1978 waren een aantal zaken nog niet afgerond. Het betrof met name de verbetering van het klimaat in de kerk en de bescherming van het glas in de vensters. Ook bleken toiletten op een onjuiste plaats te zijn gesitueerd en was er gebrek aan bergruimte voor meubelen, tentoonstellingsmaterialen en dergelijke. Reeds in de plannen van Wegener Sleeswijk was het voornemen tot herbouw van het huis nummer 11 en de voormalige timmerloods aan de noordwestzijde van de kerk opgenomen, maar de financiën maakten toen de uitvoering onmogelijk.

In september 1994 begonnen werkzaamheden, die een consolidatie van de technische staat van het gebouw tot doel hadden. Architect was prof. J. van Stigt, opzichter B. Massop.

Klimaat in de kerk

De verwarmingsinstallatie, gestookt vanuit de beide oostelijke hoeken van de zijkoren, had nooit goed gefunctioneerd. Het moet uitgesloten worden geacht met een geforceerde hete-luchtinstallatie een ruimte als deze kerk voldoende en verantwoord te verwarmen. Besloten werd de beide verwarmingseenheden te verwijderen. Een voorstel tot integrale vloerverwarming onder de zerken is niet tot uitvoering gekomen. Wel heeft men door middel van het aanbrengen van een dubbele beglazing van de vensters een stabilisatie van het binnenklimaat voorzien. De houten gewelven kregen geen isolatie omdat een constantie luchtstroom door de kappen het behoud van de unieke middeleeuwse houtconstructies garandeert. Op die wijze krijgen schimmels en houtwormen er geen vrij spel. In totaliteit zijn schommelingen in temperatuur en vochtigheid verkleind.

Een gevaar dat zich sedert de jaren van de eerste restauratie openbaart, is het verpulveren van de Ledestenen basementen van de kolommen door de werking van hygroscopische zouten. Door het nivelleren van het klimaat in de kerk wordt het condenseren en optrekken van vocht in de doorgaans koudere kolomvoeten in de hand gewerkt. Dat heeft vochttransport en verdamping tot gevolg. Een adequate oplossing voor dit probleem is nog niet gevonden.

Bescherming van de vensters

De ontsierende gaasramen voor de gebrandschilderde glazen die ook van binnen uit een storend effect gaven, werden verwijderd. Rond de hele kerk moest een andere bescherming tegen ingooien van het glas worden aangebracht. Bovendien moest aan het binnendringen van regenwater door het onbeschermde glas-in-lood een einde worden gemaakt. In navolging van acties in de Sint-Janskerk te Gouda, de Grote Kerk in Edam en andere kerken in Nederland, achtte men het noodzakelijk de historische beglazing van de Oude Kerk van een beschermende dubbele beglazing te voorzien. De kostbare methode die in de genoemde kerken is gekozen, achtte men voor de Oude Kerk niet toepasbaar, ook omdat om andere redenen alle andere beglazingen in de kerk van een dergelijke bescherming voorzien dienden te worden. De gekozen oplossing wekte weerstand op bij sommige oudheidminnende groepen in Amsterdam. Middels een gerechtelijke uitspraak heeft men geprobeerd dit te voorkomen, maar tenslotte is deze dubbele beglazing goedgekeurd.

Ter bescherming van alle glas-in-lood vensters, ook de gebrandschilderde, is aan de buitenzijde een messing raamwerk geplaatst met daarin handgeblazen verre

[p. 410]

739 Constructie dubbele beglazing. Naar tekening arch, bureau J. van Stigt.

cordelé dat met epoxyhars op blank glas gelijmd is (afb. 739). De bestaande beglazing bleef op zijn oorspronkelijke plaats. Men maakte tussen dat glas en de nieuw aan te brengen glaslaag aan de buitenzijde een spouw van 3 tot 3½ centimeter, geventileerd met lucht uit het interieur van de kerk. Dit heeft voor de gebrandschilderde glazen het voordeel dat de klimatologische omstandigheden aan beide zijden van het glas vrijwel dezelfde zullen zijn. In ieder geval is aan de verwerende invloed van regenwater aan de buitenzijde en condensvocht aan de binnenzijde een eind gekomen.

De voortzetglazen zijn in de dagkanten binnen de holle profilering van de montants geplaatst om aldus de plasticiteit van de vensters te handhaven. De bronzen brugstaven en dekplaten van de eerste restauratie zijn gehandhaafd. Tussen staaf en dekplaat is een nieuwe langere bout aangebracht die tevens de beide beglazingen uit elkaar houdt. Deze nieuwe bouten zijn weer op een oorspronkelijke manier met wiggen vastgezet.

Door het oude glas op zijn oorspronkelijke plaats in de glassponningen te laten en het toegevoegde glas aan de buitenzijde te plaatsen, kon een spouw worden verkregen waarin de verticale luchtstroom nagenoeg niet wordt onderbroken, hetgeen wel het geval is als aan de binnenzijde steeds brugstaven de doorgang verkleinen.

De gaasramen aan de buitenzijde zijn verwijderd en vervangen door per paneel een weinig zichtbaar gaasraam.

De dubbele beglazing heeft een aantal bedoelingen. Ten eerste wordt het ingooien van de glazen met stenen, bierflessen en dergelijke zeer bemoeilijkt. Ten tweede wordt op deze wijze een stabieler klimaat in de kerk bewerkstelligt doordat een zekere isolatie wordt verkregen. De pieken en dalen in vochtigheid en temperatuur worden op deze wijze afgevlakt. Het uitnemen van de oude glazen is echter op deze wijze zeer omslachtig en er is gevaar voor beschadiging.

Technische verbeteringen

Een maatregel die op veel plaatsen nodig bleek was het vervangen van te harde voegen aan de buitenzijde door materiaal dat meer in overeenstemming is met het achterliggende metselwerk om een evenwichtig vochttransport te bewerkstelligen. Vooral de koppen van de steunberen behoefden voorzieningen.

Het voegwerk van de topgevels van de lantaarn van schip en koor moest geheel hersteld worden. Ankers, die de beide lantaarns met de kappen van de zijbeuken verbinden, zijn waar mogelijk vrijgemaakt, ontroest en van een beschermende zinklaag en epoxylagen voorzien.

De westgevel van de Hamburgerkapel was gerestaureerd met een rode steen, die gedeeltelijk te zacht bleek te zijn. De daardoor ontstane schade is hersteld.

[p. 411]

740 Aanbrengen van vochtscherm bij Hamburgerkapel; 1996. Arch, bureau J. van Stigt.

De leidekker had vanaf het begin van de vorige restauratie tegen de topgevels in de Rijndekking kleine losse loodstukjes aangebracht om het water van de gevel op het dak te leiden. Deze zogenoemde schutschootjes bleken echter uit de specie gezakt te zijn en werden door degelijke loodslabben vervangen.

Op de zolders zijn brandwerende schotten gemaakt om zo het snel overslaan van een eventuele brand moeilijker te maken. De brandblusinstallatie werd in secties verdeeld om een effectiever brandbestrijding te bewerkstellingen. Er werden detectoren toegevoegd die hitte, rook en onverwachte schokbewegingen registreren.

De oostgevel van het Snijderskoor bleek werking te vertonen door de ongelijke belastingen in deze wankele constructie. Men heeft de stabiliteitsjukken die in 1946 zijn aangebracht, voldoende gevonden en heeft zich beperkt tot het dichtzetten van scheuren met een flexibele kunsthars.

De boog en de tracering van het grote zuidelijke venster van de Sint-Sebastiaanskapel waren bij de vorige restauratie opnieuw aangebracht. Daarbij is het baksteenmetselwerk geheel blijven staan en is de nieuwe boog daarin geplaatst. Het gevolg is geweest, dat het nieuwe venster niet belast werd door het baksteenwerk en los kwam te staan. Door het injecteren van de naden werd het euvel verholpen. Ook het voorzetglas verleent extra stevigheid.

In de goten van de kooromgang waren geen scheidingen aangebracht, waardoor scheuren optraden. Thans zijn broekstukken aangebracht. Ook het loodwerk van de hoge kappen is waar nodig herzien. Bij het zuiderportaal zijn koperen dilatatiestrippen in het lood aangebracht.

Rondom de kerk is tegen de ombouwing een voorziening aangebracht om hemelwater (en manlijk afvalwater!) van de gevels naar buiten te voeren, zodat het water niet in de kerkmuren kan dringen. Hiertoe is een 70 centimeter diepe en 80 centimeter brede sleuf langs de gevels gegraven. Tegen de muur werd een drainmat van kunststof aangebracht die schuin naar buiten is gelegd. Buiten de mat is op ca. 50 centimeter diepte een drainageleiding aangebracht (afb. 740).

Grafkelder De Graeff

In 1995 is de grafkelder in de doopkapel leeggepompt. Er werden kisten en bronzen platen met inscripties aangetroffen van leden van de familie De Graeff, beschreven in hoofdstuk 2.d. Ook werd een klein dichtgesoldeerd kistje gevonden.

Ruimten buiten de kerk

De verwarmingsinstallatie, die slecht functioneerde, is geheel verwijderd. Daardoor kwamen de ruimten ten noorden en zuiden van de kooromgang vrij voor andere doeleinden. De grote roosters naar de kerk in de oostelijke sluitmuren van de noorden

[p. 412]

741 Gietijzeren console onder omloop toren. Links is het metselwerk gedeeltelijk verwijderd. 2001. HJ

742 Ingezet stuk in balustrade toren. 2001. HJ

en zuidbeuk van de hallenkerk werden vervangen door glas. De roosters in de kerkvloer bleven vooralsnog gehandhaafd. Ook de schoorstenen, die de oostelijke steunberen op de beide hoeken vervingen, bleven bestaan.

In 1997 is het woonhuis Oudekerksplein 13 gerestaureerd. Om het karakter van een geheel door bebouwing omsloten kerk weer te herstellen, werd besloten de open gaten op de noordwestelijke hoek van de kerk, ontstaan in 1912, weer te vullen. Nu werden in de geest van het oorspronkelijke werk het huisje nummer 11 en de loods weer opgetrokken. De hoek bij het noorderportaal werd echter vrijgelaten om de gereconstrueerde traptoren zichtbaar te houden. Doordat de loods bergruimte voor stoelen en dergelijke uit de kerk bood, kwam de bergruimte bij de Mariakapel vrij, zodat daarin toiletten konden worden ingericht. Hierdoor kwam weer ruimte vrij in de huizen langs de kooromgang.

Met dit alles werd de kerk weer omgeven met een beschermende gordel van lage aanbouwen, zoals die door de eeuwen was gegroeid. Alleen de huisjes aan de voet van de Sint-Joriskapel en de kosterij zijn niet herbouwd.