De Oude Kerk te Amsterdam

Bouwgeschiedenis en restauratie

1.10 Aanbouwen van de kooromgang

Heilig Grafkapel^[65-1:21]

Tegen de middelste travee van de kooromgang was een gebouwtje opgetrokken. Het vertrek moet de Heilig Grafkapel zijn geweest, niet te verwarren met de ruimte waarin een Heilig Graf was geplaatst, in de wandeling steeds het Heilig Graf genoemd. Wij kennen de aanduiding van de ruimte als zodanig van de verplaatsing van een zerk van een overledene die in 1483 in het Minderbroedersklooster was begraven en later overgebracht werd naar de Oude kerk: ‘Dese sarck heeft... van Sonnevelt nae de kerckschennerye van 't Minnebroedersconvent doen brengen in ons choor van 't heylich Graff in S. Nicolaaskerck binnen Amsterdam’^[1899]. In 1520 werden officies gesticht op het altaar in de kapel, die dan in gebruik moet zijn^[65-1:21]. Het was een zeer bescheiden ruimte, gedekt met een lessenaardak dat tegen de kooromgang aansloot onder de waterlijst. De kapel was tegen de zuidoostelijke steunbeer (47) gebouwd, inwendig circa 2,40 meter diep en ruim 4,5 meter breed en liet aan de noordzijde nog ruimte over tot de andere steunbeer (afb. 201). Midden in de lange oostgevel was een smalle steunbeer en aan weerszijden daarvan was een kruisvenster.

Het bouwwerkje was gemetseld in baksteen van 18,5 centimeter lang en circa 4,5 centimeter dik. Het muurwerk bestond uit afwisselend 10 lagen baksteen in kruisverband en een speklaag van Bentheimer zandsteen, twee lagen baksteen hoog. Ertussen was steeds een hoekblokje van zandsteen. De plint lag op zelfde hoogte als van kooromgang (afb. 203). Tot 1964 waren de oostelijke muur en de fundering van het geheel behouden gebleven. Die zijn bij de restauratie verwijderd. Alleen de toegang naar de kapel uit de kooromgang bleef bewaard. Die wordt gevormd door een zandstenen poortje dat in de uiterste hoek van de travee van de kooromgang moest worden geplaatst, omdat midden tegen het muurvlak het Onze-Lieve-Vrouwe-altaar stond. De dagkanten staan in de schuinte van de steunbeer 47. Dat heeft tot gevolg dat de geprofileerde dagkanten schuin verlopen, een techniek die ook bij het venster van het Heilig Graf naast het noorderportaal is toegepast. De profielen zijn aan de onderzijde op gotische wijze van basementjes voorzien.

In het poortje is een eiken deur afgehangen (afb. 202). Aan de zijde van de kooromgang is die vlak. De plaatsing van de klampen aan de andere zijde tekent zich af door spijkerkoppen op de kruispunten van kraslijnen. Er zijn twee staande klampen en zeven dwarsklampen. Drie daarvan zijn zwaluwstaartvormig in de staande klampen gewerkt. Tussen vier dwarsklampen zijn tussenstukken aangebracht die als

[p. 123]

201 Fundering Heilig Grafkapel. Schaal 1:100.

202 Deur uit kooromgang naar Heilig Grafkapel. Schaal 1:20.

[p. 124]

203 Noordmuur Heilig Grafkapel; 1964. E. Puettmann

204 Paalfundering kerkmeesterskamer; 1964. PP

het ware een staande middenklamp formeren. In de omranding van de aldus ontstane acht vierkante terug liggende paneeltjes is een cirkel uitgestoken, waarin weer kleine blokjes zijn gespaard. Daarin is geen versiering aangebracht. Boven in de deur zijn nog eens drie rechthoekjes naast elkaar geformeerd zonder uithollingen. Op de deur zijn aan de buitenzijde twee smeedijzeren staartgehengen bevestigd met slechts zes spijkers. Het einde van de staart is uitgesmeed in de vorm van een uitgerekte heraldische lelie. Het sluitwerk bestaat uit een slot met een grote min of meer trapeziumvormige slotplaat. Het sleutelplaatje is voorzien van een zogenoemde zoeker, waardoor de sleutel makkelijker het gat vindt. De deur was aan de buitenzijde roodbruin gekleurd, aan de kerkzijde groen.

De vloer van de kapel lag lager dan die van de kerk, zodat er achter de deur enkele treden naar beneden werden gemaakt.

Het gebouwtje komt voor op de houtsnedekaart Cornelis Anthonisz van 1544, de gravure van Claes Jansz Visscher van kort na 1611, de kopergravure van Balthasar Florisz van 1625 en ook nog op plattegrond van Vingboons uit 1682.

Latere bouwactiviteiten

De zuid- en oostmuur verdwenen bij het bouwen van de woonhuizen in 1763.

De overgebleven noordelijke muur en de fundering zijn gesloopt bij de restauratiewerkzaamheden in 1964.

Devotiekapel

Ten noorden van de Heilig Grafkapel kwam een devotiekapel die van de openbare weg bereikbaar was. De oostgevel ervan stak uit ten opzichte van de Heilig Grafkapel en lag in de huidige rooilijn. Die muur werd gefundeerd op een 40 centimeter brede laag van kruislings over elkaar gelegde berken stammetjes, circa 8-10 centimeter in diameter^[b10:25]. De ruimte komt nog voor op de plattegrond van Vingboons uit 1682.

Eerste Kerkmeesterskamer

Tegen de oostmuur van het Buitenlandvaarderskoor en begrensd door steunbeer 50-oost aan de zuidkant en de muur van de kooromgang aan de noordkant was een smalle ruimte gebouwd van nauwelijks twee meter breed. De deur uit de kooromgang er naar toe wordt omstreeks 1568 aangeduid als ‘memoriemeestersdoor’^[69-1]. Het zal dus eerst het verblijf van de memoriemeesters geweest zijn en later na de Alteratie het eerste onderkomen van de kerkmeesters.

Teruggevonden is de paalfundering bestaande uit een roosterwerk met afwisselend palen binnen en voor de langskesp en een leeg vak (afb. 203). De funderingsmuur was twee stenen dik en bestond uit bleekrode bakstenen van 19 centimeter lang^[b10:28].

Volgens de plattegrond Vingboons uit 1682 had het vertrek twee kruisvensters, die uitzagen op de gang ernaast. Deze liep naar de zijde van de Voorburgwal wat wijder uit en verleende toegang tot de kerk door een deur in dezelfde travee van de kooromgang^[b10:29].

Aan weerszijden van de fundering bevonden zich twee stenen tongewelven, opgemetseld van bruinkleurige baksteen met dezelfde maten als de muren van de fundering. Die waren als beenderputten gebruikt.

Latere bouwactiviteiten

Het vertrek is gesloopt in 1763, toen ook de toegang tot de kerk vanaf de Oudezijds Voorburgwal verviel. Er werd op die plaats woonruimte gebouwd.