Houten kappen in Nederland 1000-1940

[p. 230]

4. Veelzijdige kappen

In de 14de eeuw zijn een aantal kappen van burgerlijke bouwwerken uitgevoerd als schilddak. Aan de beide einden van het dak op de rechthoekige plattegrond is dan een driehoekig dakschild. Voorbeelden daarvan zijn: het stadhuis van Haarlem, het stadhuis van Dordrecht en kastelen, zoals Loevestein.

Op stadspoorten, kerkportalen, kapellen en verwante gebouwen of ruimten met een nagenoeg vierkante of veelzijdige plattegrond, werden kappen gebouwd, die rond één of twee makelaars of koningstijlen werden geconstrueerd. Voor iedere situatie werd door de timmerlieden een aparte oplossing bedacht. Hiervan worden enkele voorbeelden behandeld.

De omstreeks 1300 gebouwde toren van de kerk te Oudewater (U.) heeft een zadeldak uit de bouwtijd, dat gedragen wordt door twee gebinten met hoge kromme stijlen (afb. 468). De kap heeft ook twee makelaarflieringen. De gespannen hebben drie hanebalken, waarvan er twee op de hanebalkflieringen liggen. Aan de voet heeft iedere span of spoor een standzoon, die rust op een blokkeel.

De kap heeft aan de beide korte zijden een afschuining, een wolfeind. Daardoor ontstonden driehoekige dakvlakken, waarvan de voeten ter hoogte van de flieringen over de kromstijlgebinten liggen. Op het punt in de nok, waar aan weerszijden (in dit geval de zuid- en de noordzijde) drie dakvlakken bij elkaar komen, is een koningstijl geplaatst, die rust op de onderste hanebalkfliering. Het gespan op die plaats is versterkt met korbelen en standzonen, die langs de muur tot op de versnijding ter hoogte van de zolderbalklaag doorlopen.

De bovenste hanebalkfliering is in de beide koningstijlen gepend en loopt aan weerszijden door tot het wolfseind. In het midden wordt de hanebalkfliering nog eens ondersteund, door een standvink. Het bijbehorende gespan heeft ook korbelen en doorlopende standzonen, maar geen makelaar.

Uit het eerste kwart van de 14de eeuw dateren de kappen van twee poorten in Zierikzee, de Nobelpoort en de Zuidhavenpoort. De eerste is vrijwel ongeschonden en heeft een zeer interessante opbouw (afb. 469). Het rechthoekige gebouw wordt gedekt door een schilddak met een korte nok. Op de beide plaatsen, waar de nok eindigt is een koningstijl aangebracht. Een schaargebint passeert die koningstijl halfhouts. In de stijl is haaks op het hoofdspant een half schaargebint gepend. De schaargebinten dragen aan iedere zijde twee flieringen. Daarop liggen blokkelen, die wederom schaargebinten dragen, wederom met een dubbele fliering. Daarboven draagt de koningstijl

[p. 231]

468. Oudewater, Herv. kerk, toren, ca. 1300.

469. Zierikzee, Nobelpoort, XIVa.

[p. 232]

een hanebalkfliering. Tussen de beide koningstijlen is ter hoogte van de onderste schaargebinten een balk in de lengterichting van de kap, die de druk moet opvangen van de beide halve gebinten in de lengterichting van het dak. Het gedeelte van de koningstijl, dat onder de binten van de schaargebinten uitsteekt, is voorzien van korbelen in vier richtingen, hetgeen deze kap een zeer karakteristiek aanzien geeft (afb. 470).

De kap van de Zuidhavenpoort is op een kleiner grondvlak gebouwd (afb. 471 en 472). De constructie berust op dezelfde grondgedachten als die van de Nobelpoort, maar mist zolderbalken, waarop de gebinten rusten. Hier zijn ook twee koningstijlen. De gebintbalken passeren de koningstijlen halfhouts. De gebintstijlen zijn ter hoogte van de gebintbalk versmald en lopen met de maat van een spoor door tot de nok. Een hanebalkfliering ontbreekt. Deze kap werd in de loop van de tijd door veranderingen in de verdedigingstechnieken voorzien van aankappingen boven de borstweringen (afb. 473).

470. Zierikzee, Nobelpoort.

471. Zierikzee, Zuidhavenpoort, oorspr. toestand, XIVa.

472. Zierikzee, Zuidhavenpoort, perspectief.

[p. 233]

473. Zierikzee, Zuidhavenpoort, tijdens restauratie (1963).

De Koornmarktspoort in Kampen kreeg in de loop van de 14de eeuw een schilddak op een soortgelijke plattegrond als de beide poorten van Zierikzee, die hiervoor werden behandeld. Er zijn twee hoofdgebinten, samengesteld uit een kromstijlgebint, een schaargebint daarop en een koningstijl (afb. 474). Tussen beide gebinten is bij alle drie de gebintonderdelen een dwarsverbinding aangebracht. Haaks op de hoofdgebinten vanuit het midden van de korte zijden van het dak en vanuit de hoeken van het gebouw lopen halve gebinten onder 45^o naar de beide hoofdgebinten. Er zijn drie hanebalken.

Het zuidelijke portaal van de Bovenkerk te Kampen, dat in het derde kwart van de 15de eeuw tot stand kwam, heeft op een vierkante plattegrond een achtzijdige kap met insnoeringen, op dezelfde wijze, als dat het geval is bij de beëindigingen van het dwarsschip. Er is één schaargebint, dat geheel doorloopt. Daarin zijn twee halve gebinten gepend. Vier andere halve gebinten zijn daarna aan het hiervoor beschreven samenstel bevestigd. Midden op de kruising van de gebinten staat een koningstijl (afb. 475). Deze heeft op het meest ongunstige punt van

474. Kampen, Koornmarktspoort, XIV.

a
475. Kampen, Bovenkerk, kap van zuiderportaal, XVc. a. Tijdens restauratie. b. Details.

b

[p. 234]

476. Amsterdam, Nieuwe kerk, Metselaarskapel, XVd.

de constructie een belasting gegeven, die tot doorbuiging van het dragende schaargebint heeft geleid. Van de voet van de kap bij de gebintstijlen tot boven aan de koningstijl zijn hoeksporen gemaakt, die door de einden van de gebintbalken lopen en daaraan met een houten nagel bevestigd zijn (afb. 475b). Tussen de hoeksporen (tegenwoordig foutief meestal hoekkepers genoemd), corresponderend met het doorgaande schaargebint en de daarin gepende halve gebinten, en de koningstijl zijn hanebalken, die in de koningstijl gepend zijn en halfhouts aan de spoor is bevestigd. De andere vier sporen hebben geen hanebalken.

De laat-15de-eeuwse daken van de koorkapellen van de Nieuwe kerk in Amsterdam werden, evenals de kappen van de kapellen aan de noord- en zuidzijde van het koor, gespaard bij de brand in 1645. Op de zeszijdige plattegrond werd een koningstijl op een doorgaande balk geplaatst (afb. 476). In die balk werden balken geraveeld, die naar de beide binnen- en de verste buitenhoeken lopen. Tussen de beide buitenbalken en de doorgaande balk werden zogenoemde zwaarden aangebracht, die in de balken gepend zijn. Van de overblijvende hoeken naar deze zwaarden werden nogmaals balken gelegd, die in de zwaarden gepend zijn. Deze constructie heeft overeenkomsten met die van vele torenspitsen, die hier verder buiten beschouwing blijven. Van de hoekpunten van de kapel naar de bovenzijde van de koningstijl zijn ‘hoekkepers’ gemaakt, die ieder voorzien zijn van een standzoon, die op de respectieve balken rusten. Het dakbeschot rust op sporen, die tussen voet en hoekkepers zijn gemaakt, op de wijze zoals dat ook bij koorsluitingen het geval is.