Oeuvres complètes. Tome VIII. Correspondance 1676-1684

N^o 2117.
N. Hartsoeker¹⁾ à Christiaan Huygens.
14 mars 1678.

La lettre se trouve à Leiden, coll. Huygens.

Mijn Heer

Vergeeft mij de vrijmoedigheijd, dat ik uwe Ed. met mijn schrijven lastigh valle, en vergun mij, dat ik het ongeluk, 't welk mij de eere van uwe tegenwoordigheijd niet altijd toelaet te genieten, als ik deselve wel van nooden soude heb-

1) Nicolaas Hartsoeker, fils du pasteur arminien Christiaan Hartsoeker et d'Anna van der Mey, naquit à Gouda, le 25 mars 1654, et mourut à Utrecht le 10 décembre 1725. Après avoir suivi, de 1675 à 1678, les cours de l'université de Leiden, il se fixa à Rotterdam, s'occupant de microscopie à l'exemple de Leeuwenhoek, qu'il avait vu à l'oeuvre lors d'une visite à Delft, faite en 1672 en compagnie de son père et d'un bourgmaistre de Rotterdam. En 1678 il accompagna Huygens dans son voyage à Paris, où il resta pendant un an.
Après s'être marié, il revint à Paris, en 1684, s'y établit avec sa famille et s'y occupa pendant douze ans de physique, surtout de la fabrication de lentilles, dans laquelle il acquit quelque renommée. En 1694 il publia un ‘Essai de dioptrique’, en 1696 les ‘Principes de Physique’. Sur la recommandation des bourgmaistres d'Amsterdam, le Czar Pierre I^er le choisit en 1697, lors de son séjour en Hollande, comme instructeur en mathématiques et physique. La municipalité d'Amsterdam fit bâtir à cette occasion un petit observatoire à son usage. La renommée que Hartsoeker s'acquit ainsi lui valut la nomination, de la part de l'Electeur Palatin, comme premier mathématicien et professeur à l'Université de Heidelberg. Après la mort de l'Electeur, résistant aux offres du Landgrave de Hessen, il resta attaché à la veurve du défunt. Ce ne fut qu'après que cette princesse eut quitté l'Allemagne qu'il retourna dans son pays natal et s'établit à Utrecht. En dehors des ouvrages mentionnés, il en publia plusieurs autres sur divers sujets. Il attaqua, entre autres, la philosophie de Newton et eut des disputes avec Bernouilli et Leibniz. Trop avide de gloire, il s'est attribué des inventions et découvertes d'autrui. Il s'est dit l'inventeur des lentilles de verre microscopiques, obtenues en fondant à la chandelle un fil de verre étiré ou un éclat de verre. Hudde se servait de cet artifice lorsque Hartsoeker n'avait que neuf ans. (Consultez la Lettre N^o. 2133, note 2). Hooke, dans sa Micrographia (pag. 22 non numerotée de la Préface), en avait fait mention, sans dire, cependant, que c'était une chose connue. D'ailleurs, les petites lentilles dont se servait Hartsoeker étaient de beaucoup inférieures aux lentilles taillées et polies par Leeuwenhoek. Hartsoeker a reconnu qu'il n'a pas pu voir certains objets microscopiques décrits par Leeuwenhoek; cependant, au lieu d'en conclure que Leeuwenhoek avait de meilleurs microscopes, il dit ‘d'où l'on peut juger ce qu'on doit croire d'une infinité d'autres observations dont il a parlé dans ses Lettres’. Hartsoeker a encore voulu s'approprier la découverte des spermatozoïdes, qui, selon le témoignage de Leeuwenhoek, appartient à Johan Ham, d'Arnhem (voir l'article de H.J. Halbertsma dans les Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie te Amsterdam, 1862, Deel XIII, p. 341), étudiant en médecine à Leiden. Celui-ci communiqua, en 1677, son observation, faite sur un malade souffrant de gonorrhée, à Leeuwenhoek, qui aussitôt en fit le sujet de recherches systématiques sur l'homme sain et divers animaux.
A ces torts Hartsoeker joignit celui d'une hostilité ouverte envers Leeuwenhoek, qu'il traita dans ses écrits avec mépris et poursuivit de ses injures, même après la mort du célèbre naturaliste. Nous ne citerons que le trait suivant. Dans son ‘extrait critique des Lettres de seu M. Leeuwenhoek’, où ces lettres sont qualifiées comme ‘écrites d'un stile bas et rampant’, Hartsoeker dit: ‘Ce qui me surprend, c'est qu'uneillustre Société [la Société Royale] a pû entretenir un commerce de lettres assés régulier avec un homme comme lui, qui avait des yeux, des verres et beaucoup de patience, mais peu ou point de bon sens’.

[p. 59]

ben, ten minsten met een kleijne wisselingh van brieven magh vergoeden. In 't sweet, 't welk mij de Heer van Oorschot versoght waar te nemen, heb ik niets bijsonders konnen vinden. De manier dewelke ik tegenwoordigh houde om de dierkens in het σπερμα op sijn alderbequaemst te sien sal ik uwe Ed. met korte woorden bekent maken.

Ik neem een stuk van 't helderste glas met het minste sout, om dat het selve in 't smelten door het slappe vier van de lamp soo wel niet willende mengen, op de superficie van 't glas (want 't is uyt de phijsica bekent dat alle fermenterende vochtigheden het dikste en min beweegbare na de superficie drijven en alsoo een korst maken) sich begeeft en aldaar verscheyde vlacken veroorsaekt. Van dit glas trek ik door het vier van de lamp een dik of dunne draet, na dat ik mijne glasen groot of kleijn begeer te maken: maar onder 't trecken van desen draet staet vooral te mijden, dat men 't gesmolte glas niet veel draeijt of beweeght, dewijl

[p. 60]

hier door de lught tusschen 't glas inkomende verscheijde kleyne blaeskens veroorsaekt en alsoo den draed tot het voorgestelde onbruijkbaer maekt. Den getrocken draed (dewelke dit voordeel noch met sich brenght dat men op sommige plaetsen weynigh of geen sout en geen blaeskens vind) houde ik in de voortgeblaese vlam, en verkrijgh alsoo naeuwkeurige ronde glaeskens groot of kleyn na dat ik de selve wil hebben. Voor de beste verkies ik dewelke sich helder glinsterende voor mij vertoonen. In 't insetten van de selve tusschen 't klatergoud neem ik waer, dat men de openingh na 't obiect toe gemeenlijk niet grooter moet maken, als dat men 't microscopium dight tegen 't oogh onbeweeglijk aenhoudende bequaemelijk alle de kanten van de openingh kan sien, om alsoo een verwarringh van straelen en bij gevolgh een duijsterheijd te mijden, dewelke een grooter openingh soude veroorsaken. Wat aengaet de openingh na 't oogh toe, aen de selve is soo veel niet gelegen. Ik maek haar gemeenlijk een weijnigh grooter als de andere. Dewijl uwe Ed. swarigheijd stelde in het rondmaken van de glaeskens sende ik uwe Ed. hier eenige ingesette en oningesette, dewelke ik meijn dat rond genoegh sullen bevonden worden. Ik hoop 'er in 't korte uw goeddunken over te hooren. In plaets van de dierkens met behulp van een kaers te sien, bij dewelke sij sich niet als schaduwkens verthoonen sie ik de selve tegenwoordigh tegen de helder blauewe lught, soo noghtans, dat ik een buijs van een of anderhalve voet, en van binnen swart voor het obiect stel, sonder dewelke ik anders niet met al soude sien en alsoo vertoonen sij sich aen mij seer helder en klaer en ontrent van dese gedaente

Wanneer ik tegen de son aensie verschijnen mij (op de eene plaets meerder als de andere) noch een oneijndige ontelbare meenighte dierkens, soo ik mij niet en bedriegh, noch wel 100, 200, 300 etc. mael kleijnder als de andere, dewelke ik meijn van een geheele andere nateur te sijn. De microscopia met twee glasen heb ik wederom besocht, waar door de obiecten mij wel groot, maar seer duyster voor quamen; alhoewel ik dit de fout van mijn groote glas soude konnen wijten. Omdat ik mij inbeelde, dat ik met twee glasen weijnigh soude vorderen, is mijn curieusheijd niet verder gegaen om een beter glas daar toe te slijpen. Ik verlangh te weten hoe uwe Ed. met de twee glaeskens op een gevaren is, waar tusschen uwe Ed. de vochtigheden wilde klemmen. Ik kan naeuwelijks denken dat dit uwe verwaghting sal voldoen.

De ware eygenschap van de veerkijkers weet ik niet dat ergens beschreven staet. Ik beeld mij selven in dat sij in deser voegen lichtelijk kan uijtgeleijt worden. In de nevenstaende figuer staet BE, 1000 tegen AC, 100 gelijk EG, 10 tegen G, 1, alsoo dat het obiect AC 100 voet tot 1 voet in G verkleynt word. Indien men nu de schilderplaets G, dewelke soo veel doet of het obiect AC, maar tot 1 voet verkleijnt, daar waarlijk tegenwoordigh was, met een glas gelijk aen 't obiect glas siet, soo sal men geen vergrootingh bekomen om dat het evenveel is of men een obiect van een voet 10 voet van ons af siet,

[p. 61]

of een obiect van 100 voet 1000 voet, maar een glas van 1 voet sal maken dat het obiect AC maar 100 voet van ons schijnt af te staen en soo voorts. Men soude 't obiect G kleynder sien als 't behoorde indien men maar alleen de distantie HG van G af was sonder het glas H 't welk onse oogen tot soo een platte brenght als noodigh is, om een obiect 100 voet van ons af te beschouwen. Mijn oodmoedigh versoek is mijn Heer of uwe Ed., soo wanneer 't uwe tijd toelaet, mij door een letterken gelieve bekent te maken de groote van de koorde en pijl van uwe groote spiegels, als mede de proportie van het koper en tin, en op wat manier sij alderbequaemst schoon te krijgen is. Indien uwe Ed. begeert dat ik na het model van mijn koperwerk daar ik die bequaem bevinde, omdat ik 'er ook een buijs kan af en aen schroeven, hier bij een instrumentmaker een na laet maken, gelieft maar te gebieden aen mij die ben

Mijn Heer

Uwe Ed: oodmoedige dienaer Nicolaes Hartsoeker.

Uijt Rotterdam den 14 Maert 1678.

Mijn woningh is op de Leuve haven bij de Leuve brugge bij mijn vaeder Christiaen Hartsoeker²⁾.

2) Christiaan Hartsoeker, père de Nicolaas, naquit le 16 décembre 1626 et mourut à Rotterdam le 6 août 1683.