Nederlandse gedichten 1614-1625. Deel 2. Apparaat en commentaar

[59] Een ghemeen soldaet

Commentaar

Schreef Huygens in de print die aan deze vooraf gaat over Een Koning dat hij is: Een' Sonn die noch gelijck, noch duijsteringh kan lijden,

Of onweer volchter op, en warrelwind van tijden;

([58], r. 11-12)

(Een zon die nog zijns gelijke noch verduistering kan velen, of daar volgt onweer op en tijden van verwarring.)

in deze print beschrijft hij de gewone soldaat die in de ‘warrelwind van tijden’ zijn kostje bijeen moet zien te krijgen. Ontstaan er door wat voor reden ook conflicten tussen vorsten, de gewone soldaat doet het vuile werk. Voor wie het best betaalt vecht hij:

De goe, de quade saeck van Koningen, van Staten

Beproeft hij bijde Sold, de best' betaler wint;

(r. 20-21)

In zijn omschrijvingen (r. 1-10) en de meer uitgebreide uitwerkingen in het middendeel (r. 11-42), geeft Huygens een rake karakterisering van de gewone soldaat. Het beeld dat hij schetst kennen wij ook uit andere bronnen.¹ Huygens tekent geen negatief portret. De beroepssoldaat is onvermijdelijk noodzakelijk: ‘Sijn’ vinghers zijn de heij van 's hemels hardste roeijen;’ (r. 11. Zijn vingers vormen de takken van de hardste geselroeden van de Hemel). De soldaat is een instrument in Gods hand.

In het middendeel toont Huygens oog te hebben voor de sociale kanten van het soldatenbestaan. Hij tekent de armoede, de wisselende krijgskans en de daarmee gepaard gaande kans op tijdelijke overvloed of langdurige honger. Hij verhaalt zelfs enigszins kritisch, met argumenten ontleend aan de Oude Geschiedenis,

1 Zie voor meer cultuurhistorische achtergrond: Zes zedeprinten, p. 46-50.

[p. 534]

dat de gewone soldaat die de overwinning heeft bevochten, niet deelt in de glorie en de eer daarvan.

In het slotgedeelte (r. 43-50) spreekt de dichter de ‘stale moeden’ (de ijzeren harten, r. 49) toe. Hij vreest voor hen. In het Einde der Tijden zullen zij Hem ontmoeten, een duur gevaar. Van Hem komt immers het woord: ‘Wel hem, die noijt geweest en waer’ (‘Gelukkig voor hem, als hij niet geboren zou zijn’). Jezus spreekt deze woorden aan het adres van Judas, Zijn verrader. Door de toepassing van dit bijbelwoord geeft Huygens te kennen dat hij de daden der soldaten afschuwelijk vindt. Zij zullen daarvoor verdoemd worden. Maar tegelijk legt hij zich neer bij de onvermijdelijkheid van hun bestaan en bedrijf. Zoals de Hemel ook Judas gebruikte, zo worden de gewone soldaten gebruikt.

Uitgaven

Eymael 1891, p. 11-12 (aantek. p. 63-65); Worp Gedichten ii, p. 6-7; Terwey 1902, p. 44-46 (met annotaties); Van der Heijden, Spectrum 10, p. 220-222 (met annotaties); Zes zedeprinten, p. 38-51 (met annotaties en uitvoerige cultuurhistorische toelichting).

Translitteratie

17	als overeenkomstig de rest van het citaat dat Huygens in kapitalen heeft weergegeven. H heeft Als.

Overlevering

H	Autograaf Huygens, ka xl^a, 1623, fol. 34^r-35^r. Een dubbelblad papier van 310 × 195 mm. Bovenaan fol. 34^r staat het slot van [58], op fol. 35^r begint [60]. De verdeling van de tekst is als volgt: fol. 34^r: regel 1-12, fol. 34^v: regel 13-44, fol. 35^r: regel 45-50.
H-Ot	In de tijd dat Huygens de kopij voor de Otia gereedmaakte bracht hij in lichtere inkt varianten en correcties aan in H. H-Ot is kopij geweest blijkens vingers, signaturen, potloodnummer (8) links naast de titel en de instructie: Dit innewaert (r. 11, 33 en 43). Zie voor een samenhangende bespreking van de kopij der ‘printen’ de p. 503-511.
Ot	Otia 1625, ‘Lib. V. Characteres. Dat zijn Printen’, D3^v-[D4]^r, p. 30-31.
Ot-e	Errata achter in Ot.
K1	Koren-bloemen 1658, ‘Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen’, P3^v-[P4]^r, p. 126-127.
K2	Koren-bloemen 1672, ‘Derde boeck. Zede-printen Ede Stede-stemmen’, Q3^v-[Q4]^r, p. 126-127.

Datering

Huygens dateerde H: 2 Septembris 23.

[p. 535]

Varianten

1	Ha	Hij is een'		ijsre	sport		aen	'theck van 'tvaderland;
	b	[				]	in	[	]
	K1	[	]	ijs're	[				]

2

H

Een Prediker op 'tmess<,>>: een Raedsheer mette hand;

4	H	Een		vreeslijck	Ambachts-mann, een Wees en Weduw-maker;
	H-Ot	[	]	vreeslick	[	]

4		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ota	[ontbreekt. Zie marginale aantekening bij r. 50]
	b	Hoc ipsum, Militem profiteri, est malorum Lernam confiteri. Erasm.

5	H	Een		eijgenaer	van all dat 'svijands eighen is;
	H-O	[	]	eigenaer	[	]

6	H	Een Landsman die met		vreucht	van vré te dreijgen is;
	H-O	[	]	vreughd	[	]

7

H

Een' rest van Moses rott, die noch den dans besint heeft

8		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Exod. 32.

9

H

Een' duijve binnens koijs, een duijvel buijten <p>>band;

10	H	Een vleghel opden Boer; een' Zeissem op sijn		land;
	Ot	[	]	land.

11	H	Sijn vinghers <s>>zijn		de heij	van 'shemels hardste roeijen;
	H-Ot	+ Sijn' [				]
	K1	[	]	het rijs	[	]

12		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Si circumspicias, nemo est Medicorum omnium Rectè valere amicos qui cupitat suos, Nec Miles urbis placidum qui exoptet statum. Stob. ex Philem. Sic.
	K1	Ὄυτε γαρ ἰατρὸς οὐδὲ είς ἅν ἐ῀υ σϰοπῇς τοὺς ἀυτὸυ ἀυτὸυ βούλεθ᾽ ὑγιαἱνειν φιλες. Ουτε σρατιώτης πολιν ὀραν ἄνευ ϰαϰου. Stob. ex. Philem. Sic. [Si circumspicias, nemo est Medicorum omnium rectè valere amicos qui cupiat suos, Nec Miles urbis placidum qui exoptet statum.]

13	H	Hij wenscht om veeg te		sijn;	sterft daermen niet en sterft,
	H-Ot	[	]	zijn;	[	]

[p. 536]

13		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Periculi quam morae <im>patientior est; ingrata sunt quae tuta: et ex temeritate venit illi spes. Tacit. Amice qui non mortis sit peculium Miles, qui vitae causa se auctorat neci? Stob. ex Antiph.
	K1	[Periculi quam morae patientior est; ingrata sunt quae tuta & ex temeritate venit illi spes. Tacit.] Τἱς δ´ οὐχἱ θανατου μιαθοφορος, ω φιλτατν, ος ἕνσϰατου ζην ἕρχετ᾽ ἀποθανουμενος. Stob. ex Antiph. [Amice qui non mortis sit peculium Miles, qui vitae causa se auctorat neci?]?*

14	H	Verlegen met het		geen	een ijeder noodste derft;
	Ot	[	]	gen'	[	]

15	H	Is't vloecken		Christelijck,	hij oeffent het met eeren;
	H-Ot	[	]	Christelick,	[	]

16	H	Vergeeft	ons onse		schvlt,	dat kan hij bidden leeren;
	H-Ot	vergev'	[	]	schvld,	[	]

17

H

als wil ons' schvldenaers, dat wilder langsaem uijt;

18	Ha	Het heele		vader ons		versuijmd' hij om een buijt;
	b	Sijn[			]	versuijmden [hij om] [buijt;]
	Ot	[	]	vader-ons		[	]

19

H

Sijn' auerechtse Corts verhitt van 't Aderlaten;

20	H	De goe, de quade saeck van Koningen, van		Staten
	K1	[	]	Staeten,

21	H	Beproeft hij bij de		Sold,	de best' betaler <windt>wint;
	K1	[	]	Sold;	[	]

21		[marge]
	H	[ontbreekt]
	H-Ot	Venalesque manus: ibi fas ubi maxima merces. Lucan. <Nullam opulentiam fert>>Nullam fert opulentiam Militia. Vita ductitatur in diem, studijque, sterilis sera est experientia. Stob. ex Mena.
	K1	[Venalesque manus: ibi fas ubi maxima merces. Lucan.] Στρατεἱα δ᾽ ὀυδεμειαν περιουσἱαν φέρει. ἐφήμερον δε ϰαἶ προπετῇ βιον. Ου πειραν ἕχομεν ὄντος οὐ σωτηρίου. Stob. ex Men. [Nullam fert opulentiam Militia. Vita ductitatur in diem, studiique sterilis sera est experientia.]

22	Ha	De ballast sijns geuolgs		sijn,	Knapsack, Vrouw en Kindt;
	b	[	]	zijn,	[	]

23

H

Daer vecht hij vrolick voor; en wel hun, valt hij bouen;

24

H

Hunn' maghen sullen't <h>sich drij daghen lang belouen,

27	H	Dien doode Jans		verdienst van allen minst doet swellen;
	K1	[	]	swillen.

[p. 537]

28	H	Noch wenschen sij maer half dat hij het		mocht	vertellen,
	H-Ot	[	]	moght	[	]

29	H	Verlegen met een stomp, verrijckt van't derde		been;
	K1	[	]	been:

31	H	Dat		Graffschrift	schencken hem de naeste van		sijn	magen,
	Ot	[	]	Graf-schrift	[	]	sijn'	[	]

32	H	En dat's de rotte vrucht van bloed om goed te		wagen;
	Ot	[	]	wagen.

33	H	Eer is sijn voeder niet; verdient hij het geluijt,
	H-Ot	+ [	]

34	H	Van wel doen en wel staen, dat's d'<o>>Ouerste sijn		buijt,
	K1	[	]	buyt;
	K2	[	]	buyt.

35	H	Dat		rockenhooft	verswelgt wat menigh dusend		spinnen,
	K1	[				]	spinnen;
	K2	[	]	rocken-hooft	[			]

36	H	Sijn toesien is verdienst; sijn		roekenen	is		winnen,
	H-Ot	[				]	winnen;
	K1	[	]	rock enen*	[			]
	K2	[	]	rockenen	[			]

37	H	Hoe hiet de Roomsche		Ieught	Carthagos vall en vell?
	K1	[	]	Ieughd,	[	]

38	H	De Schrijuers weten't		niet,	'tWas Scipios		bestell,
	Ot	[	]	niet;	[			]
	K1	[				]	bestel;

39	H	Die 'tstuck		bekrabbelden	vergingen voor een		ander,
	K1	[	]	bekrabbelden,	[	]	ander;

40	H	Heel Macedonien heet heden		Alexander;
	K1	[	]	Alexander.

41	H	Gaet loten inde kans van		dusenden	om een,
	K1	[	]	duysenden	[	]
	K2	[	]	dusenden	[	]

42	H	Gaet worden niet om		niet,	en van gering tot geen.
	Ot	[	]	yet,	[	]

43	H	Siet	hooger	Christenen, ghij gaet	de		uer		ontmoeten,
	H-Ot	+ Nu [hooger								]
	Ot		Noch hooger,	[	de]		ueront moeten,*
	Ot-e		[			]	uer		ontmoeten,
	K1		[					]	ontmoeten

[p. 538]

44	H		Den langhen oogenblick, die een voor		all	sal boeten;
	K2		[	]	all'	[	]

45	Ha	α	Mijn'		sorghen	volghden v		met kort-nauwer stappen naer,
	b	β	[	]	sorghe	[	]	veel tragher dan sij doet,

46	Ha	α	Als	ijeder leew in 'tveld		te huijs een Heijligh waer,
	b	βγ	Waer	[	]	[een Heijligh]		in 'tgemoet,
	K1		Waer'	[			]	in't gemoed:

47	Ha		Maer		een		belast gemoet	met boos-beleefde daghen,
	b	γ	[			]	belaste Ziel	[	]
	Ot		[	]	een'		[		]

48	H		Een eewigh onberouw den<Hemel>Rechter op te		draghen?
	K1		[	]	draegen!

49	Ha		Wee stale		Ziele, wee.	'Tis kostelick gevaer
	b	γ	[	]	moeden, wee.	[	]

50	Ha		Daer van het,	Wel hem,		comt,	die noijt geweest en		waer.
	b			/						/
	H-Ot		[		]	komt,	[			]
	K1		[					]	waer'.

50			[marge]
	H		[ontbreekt]
	H-Ota		Hoc ipsum, Militem profiteri, est malorum Lernam confiteri. Erasm. Paraphr. in Math. cap. 3.
	b		[Huygens noteerde boven dit citaat: Ad initium (bij het begin). Het citaat schreef hij vervolgens in de marge bij regel 3-5, waarna het hier doorgehaald werd.]
			[ondertekening en datering]
	H		Constanter. Hag. 2 Septembris 23.
	H-Ot		[Hier haalde Huygens de datering en zijn naam niet door. Bij de andere printen deed hij dat wel. Ik vermoed dat hij hier de datering over het hoofd heeft gezien en laat haar ook hier achterwege.]