Proeve van taal- en dichtkunde (4 delen)

(1782-1794)–Balthazar Huydecoper– rechtenstatus

In vrijmoedige aanmerkingen op Vondels vertaalde Herscheppingen van Ovidius



[pagina 1]
Proeve van taal- en dichtkunde op Vondels herscheppingen van Ovidius. Tiende boek.
Vs. 6. Hy quam ‘er wel, doch niet met, zijn’ gewoonen zegen, En vrolijk aenschijn, noch goet voorspook, maer verslegen. VERSLEGEN: zoo vinden wy ook by onzen Dichter B. IV. vs. 308. schoon zy langsaem in 't beraên, Om d'ongewente van dees klaerheit staet verslegen. In dit zelfde Boek vs. 593. Bedekt het aenzicht met haer kleet, en zegt verslegen. vs. 817. hy stont stom, en hief naer 't hoogh gebou Des hemels alle bey de handen, heel verslegen.
[pagina 2]
Ga naar margenoot+zo ook B. XIII. vs. 776. XV. 1021. en elders. maar meer vindt men verslagen: gelijk men nu altijd spreekt, en ook behoorde te schryven. By de Ouden vindtmen hier doorgaands e voor a. MS. 1452. bl. 135. dese werdt ghesleghen van enen sinen maerscalc, gheheten Samari, daer hy sat ende at. Phillips Ruychrock, MS. 1486. in den bladwyzer of inhoud: daer den eenen off gevangen wordt, ende die ander in den strijt verslegen. Melis Stoke B. II. vs. 727. Dien dach duere was menich slach Ghesleghē daer an elker zide Donse haddē dere vandē stride. B. III. vs. 298. Nv es vt kenemaer lant ghecomē Graue lodewich en̄ heuet v'nomē In vorscotē sijn heer velt En̄ heuet ghesleghen sijn ghetelt. [Tentoria] B. I. vs. 904. Op winkelmeet dat si doe quamē Die graue entie vriesen te samen So dat hi op hem quā met gere [iever, groote begeerte.] En̄ bleef versleghen inde were. in Flor. I. vs. 65. B. I. vs. 1115. Eer hi ente sine constē ontflien Wort hi v'sleghē daer ter stede. Alle welke voorbeelden buiten 't rijm zijn. In het rijm, en, zo het schijnt, om het rijm gebruikt hy verslaghen: in Died. VI. vs. 207. B. II. vs. 321. Daer wart hi [Florens] van hem v'slaghen En̄ te reynsborch ghedraghen Int cloester dat sijn moeder stichte.
[pagina 3]
Ga naar margenoot+Dus ook B. IV. vs. 973. verslaghen gerijmd op gewaghen. B. V. vs. 417. verslaghen op verdraghen. Zie ook B. X. 362. anders rijmt hy B. IX. vs. 740. versleghen op geleghen. B. IV. vs. 489. versleghen op weghen. en B. I. vs. 1265. Van haer quam karel de [die] daer naer Vlaendrē heeft an hem gedreghen Entie te brucghe was versleghen. Deze is de eenigste plaats die ons by Melis voorgekomen is, daar hy gedragen verandert in gedregen, om verslegen daarop te kunnen rymen. In de voorgaande eeuw was dit gemeener. Adr. vande Venne, Belacchende Werelt bl. 100. Die ken lyen en verdregen Vindt sijn vyandt licht verslegen.Ga naar margenoot+ en waaren hiervan onze beste Dichters niet vreemd. Hooft, in de Medicis bl. 186. der versleegene burgerye. D. Heinsius, in den Lofzang vs. 314. nu sitse weer versleghen. enz.Ga naar voetnoot(a)

[pagina 4]
Vs. 22. De treurige Orfeus, als hy zijn beminde vrou Langwyligh heeft beschreit, durf entlijk zich verkloeken Haer dootschen geest in 't rijk der schimmen op te zoeken, Door 's afgronts ingang in den duistren jammerpoel Te stygen naer beneên, daer 't lichaemloos gewoel Des volx en geestendoms, van bus en graf versteeken, Staen onder Prozerpijn. Die hier staan, in 't Meerv. Getal, zijn te vooren met een woord in het Eenv. benoemd, t.w. het lichaemloos gewoel. Die tegenwoordig meest hun werk maaken van zuiver en net te schryven, vermyden dit: doch kwaalijk. Want die Naamwoorden, die, in 't Eenv. uitgedrukt, echter eene meerderheid van persoonen aanduiden en begrypen: de Letterkundigen noemenze Nomina Collectiva, worden voegelijk, en zelfs keurelijk vereenigd met een Werkwoord in het Meerv. Zo lazenwe boven B. V. vs. 4.16. - deze vlugt van negen Zustren boogen Op zulk een groot getal, en quamen snel gevlogen. Spieghel, in den Hertspieghel B. II. vs. 53.
[pagina 5]
Ga naar margenoot+De nieuw-ghevonden werld meest sonder letters leven. en III. 391. Zegt spreken dit gediert niet daadlik zonder stem? Brederode, in Griane: Mijn lijfwacht seer verbaest na wapens schichtig vloden. Adr. Bl. Beens, Hist. van Jes. Chr. III. deel §. 6. In 't Galileesche land quam Jesus na twee dagen Tot Kana wederom, daar 't volk wat wonders zagen. Adriaen Hoffer, Nederd. Poëmata bl. 222. Wanneer sijn weerde volck met bidden hem genaken. Pieter Boddaert, Stichtelyke Gedichten bl. 127. - wanneer 't afgodisch volk Den Godt Israël nalieten te beminnen. Coornhert, in de Odyssea van Homerus B. III. Sy quamen daer alt volc vergaert stonden op haer benen. Melis Stoke, in Flor. III. bl. 56. B. II. vs.900. Tghemeente hebben tcruce ontfaen. en in Ada bl. 74. B. III. vs. 460. Want siere [van syne] Ridders groot deel Warē belopē in den start. J. Veldenaer, Cronijck bl. 41. ende des Conincs ghesin spraken onderlinghe. Ph. Ruychrock MS. 1486. cap. Vant Rijck van Cumanien: dat lantvolc aldaer woenen in tenten. MS. 1452. bl. 118. die ghemeente vander stede quamen bidden den vader voer den sone. Sam. van Hoogstraten, Inleyd. tot de Schilderk. bl. 6. het meeste deel der Grieken pleegen haere kinderenGa naar margenoot+ in de Schilderkonst te doen onderwyzen. De Vertaalers van den Bybel, Genes. XLVIII. 6. Ephraim ende Manasse sullen myne zijn, als Ruben ende Simeon. maer uw geslachte, dat gy na hen sult gewinnen, sullen uwe zijn. Op die zelfde wyze plagmen
[pagina 6]
Ga naar margenoot+ook 't woordeken Men te gebruiken: Legende van St. Felix 1478. fol. 131. b. datmen vele priesters ende clercken doot sloegen. het welk, om nu de Ouden, daar het dikwils voorkomt, voorby te gaan, noch te vinden is by Brederode, in Lucelle: Had ick maer wat van dat goed, daer-men de handen meê salven, Ick sou soo wel een wijf kryghen als deuse jonghe kalven. dit laatste zouden wy niemand raaden te volgen. maar met Zelfstandige Naamwoorden vinden wy deeze woordschikking fraai en keurelijk: oordeelen evenwel dat zy beter voegt in gebonden dan in ongebonden stijl. By de beste Latijnsche Dichters is dit noch veel gemeener dan by de onzen; gelijk zy weeten die de zelven geleezen, en alleen somtijds in de Geleerde Aantekeningen van de Heeren Burman, Broekhuizen, Heinsius, en diergelyke meesters der Zuiverste Welspreekendheid, wat gebladerd hebben.
Vs. 54. Ook zal myne Euridijs haer tijt in 't endt vervallen. Vondel is in dit werk gansch niet net geweest omtrent het uitdrukken van eigen Naamen. hier en vs. 11. Euridijs; vs. 47. Euridies; vs. 92. Euridice; enz. Maar daar schuilt een andere en grooter misslag in de aangehaalde woorden, daar Euridijs haer tijd staat, voor Euridices tijd. buiten twijffel een groote misslag; dien veelen begaan hebben, doch niemand, die eenige kennisse der taale heeft, verdeedigen kan.
[pagina 7]
Ga naar margenoot+Zeeus begon de Opdragt zyner Geblankette Waereld met dit vaars: Oprechte vriend, uw gunst ontsonkt mijn Nimf haar ad'ren. het welk, om 't belagchelijk te maaken, naargevolgd is in het Hekeldicht, de Zangberg gezuivert bl. 2. daarmen leest: En stil te schuilen in het beest zijn' haverkist. zie aldaar de Aantek. van Chrysost. Mathanasius bl. 36. Men mag zeggen dat Zeeus daar zeer kwaalijk schreef;Ga naar voetnoot(b)maar men moet toestaan, dat hy dit kwaalijk schryven met zeer veelen, ja met de besten, gemeen heeft. Hooft, in Velzen Act. I. sc. 3. In 't oorlogh treed ik staagh aan Mars zign rechterzy. J. vander Burgh, Lijkdicht op J. vander Straten: Op dat ghy de natuur haer wraeck niet moght ontgaen. R. Anslo, in de Martelkroon bl. 21.Ga naar margenoot+ Dat nimmer ongena van eeu of doodt zou enden Dien Vorst zijn heerschappy. J. Oudaan, in Konradijn Act. I. De dood van Konradijn is koning Karels leven, En weder Konradijn zijn leven, Karels dood. Huyghens, Sneldicht XII. 129. Want ik verspeel altoos een ander man sijn geld. Westerbaen, Lof der Zotheyd bl. 118. Daermen van anderen haer misdoen en gebreken Niet so veel quaeds gevoelt, noch so ver van hoort spreken.
[pagina 8]
Ga naar margenoot+Brederode, in Griane: Ick ga besichten voort mijn Susterlingh sijn nood. P.C. Ketel, op van Manders Schilderboek: De tweede haeren naem, Een dochter sonder blaem, Zy Neersticheyt, genegen tot veel weten. Zeer gemeen is deeze bedorven Spreekwyze by Fr. van Hoogstraten, en anderen, die dit mogelijk deeden in naarvolging van onzen Dichter, die hier kwaalijk voorging. Zo zegt hy weder B. XIII. vs. 1012. - daer de Koning der Molossen Zijn zoons, een vogelvlugt, den brant vloôn, zonder scha. voor, de Zoons des konings der Molossen. En B. XIV. vs. 746. En hoe Alcinoüs zijn schip verhardt, vergaet. voor Alcinoüs schip, gelijk 'er op den kant staat. ja ook in onrijm, als in den inhoud van dit Boek: hoe Pigmalion zijn ivooren in een levendigh beelt en eene maeght hervormt wort. In vaarzen komt het by hem overal voor, zelfs in veel beschaafder werken, dan dit is. als in de Bespiegelingen B. I. bl. 31. - zonder Godt zijn majesteit te raecken. in de Heerlijckheit der Kercke B. III. bl. 97. - op dezen Leeu zijn bede. in de Altaergeheimenissen B. II. bl. 92. En Sater, sint Ambroos zijn volle broer. Anonymus Batavus, anders Adr. Verwer, besluit en beweert uit dit laatste vaars, in zijn' Brief aan den Hr. Reland, by het einde, Dat Vondel alle toetse en navrage niet ontwasschen is: doch hy meende ontwassen; zie de Aantek. III 168. en XI. 181.

[pagina 9]
Ga naar margenoot+Vs. 92. Euridice, anderwerf verscheidende, verzucht, En klaeght niet over hem, die krachtigh haer bezinde. VERSCHEIDENDE d.i. stervende. C. Wachtendorp, Rijm-Kronijck B. I. vs. 263. - u moeder die verscheyt, En gaet na d'ander lant, u vader my verbeyt. Du Gryphus salst mijn lijf by sijn lijf selfs begraven. Dirk Kalbergen, in Muliassus Act. I. sc. 4. Voldoet dees laatste dienst en plicht, want nu verscheid Zy van ons allen af - Somme le Roy, of Conincx somme (1478.) fol. 114. die doot en is niet dan een overliden of een verscheidinghe, als een yghelic wel weet, daerom seitmen, als een mensche sterst, Hy leit op sijn verscheit: ende als hy doot is soe seitmen, Hi is verscheiden. mer diet te rechte wel merct, ende ansiet, soe machmen dit mitter waerheit wel van ons allen segghen, want wy sijn alle op onze verscheiden. wi sijn xxiiij uren naerre onser doot dan wi gisteren waren, en, ten mach niet lieghen, wi sijn ymmer soe veel veerre overgeleden en verscheiden. daer om en is dit leven anders niet dan een verscheiden ende een overlidinghe.Ga naar voetnoot(c)

[pagina 10]
Vs. 100. Als een die onverhoet den zwarten helhont zagh, Daer hy geketent aen een trits van halzen lagh. TRITS is drietal; en komt dikwils by onzen Dichter voor, en alleen in dit zelfde boek noch op een trits van plaatsen als vs. 116. 370. 431. Antonides, Opdr. des ystrooms: een Trits van eeuwen: in 't begin van dat werk zelf: een Trits van zilvre wapenkruissen:: en bl. 78. een Trits van straelen. Hoogvliet, Feestdagen bl. 45. een Trits van starren. Moonen, op het Huwelijk van Joh. Brandt, Poëzy bl. 194. O jongste zoon van uwen Vader, Die met twee broeders, vroeg en spader Geboren, eene Trits van Kruisgezanten maekt. van deeze zelfde Trits sprak naderhand J.Suderman, op de dood van den zelfden Johannes Brandt: Zoo wordt in uwen jongsten zoon, O Neêrlants Kerkhistorischryver, Doorluchte Brandt, die aen uw' yver, De wyze weerelt houdt verplicht,
[pagina 11]
De laetste strael gedooft van 't licht,Ga naar margenoot+ Dat jaeren lang aen alle kanten Blonk in een Trits van Boetgezanten. [By onze nieuwe Dichters komt het dikwils voor.] Maar het Drietal wordt ook wel door Klaverblad uitgedrukt: en vooral, wanneermen spreekt van Dronken of Glazen. D. Heinsius, Hymnus van Bacchus vs. 444. Het meeste dat ik wensch, dat is een klaverblat. Het eerste voor de maeg; het ander om de sinnen Te brengen tot genuecht, tot lacchen, en tot minnen. Het derde mach wel met, want dat is om gerust Te vallen in den slaep, die alle zorgen sust. Vergelijk J. Moerman, Cleyne werelt 40. Den eersten dronck is om den dorst te verslaen, Den tweeden om droefheid te doen vergaen, En om 't lichaem sterckheyt te gheven by desen, Den derden sy voor eenen vrient ghedaen, Daer vaste liefde by wordt bewesen. R. Visscher, Ghenoegelicke Boerten II. 90. Op u tafel sijn silveren croesen gheset, Om te drincken een claverbladt met een staert. doch die staart bederft dikwils de feest; voornaamelijk als hy wat lang wordt uitgerekt. Doch zie hier Ga naar margenoot+een ander Klaverblad, uit de Aantek. van Is. Burchoorn op zijn Werelt vol Gecken bl. 39. den wijnstock, zegt hy, brenght driederley Druyven voort: te weten Witte, Groene, ende Roode; dat is, van Matigheyt, Vrolijckheyt, ende Dolligheyt. enz. [Poot, Bybelstoffen bl. 92. Maer elk zie toe. van drieërleie druiven Brengt d'eerste vreugt, en doet den druk verstuiven, De tweede maekt den drinker laf of wreet, De derde baert berou en harteleet.]

[pagina 12]
Vs. 128. Een heuvel rees 'er, en hier boven kon men ruiken En zien een' groenen beemt, en vlak en effen velt, Van boom noch bosch bedekt. Daar is geen goede orden in deeze woorden. Vondel hadt behoord te schryven, en, hadt hy 'er acht op gegeeven, hy zou hier geschreeven hebben, van bosch noch boom bedekt. Daar men het minder uitsluit, kan zekerlijk 't meerder niet weezen. en als hy gezeid heeft dat 'er geen Boom is, zo begrijpt gy ten eersten, dat 'er geen Bosch kan zijn. Maar integendeel, daar geen Bosch is, daar kan wel een Boom zijn. zodat, in deeze woorden, Boom wel na Bosch, maar Bosch geenszins na Boom, mag volgen. Deeze aanmerking is van meer belang, danze misschien veelen zal toeschynen.Ga naar voetnoot(d)
Vs. 129. - der goden zoon, gestelt Ten godtstolk, zette zich hier neder. Ten is zo veel als tot den, of tot eenen; gebruikelijk voor Zelfst. woorden van het Manl. en Onz. geslachte; doch meer voor zaaken, dan voor persoonen. schoon het inderdaad beide even goed is. In dit werk ontmoetenwe 't eenige reizen, gevoegd by Naamen
[pagina 13]
Ga naar margenoot+van Persoonen, gelijk hier, ten godtstolk; en zo ten schoonvaer VII. 154. ten godt XIV. inh. ten scheidsman III. 431. ten verwinner I. 718. ten vader II. inh. en driemaalen ten vyant III. 105. V. 130. VIII. 464. Anders komt ten en ter in dit werk ontelbaare reizen voor: doch ter, dat het Vrouwl. is, noit voor den naam van een' Persoon. Men vindt het evenwel by Ger. van Loon, Historiepenn. I. D. bl. 76. weynig heul by den Brabantschen Raad ontfangende, keerden zy zich ter Landvoogdesse. Het Manl. vindtmen ook op die wyze, doch niet dikwils, by anderen. Elias Herckmans, der Zee-vaert Lof I. 586. Dits de oorsaeck, dat hy eerst ten Heere wierd gestelt. Gijsbert Bremer, Silvia Herderszang: Maar heeft in tegendeel zijn stoutheit wel beloont, En boven andren hem ten Bruigom uitgekoren. H. vander Mark, op 't Huw. van den Hr. de Ruever. Waerom hy wert al vroegh ten Raedt der stadt verheven. voor 't welke men nu doorgaands zegt tot: doch ons dunkt, dat ten, daar alzo keurelijk luidf; en vry beter aan de betekenis voldoet.
Vs. 156. Van godt Apollo, die den prijs met schieten wint, Den zangstrijt met de lier. Niemand leest dit, die het niet verstaat: en de Dichter zegt dat hy meende. doch daar hoort wat Ga naar margenoot+meer toe dan dit, om den naam van een goed Dichter te verdienen. De keur van woorden, waarop
[pagina 14]
Ga naar margenoot+noit meerder acht moet gegeeven worden, dan in Poëzy, bestaat niet alleen in zachtklinkende voor hardluidende te verkiezen: want ook dit zelfs is somtijds kwaad, en maakt datmen. laf wordt, uit vreeze van hard te zijn. maar die Keur bestaat voornaamelijk daarin, datmen zich altijd diene van woorden, overeenkomende met het onderwerp, en de zaak, van de welke gesproken wordt. En ook (waarop het hier eigelijk zal aankomen) datmen eene evenredigheid waarneeme tusschen die woorden, die in 't verband der rede op een' gelyken trap staan; en zich, als zodaanig, terstond aan het oog en begrip des Leezers dienen te vertoonen. Hier wordt gesproken van Apollo, en aan den zelven eene dubbele verwinning toegeschreeven; Hy wint. wat wint hy? den prijs, en den zangstrijt, gelijk Vondel schrijft. maar hier is het laatste overtollig, omdat het voorgaande Prijs voldoet om beide de pryzen of verwinningen van Apollo uittedrukken: of, voor het eerste Prijs hadt ook een byzonder woord dienen te staan, als Schietstrijd, overeenkomende met Zangstrijd. maar, weder, op wat wyze verwint Apollo? Vondel zegt, met schieten, en met de lier. hy moest gezeid hebben, met schieten, en met speelen: of anders, met den boog, en met de lier. zie ook de Aantek. B. II. vs. 863. Doch om ook hier de geenen, die meerder zien met het oog des lighaams, dan met dat des verstands, op alle wyzen te gemoet te komen; zo willen wy dit op twee byzondere manieren zo voorstellen, dat het met een half oog zal te zien zijn.
[pagina 15]
het welk by Vondel zou waargenomen geweest zyn, indien hy geschreeven hadt: Van godt Apol, die met den Boog den Schietprijs wint, Den Zangprijs met de Lier.
Ga naar margenoot+Vs. 170. - dit hart, zoo mak als vry van zorgen, Gelijk 't gewoon was, plagh, tot 's avonts van den morgen, Door hof en huizen heen te loopen. Gelijk 't gewoon was, plagh: of, gelijk 't plagh, was gewoon, zijn beide even goed; want plagh en gewoon was, zijn 't zelfde. zo zie ik zoeken te poogen, by Z. Heyns, in Bartas I. 3. bl. 126. En d'een na d'anders doot fenynich zoekt te poogen. d.i. poogt, of zoekt. in een' andren zin kanmen zeggen, ik zoek te poogen, wanneermen zich zelven tot iets, waarvanmen natuurelijk afkeerig is, zoekt te dwingen: doch dat komt hier niet te pas. Noch zie
[pagina 16]
Ga naar margenoot+ik, begeeren te wenschen, by den Dichter wiens Zinspreuk was, Dwingt u tonghe, op van Manders Schilderboek (waarschynelijk J. Duinglo, die in den jaare 1607. Facteur was van de kamer, de Roo Roosen, tot Schiedam.) - soo oock den mensche, Die const voortbrengt, begeert te wensche, Dat sy toeneem, en yeder sticht.
Vs. 209. - hy, zoo ver de zonneschijn Zich uitbreit, is een heer van alle schepselingen. Schepselingen: voor schepselen. Het zou my verwonderen, zo iemand my dit woord elders kost aantoonen. maar niet minder, zo het nu noch van iemand naargevolgd wierd.Ga naar voetnoot(e)

[pagina 17]
Vs. 234. Want t'elkemael de lent de koude en 't overschot Des winters wechdrijft, en de Ram de koude Visschen In 't zogh volgt, dan verrijst uw bloem uit duisternissen Op 't groene bloembedt jaer op jaer. Zog: Antonides, Ystroom bl. 12. Wort in zijn zogh gevolgt van Zuiderzeemeerminnen. zie hem ook B. IV. bl. 109. en onzen Dichter in dit werk VIII. 198. IX. 910. XIII. 934. Brandt, in De Ruiter B. IX. bl. 517. de vyandt hing hem dien nacht meest in 't zogh van 't vaarwater. Winschoten, in den Seeman: te scheep beteekend het SOG, dat waater, dat van het voortvaarende schip naagesleept, en als van hem (nb. hem, d.i. het schip) gesoogen werd: en hier van in iemands sog vaaren: het welk oneigendlijk beteekend, iemand hinderlijk sijn: want hoe veel meer swaarte een schip na sig sleepen moet, hoe het te minder vaart kan maaken. Wy staan deeze betekenis van, in iemands zog vaaren, volkomen toe, zolang men blijft by de Zeevaart, en spreekt van schepen: want in andere zaaken, en dus meer oneigelijk, zegtmen, iemand in 't vaarwater zitten, of dwars in 't vaarwater gaan leggen (dat het zelfde is, of men zeide; dwars voor den boeg gaan leggen) en diergelyken; en niet in iemands zog vaaren. dit laatste, van de scheepvaart tot andere dingen overgebragt, betekent veel beter iemand naarvolgen, iemands voorbeeld en voetstappen naar treeden, 't welk geheel wat anders is, dan iemand hinderlijk zijn. A. van der Vliet, op 't Overlyden
[pagina 18]
Ga naar margenoot+van zijn' vriend en Kunstgenoot, Korn. vander Ga naar margenoot+Pot, in wiens dood het Kunstgenootschap, Natura & Arte, geen klein verlies schijnt geleeden te hebben: schoon het, met de overgebleeven leden, noch in staat is zijn' opluikenden glans alom uit te breiden, en met zijn licht den verduisterden Zangberg op nieuws te verlichten: waartoe wy hen openlijk hier willen verzocht en aangemaand hebben. A. van der Vliet, zeg ik, spreekt dus tot zijn' overleeden Vriend Toen mogt ik op de holle baren Der ongemete Letterzee In 't zog van uwe dichten varen, En keeren veilig op de reê. Zog zoumen niet oneigelijk waterspoor konnen noemen. doch de Dichters hebben dit laatste in een andere en ruimer betekenis gebruikt. zie de Aantek. VIII. 193.
Vs. 273. Zoo laetenze verslenst haer hooft zwaermoedigh hangen, En kunnen zich niet meer ophouden als voorheen, Maer slaen het aengezicht ter aerde naer beneên. Zoo hangt des stervers hooft. Des Stervers is hier des Stervenden.Ga naar voetnoot(f) Zoo ook in dit zelfde Boek vs. 1014.
[pagina 19]
Ga naar margenoot+Maer Venus, door de lucht gevoert, had noch het lant Haer eilant Ciprus niet gewonnen met den wagen, Of zy vernam 't gesteen des stervers, ree verslagen, En keert de zwaenevlugt bestorven derwaert heen. Nog eens in de Bespiegel. B. I. vs. 1207. -zoo ziet een hooger dan Ten transse uit, daer geen oogh des stervers uitzien kan. Dit komt ten eersten zeer ongewoon voor, en bevestigt daardoor zelfs, datwe elders zeiden, dat Speeler, en Drinker niet eigelijk betekenen een' Speelenden of Drinkenden; maar zulk een' die zijn vermaak vindt in, en zijn gewoonte maakt van te Speelen, te Drinken, enz. zie de Aantek. IX. 279. II. D. bl. 473. Het zelfde zeggen wy hier van die in aar uitgaan, als Twijffelaer, gelijk onze Dichter Faëton noemt B. II. vs. 50. omdat hy twijffelde of Apollo zijn vader was. doch Twijffelaar is eigelijk, die altijd en aan alles twijffelt. zo noemt hy ook Slaeper XII. 419. den werkelijk slaapenden Afidas: Bidder VIII. 483. den biddenden zoon van Ampix: enz. Wy zeggen wel, dat dit de eigelyke betekenis van deezen uitgang niet is; maar pryzen echter 't gebruik dat Vondel van deeze woorden maakt, omdat de Poëzy doorgaands lust schept uit het oneigelijk gebruik der woorden, mids men daarin echter met oordeel te werk gaa. Met meerder nadruk worden Dedalus en Ikarus, Vliegers genoemd VIII. 309. zie de Aantek. aldaar: en Narcissus, Spiegelaer III. 569. want die deedt niet anders dan zich spiegelen, gelijk bekend is:. enz. Maar ook Sterver, dat van deeze woorden wel 't vreemdste mag schynen, vind ik by Huyghens, in Hofwijck bl. 316.
[pagina 20]
Ga naar margenoot+Ten minsten moet hy doen het geen de Sterver hiet, Die 't leven door hem kreegh en van sijn soveet geniet. Hy wil zeggen, dat een kind doen moet het geen Ga naar margenoot+zijn Stervende vader beval of geboodt: want hiet, by Huyghens, is het Imperf. gelijkwe breeder aantoonden II. 626. daarwe ook den Leezer tot deeze zelfde woorden weezen: waaromwe 'er noch een plaats of drie zulien byvoegen; om dus ook de zaak in de geheugenis des Leezers te ververschen. C. Boyus (zie de Verscheyden Nederd. Gedichten 1659. bl. 140.). De steden en het landt gelaten aen den Geus. Soo hiet men in 't begin Godts nieuwe Bondtgenooten. Willem Silvius, Navig. in Turckyen B. IV. c. 2. zy [de oude Persiaanen] aanbaden de Sonne, die zy hieten Mithra. Colijn van Rijssele, III. Spel fol. 49. b. Ghy hiet my bedrieghere ende vileyn. Daer [toen] ghy in onmachte laecht gevallen. de Vert. van Boëtius 1485. fol. 12. c. want voor sinen tijd die philosophen Zophi of Zophisten hieten. De zelfde B. IV. Rijm 7. Maer hy ne conste vut synen lande Metten gheschepe gheraken niet Voor hy sijn dochter dooden hiet. Zie ook Matth. I. 25. enz.

[pagina 21]
Vs. 281. -ik ben schuldigh door dien schoot Aen uw ontydigh lijk: doch wie kan my verklaegen Van misdaet, zoo het spel den naem van schult moet draegen? Indien men minnen met den naem van schult bezwaert? MISDAET moest zijn, schuld; en zoo, noodzaakelijk, tenzy. in het volgende vaars moest indien ook weezen, tenzy: alles op deeze wyze: - doch wie kan my verklaegen Van schult? tenzy het spel den naem van schult moet draegen: Tenzy men minnen met den naem van schult bezwaert. en zo leestmen ook by Ovidius driemaal 't woord culpa, d.i. schuld; en tweemaal nisi, d.i. tenzy.
Vs. 313. recht als of Het moeder wenscht te zijn van wyven, die zich grof Verloopende, den naem ontfingen van Cerasten, Gekroont met hoornen. Vondel maakt, van deeze Cerasten, wyven. buiten alle reden. Het waaren inwooners van 't eiland Cyprus, die hier gezeid worden, door de gramschap van Venus, veranderd te zijn in Stieren. Den oorsprong der Fabel roert D. Jonktijs aan, Twistgespr. vs. 1433. daar Minerva tot Venus zegt: Zoo dat ik hier ten lof van hem werd aengedreven,
[pagina 22]
Ga naar margenoot+Die u den toenaem heeft van Hoornige gegeven. waarop hy het volgende aantekent: onder de bynamen van Venus werdt oock den naem Cerastia getelt: om dat in 't eyland Cyprus menschen woonden, de welke zekere gezwellen, de uytpuylende horens niet ongelijk, aen 't hoofd hadden. want Cerasten zijn eigelijk, Gehoornden, van 't Gr. Keras, een Hoorn. en hiervan ook Cerastes, een gehoornde Slang: Bart. Engelsman Ga naar margenoot+man 1485. B. XVIII. c. 29. Cerastes dat is een ghehoernt serpent, als Ysidorus seyt li. vii. want het heeft eenrehande hoernen van beyden ziden vanden hoefde, ghelikerwijs dat een ram doet, dye onghecromt sijn: enz. In den Bybel 1477. Genes. XLIX. 17. Dan, moet worden een slanghe inden wech, ende een Cerastes inden pade. Ik heb hier ook eenige verschikking gemaakt in de Kanttek. en deeze woorden, Propetiden in rotsen, van vs. 309. daarze nevens stonden, verplaatst by vs. 335. daar deeze hervorming eerst verhaald wordt. Beide deeze Fabelen zie ik vereenigd by Jacob Struys, in Styrus en Ariame Act. IV. - waerom liet ghy geschieden De harde wiss'lingh aen de geyle Propetiden? Waerom, ô Schuymgoddin, kondt ghy gedoogen niet Der wree Cerasten moort, dat ghyse (straffend') liet Aentrecken Stiers gedaent? Waerom moest oock ontfangen Cynire dochter straf, en zijn met schors omvangen? de Fabel van de dochter van Cyniras, d.i. Mirrha, begint hier vs.415.

[pagina 23]
Vs. 348. Hy kunstrijk snijt terwijl een heerlijk wit ivooren Uitnemend meesterstuk, een kunstigh vrouwenbeelt, Zoo wonder schoon als noit van vrouwe wert geteelt. Zoo wonder schoon als noit - zo spreekt onze Dichter meermaalen, als B. VIII. vs. 815. En berste, zoo verwoet als noit, uit myne killen. en B. VII. vs. 802. - in noot, als noit voor dezen. Maar elders zegt hy ook, als oit; in dit werk IX. 646. Om hem t'aenschouwen, en in't oogh zoo schoon als oit Te schynen - en in Virgil. bl. 254. een rijck, zoo treffelijck, als oit van de Zon uit den Oosten beschenen is. Doch Vondel schreef zekerlijk met oordeel op de eerste plaatsen noit, op de anderen oit: dewyl 'er verschil is tusschen deeze spreekwyzen. zoo groot als noit; gelijk ook G. Brandt, in De Ruiter schrijft, B.XV. bl. 858. met zoo groot een beweegenis der gemoeden, en vuurigheit van geest, als men daar noch nooit in eenigen noodt onder d'ingezeetenen hadt bespeurt: is juist het zelfde als grooter dan oit, gelijk Hooft schreef, Ned. Hist. bl. 1007. met grooter fierheit dan oit: het welk gezeid wordt van iets, dat te vooren noit wedergaa gehad heeft; of ten minsten datmen verheffen wil boven alles. Maar zoo groot als oit, zegt wat minder dan 't voorgaande, en stelt de zaak niet boven, maar gelijk met de grootste onder andere zaaken. Hier spreeken wy beter dan de Ou-
[pagina 24]
Ga naar margenoot+den, die ook noit gebruikten, daar wy 't nu volstrekt niet zouden mogen gebruiken: MS. 1452. bl. 143. Segghende dat hy alfoe wel nu sijn vrient ware, Ga naar margenoot+als hy noyt te voren was. Tscep vol Wonders 1514. cap. 164. ende dis de meeste const die noyt medecijn gedaen heeft. Enz.
Vs. 474. aengezien hy my, gelijk het was Beschoren, nu dus na bestaet, zoo kan 't niet wezen Dat ik hem eigene. Vondel zegt anders, zich iets eigenen, als B. XIII. vs. 53.203. en 557. gelijk ook Westerbaen schreef, Lof der Zotheyd bl. 72. De Spanjaerd lijd niet dat men yemanden sal setten In krijgschkunst boven hem, en eygent zich den lof Van wapenen - dit schijnt eenigszins noodig te weezen, omdatmen ook iets kan eigenen aan anderen: Fr. van Hoogstraten, Beg. Pelg. II. 1. bl. 162. - daerom En diene ik niet onweetende en zoo dom Die t'eygenen den Heere -Ga naar voetnoot(g)
[pagina 25]
Ga naar margenoot+Doch eigenen, voor zich eigenen, vindenwe by meer goede Schryvers. Hooft, in Henrik bl. 59. de verwinnaar zal 't al eigenen. In Paris Oordeel bl. 586. Elk eigent hem - t.w. den Appel. Spieghel, in den Hertspieghel B. II. vs. 190. Zo meer ghi eighent iet: 't werd andren ook ontstolen. Huyghens, in de Sneldichten B. XIV. Voorspraeck vs. 6. - maer Leengoed is ook goed Goed; En die 't wel eigent, doet gelijck Natuur in 't bloed doet. wy oordeelen, dat dit onverbeeterlijk goed is.
Vs. 484. O godelooze maeght, durft gy iet anders noch Verhoopen? voeltge niet dat minne door bedrogh De wet en naem verwart? Van wat wet, van wat naam spreekt hier de Dichter? de woorden van Mirre, by Ovidius, komen op deezen zin uit: - en gaet u niet aen 't hart, Hoe veele naemen, hoe veel pligten, gy verwart? welke deeze naamen en pligten zijn, verklaartze zelve, alsze in 't vervolg aanmerkt, dat zy, verkrygende 't geenze wenscht, zal worden de Byzit van haar' Vader, de Zuster van haaren Zoon, de Moeder van haar' Broeder. welke verwarring van Naamen noodzaakelijk die der Pligten insluit. Om de gemaakte verandering te schikken naar het bestek van Vondels woorden, kanmen de zelve een' regel vroeger beginnen, aldus:
[pagina 26]
Ga naar margenoot+Wat anders hooptge toch, ontzinde maeght? waer toe Verstoutge u? ziet gy niet, hoe veele naemen, hoe Veel plighten gy verwart? - Ga naar margenoot+Vervolgens leezenwe vs. 488. Ontzietge niet den poel, daer 't godendom by zwoer? welk vaars geheel buiten 't Latijn is: en de Tien volgende zijn 'er daar maar Vijf. Behoud dit vaars om het Rijm. maar den inhoud van de Tien overigen kuntge vinden in deeze Zes: Vreest gy de Zusters niet, gehult met zwarte slangen, Die met den rook en smook van haere fakkels, wangen En oogen blaekren van 't onzaligh zielendom? Zie toe! en voertge noch een zuiver lichaem om, Houd ook een zuivre ziel: noch schend, beroerd van zinne, De wetten van Natuur door een verboode minne. Dit viel ons uit de pen, toenwe den druk van dit werk van Vondel bezorgden: en voegen 't hier in, omdat het de eerste Aanmerking is, die wy op deeze Vertaaling, gemaakt, of liever geschreeven hebben. Wy dachten toen, het geheele werk op die wyze te behandelen, en ons meest met Dicht-, minst met Taal-kunde, op te houden. Doch wy scheidden daarmede ras uit.
Vs. 508. hy gelooft de maeght is bloo, En sust het schreien, kust zijn telgh. De Dichter der Historie van Zegelijn verdeelt de kussen in vier soorten, bl. 24. Sonderlinghe cussen zijn viere,
[pagina 27]
Ga naar margenoot+Cussen van Moeder, cussen van Lieve, Cussen van Payse, cussen van Grieve. de Kus, dien Cyniras zyner Dochter gaf, was van de eerste soort. zo de onkuische Mirre haar' vader weder een' Kus gaf, dat niet uitgedrukt staat, die zal geweest zijn van de tweede soort. de derde is de Kus des Vredes, eigelijk Zoen geheeten; zie de volgende Aantek. de vierde is die, van den welken R. Anslo zingt, in 't begin der Martelkroon: Toen Judas zocht zijn Heer door vriendschap te beschaden, Te leevren door een kus, geen teken van verraden. de Dichter, die deezen Judas waardig geoordeeld heeft, om hem te verkiezen tot een onderwerp zyner dichtkunst, heeft volkomen het begin van zijn werk, wat de geheele Schikking aangaat, en daarin ook de aangehaalde woorden zelfs, uit het gemelde werk van Anslo ontleend, schryvende B. I. vs. 5. dat Judas - Gods zoo, zijn' meester en zijn' Heer, Verriedt met eenen kus, geen teken van verraden. Maar wat de gemelde verdeeling der Kussen belangt, daar ontbreekt, dunkt my, de Kus van Achting,Ga naar margenoot+ begrypende dien van Eerbied, en dien van Vriendschap; tenzy men deezen, als twee byzondere soorten, wil aanmerken, en maaken 'er dus zes van, in plaats van vier. Joan Blasius, in de Opdragt van Fidamants Kusjes, telt achttien soorten op, doch zeer ordenloos: want hy vergeet, die hier eerst genoemd is, den Moederlyken kus, en vermengt naderhand de Smaldeelen, met de Hoofdverdeelingen. Doch wy zullen hier geene verhandeling
[pagina 28]
Ga naar margenoot+over het kussen ontginnen. dien het lust, die kan daarover Blasius, Jonktijs, J. de Brune, in den Wetsteen der Vernusten, den Raadsheer Heemskerk, in zijn Batavische Arkadia bl. 145. en anderen, naarleezen. Wy merken hier noch alleen aan, dat ons thans gebruikelijk Spreekwoord: Een kusjen is maar stof, Wilje 't niet hebben, zo veeg het weer of, voorheenen wierdt uitgedrukt op een minder vriendelyke wyze, als den kus uitspouwen. De Potter, Getr. Harder III. 3. 221. De mondt, die met geweldt van yemandt werdt gekust, Die spouw' de kus maer uyt, zoo werdt de schandt geblust. J. van Someren, uit Theocritus, bl. 288. Nimph: Wat roemt ghy doch? een kus is niet. Daphnis: Een kusjen is een soet verdriet. Nimph: Ick spoel mijn mont, en spouw het uyt. Daphnis: Wascht ghy u lip, geeft my den buyt. Nimph: Loopt naer de jonge kalvers toe, Soo maeckt ghy my niet langer moe.Ga naar voetnoot(h)

[pagina 29]
Vs. 560. Men zal door offeren verwerven uwen zoen. Wy spraken zo van Kussen; nu iets van Zoenen. Men maakt thans, in den dagelijkschen stijl, byna geen onderscheid tusschen een' Kus en een' Zoen. maar, gelijk wy boven reeds zeiden, Zoen is eigelijk de Kus des Vredes; als genoegsaam is afteneemen uit de woorden Bevredigen en Verzoenen, die 't zelfde betekenen. Men gebruikt het veel voor een' Kus van Liefde. doch hierin is aantemerken, dat het woord Zoen, in deeze betekenis, veel darteler klinkt dan Kus. H. Verbiest, Klucht van 't Wijnvaetje: Maer wilje mijn wat geld op een hooge intrest geven, En laten 't kapitael verdienen met een Zoen? en in zulken stijl honderdmaalen. D. Heinsius, Pastorael vs. 31. Daer hebb' ick u eerst gegeeven, Als de ander eenen soen. Jan de Brune de Jonge, Wetsteen der VernustenGa naar margenoot+ cap. xxii. uit Guarini: En, zoo als 't hartenpit, na hun begrip, ging vloên, Was 't leven, dat ik had, niet anders als een Zoen. Joan Blasius, in de bovengemelde Opdragt, uit den zelfden: Mijn leevens geesten saam gedrongen wierden: toen Wast leeven dat ik had niet anders als een Soen. de omstandigheden, die deeze Vertaalingen voorgaan, doen my niet twijffelen, of de laatste heefe dit laatste vaars ontleend van den eersten. Doch dit
[pagina 30]
Ga naar margenoot+overgeslagen: Zoen is hier by Vondel niet anders dan Verzoening, bevrediging. Vondel, Gijsbr. van Aemstel Act. I. sc. 1. Aen Woerden, Velzens bloet, en Aemstel, dezen smaet Te wreecken, en van zoen te reppen noch te roeren. Zie ook Gebroeders Act. II. scen. 2. en elders. Hooft, in den Inhoud van Granida: Maar d'eedelhartige Prins, in plaats van zich tegens hen te verbitteren, verwondert zich over hunne zeltzaame liefde - belooft en verkrijght hun hunne zoen van den Koning. Der Sielen Troest 1484. fol. 71. d. Ist dattet di behaecht wi willen een Zoen aen gaen mitten ritmeyster Moyses. Gheeft mi hem te wive, ende dese stat daer toe, het sel een goede zoen wesen. J. Veldenaer, Cronijck bl. 55. daer na een wijl tijts soo wert een soen gededingtGa naar voetnoot(i) ende gemaect tusschen den Greve Flo-
[pagina 31]
rens Ga naar margenoot+mitten Biscop, ende G. van Aemstel ende H. van Woerden. Melis Stoke B. II. vs. 246.
[pagina 32]
Ga naar margenoot+Doch al was het zwaer te doene Was aldaer ghemaect de zoene.
[pagina 33]
Ga naar margenoot+Dus ook vs. 1360. B. IV. vs. 1325. en elders. In 't oude Stadrecht van 't jaar 1486. B. II. by G. Dumbar, Beschr. van Deventer bl. 164. a. Wanneer een Stad zoene, oft ene maech zoene, of een vruntlike zoene tusschen twien parthien gegaen weere - krachtig, volgens zijn gewoonte, zegt de Hr. P. de Groot: Daar 't eindeloos getal van eindeloze zonden Vereischten voor Gods recht een eindeloze zoen. Zie ook Brandt, Stichtel. Ged. bl. 99. en Monen, Poëzy bl. 353. hierom noemde Willeramus den Christus, die ons met God verzoend heeft, p. 161. ther Suonere. op welke plaats de Aantekenaar zegt, dat Soen, behalve een' Kus, ook betekene eene Bevreding: daar hy de laatste betekenis schijnt te neemen voor de eerste. Zo vindtmen ook nu noch somtijds Zoenen, in de betekenis van Bevredigen, of, gelijkmen nu spreekt, Verzoenen.Ga naar voetnoot(k) Vondel, in Palamedes:
[pagina 34]
Ga naar margenoot+Of juist onnozel bloet en Agamemnons zaet De felle Hekaté most zoenen en verzachten. ook hier VII. 666. enz. Moonen, Heil. Herdersz. X. bl. 52. Hoe zweemde Goël op den ram, die, dicht verwart In 't braembosschaedje, daer d'aertsvader 't hooftnaer draeide, Des Hemels strengen eisch met bloet en spieren paeide En zoende in Isaks stê - Beide deeze betekenissen van bevredigen en kussen, hebben oorzaak gegeeven tot het Spreekwoord, dat ik aldus uitgedrukt vind by W.D. Hooft, in Styven Piet: Deynkt kijnt, datme seyt, Hijlke sake soene wel. wat beter vindtmen dit uitgedrukt by T. Asselijn, in Jan Klaassen Act. II. scen. 2. Hijllikke zaake zoenen wel.
Vs. 598. zy voeght, om Mirre te belezen, Hier andre woorden by. BELEEZEN heeft nu de kracht van Overreeden.
[pagina 35]
Ga naar margenoot+B. Vollenhove, Broedermoord Act. II. sc. 5. 't Scheen, Heer, uw minverzoek haer weinigh kon belezen. Ga naar margenoot+de Heer Jacob Elias, Onverwachte Wedervinding, Act. I. sc. 11. Dewijl ik dacht, dat ik u maklijk zou beleezen. A. Moonen, Vervolg van Poezy bl. 12. Een Godt, die Abrams neef geleidde, Toen hy van 's vaders eedtput scheidde, Uit Kanaän naer Middelvliet, Heeft Bentheim zyne nicht geweezen, En tot haer' neef heur hart beleezen. Nil Volentibus Arduum, Ifigenia Act. I. sc. 1. Weêrom beleezen door Ulisses, gaf ik last Al schreiende, mijn kint op te offeren - J. de Decker, Rijmoeseningen I. D. bl. 13. Ik heb naer all' mijn' macht Dien razenden vermdent, dien harden geest getracht Door zachte smeekingen te morwen, te belezen. Conste der Minnen 1568. bl. 38. b. Ten wort gheenen noot haer veel te belesen Sy sal seer goeylijck uwen druck ghenesen. [goeylijck is benigne. zie I. D. bl. 150.] Jacob Struys, Styrus en Ariame Act. I. sc. 3. Soo harden stegen kop en kan op aerd niet wesen, Of wyse reên met slot die konnen 't breyn belesen. Eigelijk is het Betoveren: gelijk 't ook noch voorkomt in M. Grambergens Klucht van de Leevendige Doodt: Mel. Rod. O help! help! help! men wil ons hier belesen. Pedro: Een Duyvel, Doodt en Spoock! waer zijn men Hoorens dan,
[pagina 36]
Ga naar margenoot+En men doodt-kleedt, en men toorts, daermen me toveren kan? en heeft zijn' oorsprong van het Leezen van Tovervaarzen, waarmede men eertijds, niet door der zelver kracht, maar door 's menschen dwaasheid en ydele vreeze, veel op anderen vermogt. daarom zegt zekere Toveres in het gemelde Treurspel van J. Struys Act. IV. - - - 'k weet sulcke reên te lesen, Dat Proserpina zelf zweet, schuddende van vresen. Die Toovervaarzen werden ook dikwils gezongen: en hier van Bezingen. Wellekens, Brief van Octavia aan Marcus Antonius vs. 55. Of heeft die Circe uw ziel met toverrijm bezongen. Anders gebruikt Seb. Franck dit woord, spreekende van de Roomsch - Catholyken in zijn Wereltboek II. Deel fo. 77. c. met dien besinghen sy den verstorven, ende zijn siele soude also wel geholpen zijn. Belezen voor betoveren vinden wy by Hooft, Gedichten 1668. 8vo. bl. 205. Loftuytery de kloekst' men vaek bekooren ziet; Maer meereminnen zang belas mijn' ooren niet, Al queelden zy haer best. [Zie over kweelen II. D. bl. 456-459.] Henr. de Groote bl. 23. Deze (Hartog van Anjou) bezightigende aldaar binnen de schans sen zommige plaatsen, werdt met schroot, uit een grof stuk, tot drie plaatsen geraakt. Doch 't had weenigh noods, mits Jan de la Garde Vinsy, die hem zeer lief was, ziende de vlam op gaan, daar voor schoot, ende 't zwaarste op zich liet aankomen; zulks hy een doodtlyke wonde ontfing, die nochtans, door uitnemende nyverheidt der artzen, oft,
[pagina 37]
Ga naar margenoot+na dat men zeggen wilde, met belezen, genas. Aldegonde, Biënkorf 1569. fo. 115. a. Dat men de misse niet en mach singhen dan op een viercantighe steen met cruyskens wel bewaert, ende met heylige woorden belesen. Beleezen, in een' eigelyker zin, is, die veel heeft geleezen. Hooft, in Henrik bl. 5. wel belezen, zonderling in Historien, 't welk de Vorsten geleertheit is. Fred van Dorp, Heer van Maesdam, Stichtel. Gedichten bl. 140. Een soon die wel belesen is, Naer Gods woord onderwesen is, Weet, dat het maer al droom en is, Soo hy met een niet vroom en is. dezelfde, Verantwoordinge van den Apostel Paulus voor den Koningh Agrippa bl. 253. Ten is de plaets hier niet, het sou oock weinigh baten, My op 't Propheetse Woord wijtloopigh uyt te laten. Al die belesen zijn, en luyden van verstand, Soo te Jerusalem, als door gantsch Oostenlant, Verwachten de Messy. - Fr. van Hoogstraten, Beg. Pelgr. I. 20. bl. 135. - gy, in de schriften zoo beleezen. Enz.
Vs. 628. Het was de tijt, wanneer al 't woelen is gestaekt, De Wagenaer omtrent den Beer in top geraekt. En met den disselboom gereet is t'overhellen. Deeze plaats heeft veel overeenkomst met het geenwe leezen in Palamedes Rei van het. III. Bedrijf. Het dun gezaeit gestarnt verschiet. Zijn' glans, en gloeit zoo vierigh niet.
[pagina 38]
Ga naar margenoot+De schaduwe is aen 't overleenen. De morgenstar drijft voor zich heenen De benden van het hemelsch heir. De Voerman van den Grooten Beir, Op dat hy zyne beurt verwissel', Vlught heen met omgekeerden dissel.Ga naar voetnoot(l)
[pagina 39]
Ga naar margenoot+de Dissel, reeds omgekeerd, betekent het wyken van den nacht; maar gereed om over te hellen, den midnacht. Deeze Wagenaer of Voerman, wordt by Antonides, in den Ystroom B. IV. bl. 119. genoemd De norsse Voerman van den Noorder Beerewagen, Hoe stijf van kou, vergat zijn traeg gespan te jaegen, Om 't eind der stagh te zien van zijn bevrozen as. 't Is een Gestarnte, geplaatst achter den Grooten Beer; waarom hy den naam van Arctophylax, d.i.Ga naar margenoot+ Beerenwachter, gekreegen heeft. Hoogvliet, Feestd. B. III. bl. 94. den 5 Maart: Dan zal Boötes, of de Beerewachter, zinken. Boötes, is zijn gemeenste naam, dien onze Dichter uitdrukt B. II. vs. 231. door Ossendryver; en Zach Heyns, in Bartas I. 4. bl. 159. door Os dryver: Bartas zelf in 't Fransch door Bouvier. zo heet hy, omdat hy verbeeld wordt, op de wyze van een' Os-
[pagina 40]
Ga naar margenoot+sendryver, met een' stok in de hand, den Wagen, dat is, den Grooten Beer (zie onze Aantek. I. 80.) naar te volgen. Cicero, de Nat. Deor. II. 109. Arctophylax vulgo qui dicitur esse Boötes; quod quasi temone adiunctum prae se quatit Arctum. Doch men kan ook de Grieksche naamen voeglijk in een Duitsch werk behouden. Hoogvliet, in de Feestd. B. V. bl. 190. den 26 Mei: Wen 's andren daags Auroor komt uit de kim naa boven, Zal zy de straalen van den boer Boötes dooven. G. Kempher, in Anakreon XVII. Want wat raakt Of vermaakt My de Zevenster? wat baate Geeft my t' hans Al de glans Van Boötes wagentrans? 't welk Daniel Heinsius aldus vertaalde: Wat vraech ick na de Sevenster? Wat pas ick op Boötes kop? Antonides, in den Ystroom B. IV. bl. 112. De boer Arctophilax, die met zijn zwaere leên, Het wed der zee, beroert, enz, zie ook de Aantek. van Hercules Ciofanus, over dit Latijnsche Werk II. 176. en X. 446. Hier vindenwe noch vs. 633. Ikaer, en vs. 634. Erigoon: beide mede onder de Starrenbeelden behoorende. Erigoné is de Maagd; en Ikaer, hier van Ovidius Icarus, maar anders Icarius, genoemd, is meer bekend onder den naam van Arcturus; zijnde maar eene Star, doch groot en helder, geplaatst in het kleed van Boötes. enz.

[pagina 41]
Vs. 716. demoeder, hier verhoolen, Kan haeren bittren noot niet klaegen, noch Lucijn De schrandre vroetgodin aanbidden in haer pijn. Vroetgodin: ook vs. 721. vroetvroudichten: in plaatse van vroedgodin, en vroedvroudichten, gelijkmen noodzaakelijk behoort te schryven, zijnde vroedvrouw niet anders, dan vroede vrouw (op sommige plaatsen noch wyze vrouw genoemd). Der Sielen Troest 1484. fol. 70. d. doe liet hi [Pharo] voer hem halen twee vrouwen, die een hiet Sephora, die ander Phua, die waren meysterinnen over al die vroede vrouwen, die daer waren. zo ook altijd in den Delfschen BybelGa naar margenoot+ 1477. Legende van Maria Magdalena 1478. fol. 117. c. ô Maria Magdalena, du biste van groter verdienten, die voldades een vroede vrouwe dienste, ende doe ic in arbeyde lach, en in alre noot, soe hebstu voldaen dijnre deerne dienst. Zie daar eene nieuwe Vroedgodin in de plaatse van de afgedankte Lucyne.Ga naar voetnoot(m)

[pagina 46]
Vs. 727. De nijt zou 't schoone kint haers ondanx loven. 'T SCHOONE KINT: d.i. Adonis. schoon Boomkint, noemt hem Poot, in de Minnedichten bl. 150.
Vs. 772. De leeu en 't everzwijn zien geene jaeren aen. 'T EVERZWIJN: Poot, op gemelde plaats: Zoo moet geen woedend everzwijn U oit toevaeren mit Zijn blixemend gebit!
[pagina 47]
Ga naar margenoot+dit wordt tot den zelfden Adonis gezeid, als hier vs. 774. Het grimmigh boschzwijn voert den blixem in zijn tanden. P. Langendijk, Lof der Aêloude Schilderkunst bl. 20. Gints zienwe een maagd haar jachtspriet vylen, Die op een rib van 't everzwijn De punt is drillende afgebroken. Hoogvliet, in de Feestdagen B. II. bl. 45. Gelijk een everzwijn gejaagt door felle honden. en Boek V. bl. 166. van Hyas: Doch toen de mannekracht in hem was opgewassen, Dorst hy en everzwijn en ruigen leeuw verrassen. Buiten twijffel is 'er een Pleonasmus, of overtolligheid, in dit woord: want Ever zegt het zelfde als Zwijn. Boëtius, Lib. IV. Metr. 3. Hunc apri facies tegit: de Vertaaler 1485. Deen die wordt een ever coene. Kiliaan: EVER, Ever-swijn, is Beer, Aper, Verres silvestris: in 't Hoogd. Eber. 't Is eene zonderlinge gemeenschap tusschen 't Latijn en het Duitsch, diewe hier aantreffen, en niet konnen verzwygen. in 't Latijn verschillen a per en porcus, even als by ons e-ver en verk-en: met de welken weder overeenkomt het Lat. ver-res, eigelijk het zelfde met ons beer: Kiliaan BEER, beervercken, Verres, porcus non castratus. De wortel van al deeze takken, is het Celtische of Scythische, BAR of BAER; gelijk breeder te zien is op dit Woord in het Gloss. Germ. van den Heer Wachterus. zekerlijk is 'er een gemeene verwisseling tusschen de letters b, p en v. voeg 'er ook de. f by,Ga naar margenoot+
[pagina 48]
Ga naar margenoot+want fera is in 't Latijn 't zelfde met bar, d.i. een wild beest, volgens zijn' eersten oorsprong.
Vs. 780. hier noodight ons de popel stil en zacht In zyne schaduwe, en een bedt van groene weide. Twee korte Aanmerkingen zullenwe op deeze woorden maaken. De Eerste, omtrent het woord Noodigen, dat, schoon het yder bekend is, echter onbekend schijnt geweest te zijn aan W. Sewel; want die schrijft in zyne Spraakk. bl. 163. Ik nood, ik noodde of noodigde, genood, nooden: alsof noodigde kwam van nooden, en niet van noodigen: enz. De Tweede betreft onzen Dichter, die den Popel hier, om het rijm, noemt stil en zacht; hoewel Ovidius alleen spreekt van de schaduw. Ik weet wel, dat 'er niet veel moeite vereischt wordt, om dit te verklaaren en goed te maaken. maar de Dichtkunst wil, datmen overal en altijd achtgeeve op de natuur der zaaken; en die zegt ons, dat de Popelboom noit stil is, en altijd eenig geruisch maakt. waarom Vondel, genomen dat hy wel zeide, de popel stil en zacht, echter natuurelijker en Poëetischer zou gezeid hebben, de popel nimmer stil. die kennis van Poëzy heeft, zal my dit zekerlijk toestaan. Van deeze gemelde eigenschap des Popelbooms, hebben wy buiten twijffel ons woord popelen, vooreerst zeer gebruikelijk in de betekenis van Beeven: A. Bogaert, Hist. Reizen bl. 97. 't geen ons 't hert deed popelen. Hooft, in Warenar Act. IV. sc. 2.
[pagina 49]
Ga naar margenoot+O mijn hert begint te popelen - C. Vander Cruyssen, Schakingh van Judith Act. I. sc. 4. Hoe popelt ach dit hert! welke afleiding Hooft zelf begunstigt in Baeto Act. I. Alwaar mijn Pluto streng het tsaaghachtige volk Doet poplen met zijn' stem, jaabraafstgeweeze riddren, Gelijk de Popelboom zijn' bladren staan te tsiddren. Ten anderen verklaart Kiliaan Popelen, door een zacht geruisch en gemommel maaken: het welk, zo wel als de beweeging, onafscheidelijk is van den Popel, of, gelijk hy anders genoemd wordt, Abeel. Door die geduurige beweeging en rammeling, heeftmen aan de bladeren van dien boom niet onaardig gegeeven den naam van Vrouwentongen. Zie verder, omtrent deezen boom, zo 't u lust, Claudius Minos over het ccxi. of laatste Zinnebeeld van Andr. Alciatus.
Vs. 792. Want z' overtrofze zulx, dat gy niet zeggen kont Ofze in haer snelheit of in schoonheit boven stont. Dit haer is hier geheel onnoodig. veel beter, mijns Ga naar margenoot+oordeels, waar: Of zy in snelheit, of in schoonheit, boven stont. hieronder vs. 798. En lot, moest, dunkt my, ook weezen, En 't lot. Ook zag ik vs. 804. voor Wie traegh loopt, liever, Wie traeger.

[pagina 50]
Vs. 843. En Atalante, die zich snelste in 't rennen toont. Zo als Vondel doorgaands de eigene naamen uitdrukt, zou hy beter geschreeven hebben: En Atalant, die zich de snelste in 't rennen toont. zie de zelfde uitdrukking B. III. vs. 818. in de Aantekening.
Vs. 902. 'k zoume van uw huwlijk niet onthouwen, En gy waert d' eenige, waermede ik wensch te trouwen. Niet alleen de zuiverheid van den klank, want waert en waermede maaken hier een' valschen toon; maar ook de zuiverheid van de Taal, eischten beide, dat Vondel geschreeven hadt, met wien, voor waermede. 't eerste wijst ons tot een' persoon; het tweede tot een zaak. De tong is het werktuig, waarmede; maar 't is een persoon, met wien, iemand spreekt. Vondel zelf bevestigt dit, gebruikende elders altijd waermede van een zaak, als XV. 105. Maer leert met veltgewas en ooft de maegh verzaden, Waermé de boomgaert en de boom hangt overladen. en vs. 664. - - een gruwelyke smet, Waermé d' onkuische my bezoedelde en onteerde. XIII. 89. Een schendigh lasterstuk waermé hy wert bekladt. op de zelfde wyze gebruikt hy Waeraen V. 745. VIII. 13. XII. 794. Waerdoor VI. 316. Waerin
[pagina 51]
Ga naar margenoot+VII. 126. XIII. 1009. 1257. Waerover V. 587. VI. 111. IX. 454. enz. Het zelfde zy gezeid van Daermede, Daeraen, en diergelyken: die ook, wanneerze gescheiden zijn, de plaats bekleeden van Waermede, enz. want gelijk Vondel in 't bygebragte vaars XV. 664. zegt, Waermé d'onkuische my - zo hadt hy ook konnen zeggen, Daer my d' onkuische mé - Gelijk hy integendeel IX. 1089. voor, Daer zy om badt; hadt konnen schryven, Waerom zy badt. 't Welk ons meteenen hier doet aanmerken, dat dit laatste krachtiger is, en den stijl meer bindt, dan Daar - om, enz. dewijl hierin de Voorzetsels om, meê, in, enz. dikwils zo verre geplaatst zijn van het Voornaamwoord Daar(vervangende hier de plaats van Wat of Welke) dat het bywyle met den eersten opslag niet te vinden is. want beknoptheid en bondigheid van stijl is eene deugd in alle schristen, het zy rijm, het zy onrijmGa naar voetnoot(n).

[pagina 52]
Ga naar margenoot+Vs. 940. Toen liet Neptunus neef een' appel in dit krijt En renperk vallen. Dit Krijt wordt hier verklaard door het volgende Renperk. zo komt het by de Ouden dikwils voor in de betekenis van Strijdperk: Vertaler van Boëtius [1485.] 338. c. hope van toecommenden lone gheeft den aerbeider ruste ghelijc die inden crite staen, up hope verwonnene alle slaghen verdraghen en̄ onderstaen. Hist. van Zeghelijn bl. 34. Wilde ghi ontbeyden in dit crijt Ick soude halen ander wapijn. enz. Lod. van Velthem, Spieg. Historiael B. I. c. 29. Die Biscop wilt immer ten crite comen. d.i. in 't Strijdperk, waartoe hy, Bisschop van Luik, den Hertog van Brabant hadt uitgedaag. in 't volgende Hoofdstuk: Die corden waren ginder geslagen Entie setele worden gedragen
[pagina 53]
Ga naar margenoot+Binnen den crite, daermen mede Die Kempen saen op sitten dede. en zo in 't vervolg meermaalen. Maar wat zegt hiervan de Uitlegger van dat Werk? beter hadt hy niets gezeid. Binnen den crite, schrijft hy, is in het perk met krijt afgetekend. 't welk te belagchelyker is, omdat in de aangehaalde woorden zelfs gezeid wordt: Die corden waren ginder geslagen. want dat deeze Koorden geslagen waaren om het perk te besluiten en te betuinen, blijkt uit het slot van dat zelfde Hoofdstuk daar duidelijk gezeid wordt: Werpt over die corde uten crite. 't Schijnt dat hy dit staatelyke Strijdperk, voor twee Vorstelyke Kempen, of Kampers, bereid, geleeken hebbe by een kinderen hinkelbaan.Ga naar voetnoot(o) Eigelijk is
[pagina 54]
Ga naar margenoot+Krijt zo veel als Kring: gelijk het ook voorkomt in de Hist. van Zeghelijn bl. 21. Nu hebben si al om ende omme Zeghelijn bestaen in eenen crijt. en hiervan dikwils 's werrelds krijt; dat Kiliaan naauwkeurig vertaalt, Orbis, Orbis terrarum, dat is eigelijk de aardkloot. De Rederykers van 's Hert. Bosch 1561. in de Prologhe: Daer ons nacomers, meer goets wt souden lesen Dan wt veel boecken, die in tswerelts crijt sijn.
[pagina 55]
Ga naar margenoot+Zach. Heyns gebruikt het bepaaldelijk om de Aarde te beduiden: want willende zich van de aarde ten hemel geeven, om te spreeken van de Lucht, zegt hy I. 2. bl. 61. - 't is meer dan tijt Om hooger in de locht te vliegen, dat dit crijt Van ons verlaten wordt. - Nic. Fontanus, Triumphs Trompet op de VeroveringGa naar margenoot+ van 's Hert. Bosch (1629.) vs. 159. Dat al des werelts crijts moet duycken onder een. In minder bepaalde en oneigelyker betekenis komt het meermaalen voor: Colijn van Rijssele, I. Spel fol. 4. b. O oogen, 'twy brenghdy my dus in 'tkrijt Van Minnen, daermen de jeucht afsnijt. en III. Spel fol. 46. b. Die menich wt wanhopen hem zelven in 't krijt Verhanght, verdrinct, en vermoort zeer subijt. de Rederykers van Aedwaerts woude 1607. te Haarlem: Lamme en creupele, die men hier in 'tcrijt Als hulp-soeckende schapen siet comen vluchten. Dit Krijt is het rechte woord, waarvoorwe nu kwaalijk zeggen Kreits. onze Dichter boven II. 284. der muuren ommekreits: welke spelling wy ontleend hebben van de Hoogduitschers, die Kreiss schryven. Kiliaan is hier van de eersten, die met een kwaad exempel zijn voorgegaan, schryvende beide Krijt en Kreyt: welke onachtsaamheid wy meer in hem ontdekt hebben. doch wy zagen ook boven dat N. Fontanus, lang na Kiliaan, crijts schreef. zelfs weet ik niet, wat ons beletten kan met Vondel het oude Krijt wederom te vernieuwen. doch elk volge zijn' smaak.

[pagina 56]
Vs. 982. Der goden moeder, op wiens hooft de torens blinken, Bedenkt zich ofze hen in Plutoos poel wil zinken. Merk hier aan, Zinken, in een' Werkenden zin: dat zelden voorkomt.Ga naar voetnoot(p) P. Rixtel, Mengelrymen bl. 7. Men spant 'er ketenen, sinckt schepen, steektze in vlam.
[pagina 61]
Ga naar margenoot+Op de zelfde wyze zegt Huyghens, in een Lydende betekenis Gezonken worden; Hofwijck bl. 378. 't Huys moet in 't water staen, en slotgewijs staen proncken, Gelijck een steenen flesch in 't koelvat werdt gesoncken. Poot, Gedichten I. D. bl. 27. van den ydelen grafkuil: Daer 't hieligh lijk van Godts geliefden zoon In wert gezonken.
[pagina 62]
Ga naar margenoot+trouwens, als 't in den tijd der Kievitseyeren is, hoortmen dit woord veel zo gebruiken. Nu vind ik ook Ryzen, in een' Werkenden zin. by Meyndert Voskuyl, Bellaria en Pandosto Act. I. sc. 3. U staet ick rysen sal, u naeme maeck ick groot. dit komt overeen met iemand steigeren by J. Droomers, in Idonea Act. I. vs.ii. Nu dat het waer geluck my heeft soo hoogh gesteygert. Het woord Zakken heb ik, op die wyze, noch niet ontmoet by eenigen onzer Schryveren:Ga naar voetnoot(q) 't is echter in een gemeen gebruik gekomen, sints de hooge en kleene vensters, tevens met de bouwkunde onzer vaderen, in verachtinge geraakt zijn, en yder, om, ook in zijn huis zijnde, anderen te zien, en van anderen gezien te worden, zyne vensters vergrootte en zakte: waarvoor men in goed Duitsch zou Ga naar margenoot+zeggen, deedt zakken. en zo oordeelen wy ook van Zinken en Ryzen: voor zo verre de eigenschap der Taale aangaat. De Poëzy echter schijnt niet afkeerig te weezen van ook de bovengemelde voorbeelden naar te volgen. doch men moet weeten, dat buitengewoone Spreekwyzen altijd van eene buitengewoone aardigheid behooren verzeld te zijn. die dit weet te treffen, mag veel doen, dat anderen niet
[pagina 63]
Ga naar margenoot+vrystaat. Doch hier schiet my in, 't geen ik voor weinig dagen onder 't leezen aanmerkte. Wy zien hier Zinken enGa naar voetnoot(r) Ryzen; voor doen zinken, en doen ryzen: integendeel zagen wy in den Amst. Buitensingel van Daniël Willink bl. 70. doen knagen, in plaats van Knaagen: want zo schrijft hy: Door brand geneepen en geblaakt, Die ook zijn' moolen af deed knagen En sloopen tot het laage gras. en noch eens op de zelfde bladzyde: Door kracht des snellen winds alleen, Die deeze wieken om doet haalen. welke uitdrukking ook gevonden wordt in het vaars, dat Dr. T. Tamé op 't gemelde Werk van Willink gemaakt heeft: Uw Bloemkrans doet my steets aen u verpligten. waardoor, beide vaarzen en taal, ontzenuwd en lam worden.Ga naar voetnoot(s)

[pagina 64]
Vs. 1032. En 't lijdt geen uur, of uit dit versch vergooten bloet Verrijst een roode bloem. Zo moet'er geleezen worden; niet, En lijdt - gelijk 'er staat. Deeze Spreekwijs is gemeen, en yder verstaat, watze beduidt. B. Vollenhoven, Broedermoord Act. I. 't Orakel sprak, geen menigh jaar Zal 't lyden, of - Vondel, in't Klinkdicht voor Palamedes: Het leedt geen zeven jaar, enz. Yder, zeg ik, weet wat dit beduidt; en echter, geloof ik, zijn 'er weinigen, die de spreekwyze recht verstaan. G. Brandt,Ga naar voetnoot(t) ze-
[pagina 65]
Ga naar margenoot+kerlijk verstondtze niet: anders zou hy, van Lyden, geen Aanlyden gemaakt hebben, in De Ruiter. bl. 213. 't leedt noch twee dagen aan: gelijk hy ook elders schrijft. doch dit Voorvoegsel aan past hier als het vijfde rad aan den wagen. Drie zeldsaamheden, overblijfsels der oudheid, zijn begreepen in deeze uitdrukking, wanneerw'er een Substantivum, in 't Meervoudig Getal, by voegen, als, Het leedt zeven Jaaren.Ga naar voetnoot(u) (1) Het heeft hier de betekenis van Daar. dit zullenwe aanstonds breeder bewyzen. (2) Lyden zegt hier zo veel als Voorbygaan, of Verloopen: als blijkt uit het Verleeden jaar, den Verleeden tijd, enz. zie hieromtrent onze Aantek. B. XV Ga naar margenoot+vs. 1035. (3) het Meervoud. Jaaren geplaatst by het Eenvoud. Leedt, komt overeen met, het was dry nachten, gelijk onze Dichter spreekt B. VII. vs. 266. daar wy ook deeze plaats ophelderden, en de Leezer verder bericht kan krygen. Om ons hier nu alleen met eene zaak op te houden: datmen Het, in deeze Spreekwyze moet neemen in de betekenis van Daar, waarvoormen 'er zegt als 'er een ander woord
[pagina 66]
Ga naar margenoot+voorgaat, blijkt uit de zelfde Spreekwyze, geschoeid op een nieuwer leest; Daar verliepen zeven jaaren; dat, van woord tot woord, niet anders is dan, Het leedt z.j. En dat dit bewijs voldoende zy, bewyzen wy weder vooreerst uit de betekenis, die in beide niets verschilt; dit laatenwe aan yders oordeel: ten anderen, uit een reeks van voorbeelden, in de welken Het nu altijd wordt uitgedrukt door Daar. Sprookjes en Vertellingen hebben doorgaands tot eene algemeene Inleiding deeze woorden by ons, Daar was eens - by de Ouden, Het was - MS. 1452. bl. 14. Het was een here, hiet Panopyon. en bl. 74. Het was een wijf, hiet Precoerde. Hist. van Zeghelijn bl. 1. Het was een coninc, hiet Prides. Aldegonde, Byëncorf II. 13. Het was een dapper heylich moninc. enz. Met die zelfde woorden beginnen veele Oude Liedekens. onder de veld-deuntjes van M. Campanus (Amsterd. Pegasus bl. 14.) is een gezang van Anacreon verduitscht, op de wyze van, Het was een aerdigh knaepken. by Brederode, in Symen Sonder Soeticheyt: Het ginger een meysje dolen. by Aldegonde V. 1. Het voer een man om mosselen. by den Heer P. Vlaming, Aantek. op den Hertsp. B. IV. vs. 307. Het voer een boer uyt weye: want schoonmen daar Hen leesf, en niet Het; hier blijkt het, alleen uit het verband, genoegsaam, dat de maaker van dat Liedeken Het, en niet Hen, geschreeven hebbe.Ga naar voetnoot(v) Dit zelfde
[pagina 67]
Ga naar margenoot+ontmoetmen in honderd andere gelegenheden. Melis Stoke B. IV. vs. 666. Het lagen doe so vele liedē Vor Middelborch. Zie ook B. VIII. vs. 54.929. IX. 801. 1274. enz. Materie der sonden MS. fol. 32. b. Het was een broeder die hem bekeren wolde van der welt. fo. 100. d. Het sijn sommighe die waenen – Handel. der Apost. MS. 1431. X. 1. Het was een man in cesaria die Cornelius hiete. En 1 Joh. IV. 1. want het sijn veel valsche propheten wtghegaen in die werelt. Fabelen van Esopus MS. fo: 1. d. Het was een dief die huwen soude. Den Gulden Troen 1386. Het vallen den menschen bi wilen seer quade gedachten in. Bybel 1477. Genes. I. 6. Het worde een firmament int midden der wateren. Exod. X. 21. ende het worden doncker heden op al tlant van Egipten. Tscep vol Wonders 1514.
[pagina 68]
Ga naar margenoot+cap. 1. Het sijn seven planeten in den hemel. Hist. van Zeghelijn bl. 32. Het en is gheen man onder der sonnen Diese met crachte mach brengen tonder. Anna Bijns B. II. Ref. 18. Twassen selden goey vruchten wt quaden troncken. Twassen is, Het wassen: wy zeggen, Daar wassen. Ga naar margenoot+In de verleeden eeuw was dit noch in maatig gebruik, en byzonderlijk aan den Heer Hooft, als in de Ned. Hist. B. I. bl. 6. Het hanght een heuvel oover deeze stadt. B. VI. bl. 297. Het viel, dat pas, een' dikke sneeuw. in Velzen Act. IV. Het zweeft een frisse dauw van roozen om haar wangen. in Paris Oordeel: Het heerscht een Koningin in Grieken - en zo elders. Huyghens, Sneld. XIV. uit Engelsch Ondicht 39. 'T hielp een klein snyertjen een langh mann in 't nieuw pack.. A. Bormeester, Klucht van Zijtje Fobers sc. 2. Ja wel, doense 't say, me docht het sneed ien mes deur mijn vleys en bien.Ga naar voetnoot(w)	margenoot+ Vs. 6. margenoot+ Vs. 6. margenoot+ Bl. 451. voetnoot(a) By Vondel vinden wy het buiten 't rijm, in Willem van Nassaus Geboorte, zekerlijk een van zijn eerste werken, gerijmd 1626; zie zijn Poëzy I. D. bl. 118. Daer Henrix bedgenoot eerbiedigh komt begroeten De moeder van de min - - - - - En slaet verslegen, want dat Goddelijck vermogen Van Venus aengezicht bestraelt haer sterfelijcke oogen. Hooft gebruikt het in Prosa, Nederl. Histor. B. II. bl. 72. van het Verbond der Edelen: Het tzaamenhaalen van dus een werk, hoewel in groote stilte, ging zoo niet toe, oft daar leekte te met yetwes uit van de gehoude daghvaarten; 't welk, te hoove gebraght, alsnu en alsdan eenen nieuwen schrik en versleeghenheit baarde. dus ook B. X. bl. 403. Op dit pas vervorderden zich eenighe Spanjaardts van 't slot, onder de Burghers te schieten, en quetsten 'er zommighe ter doodt toe: 't welk geen' kleene versleeghenis baarde. margenoot+ Vs. 22. margenoot+ Bl. 452. margenoot+ Vs. 22. margenoot+ Vs. 54. voetnoot(b) Als men zijn Nimf, by Zeeus, neemt casu Dativo, is 't goed, dat niet geschieden kan in de woorden van zijn Berisper het beest zijn haverkist. [Huydecoper.] margenoot+ Bl. 453. margenoot+ Vs. 54. margenoot+ Bl. 454. voetnoot(c) Tot verstand van het woord overlyden zal iets gezegd worden hierachter B. XV. 1035. Het woord verscheiden gebruikt Hooft op de rechte wyze: der wereld d.i. van de wereld verscheiden. Henr. de Groote bl. 10. De Koningin van Navarre, op 's Konings aanhouden, trok naa Paris, om de zaken ter bruiloft vereischt te bestellen. Aldaar over de helft van Bloeimaandt gekoomen zijnde, kreegh zy den vijfden van Zomermaandt een' stadige koortze; waar aan zy ten vyftden dage der wereldt verscheiden is, in 't vierenveertighste jaar haars ouderdoms. Fred. van dorp, Heer van Maasdam, Gedichten bl. 17. Dit lichaem, zoo als 't is, is maer ter steet gegeven, En 't moet, of 't wil of niet, verscheyden van dit leven. Onze oude Rijmkronijkschryver Melis Stoke, B. II. vs. 337. Maer dat de doot de [die] niet en spaert Den Keyser trac ter langher vaert Hi sciet henen van desen leuene. margenoot+ Vs. 100. margenoot+ Bl. 455. voetnoot(d) Men zie ook Maandel. Bydr. I. D. bl. 331. en volg. en bl. 356-399. en elders. margenoot+ Vs. 129. margenoot+ Bl. 456. margenoot+ Vs. 156. margenoot+ Bl. 457. margenoot+ Vs. 170. voetnoot(e) Vondel gebruikt nog eens dit woord Schepselingen. Psalm XCI. bl. 236. Het voeght ons nu de keel Te stellen op tien snaeren; De keel en zangk te paeren Met cyterspel, en veêl: Want uwe Schepselingen Verquicken 't hart, noit moe. Ick juich nu onder 't zingen U om uw handwerck toe. Wy gelooven niet, dat het van iemand zal nagevolgd worden. margenoot+ Vs. 234. margenoot+ Bl. 458. voetnoot(f) Stervende voor sterver of sterveling gebruikt Vond. Besp. B. I. vs. 25. Geen' Stervenden tot noch de hantvest wert gegeven Van simpel eenwerf Godt t' aenschouwen, en te leven. N.H. margenoot+ Vs. 273. margenoot+ Vs. 273. margenoot+ Bl. 459. margenoot+ Vs. 313. margenoot+ Bl. 460. margenoot+ Vs. 348. margenoot+ Bl. 461. voetnoot(g) Dus ook Spieghel B. VII. vs. 418. Hem eighent dank, dat ghy 't hebt mogen oit ghenieten. J. Vollenh. Opdracht: Wien zoud ik mijn Neerduitsche poezy Meer eigenen, dan Heeren - N.H. margenoot+ Vs. 474. margenoot+ Vs. 484. margenoot+ Bl. 462. margenoot+ Vs, 508. margenoot+ Bl. 463. margenoot+ Vs. 508. voetnoot(h) De kunstryke H.K. Poot geeft dit eenen anderen, dan uitnemender zwaey, Ged. I. D. bl. 157. Dat ik naer mijn geval Nu eens een zoentje stal, Wat was er aen bedreven? Maer zoo hy wakker wort! 'k Zal dubbel wedergeven: Wie doet hem dan te kort? N.H. margenoot+ Bl. 464. margenoot+ Vs, 560. voetnoot(i) Hiervan het woord zoending.Ga naar voetnoot(†) Charter 1301. by Mieris II. Deel bl. 22. hier by zegghen wy sekere ende vaste zoene eeuwelijck te gheduerene tusschen die voorsz. partien - soe wie dit soendijnc brake, ende wy dat gheproeven mochten. - hy verboerde zijn lijf ende zijn goet. - Lodew. van Velthem, Spieghel Histor. B. I. Cap. XXVIII. bl. 39. Als 't perlement quam die Heren, Ende si spraken om soendinc maken, So waren - Melis Stoke B. IV. vs. 1111. doe de graue Comen was vanden coninc Pijnde hi hem om ene dinc Hoe hi dat soendinc zoude maken. Zie ook B. II. vs. 461. Als men de iaren ons heren las XI hondert ēn LXI doe was Maecten de van drechter lant In zoendinghe vasten bant Jeghen graue florence - Vergel. Kiliaan op Soen-dinck. voetnoot(†) Ik twyfele naauwlijks, of de Heer F. v. Lelyveld heeft, overkropt van vermenigvuldigde bezigheden, uit overhaastinge hier gemist. In dadingen, deedingen, dadigen, deedigen, (want op alle deze wyzen schrijft het Kiliaan, en verklaart het door litigare, disceptare: ook componere, pacisci, transigere) valt, gelijk ook noch in ons verdadigen, verdeedigen, de klemtoon op da, dee, en is dingen de staart van 't woord: waarvan dan dink in zoendink niet afgeleid kan worden, zoo min als in boelding, dat wy in een later afschrist van later bekendmakinge van de Keuren van Hoorn vinden. Item soe wie een boelding sprect of houdt. wat verder. En die seuene die sullen sculdich wesen, dat voorn. boel te sciften ēn te sceiden XII daghen, na dat die boelding begonnen is: (noch in een later: art. van de genen die woorden houden voor den gerechte om loon. Item soo wie een ander sijn woort houdt in een boelding, die sel daer van hebben elcken rechtdage twee stuivers en niet meer.) (Dus ook in de Keuren der stede Westwoude MS. ook in die van Schellinghout MS. van Kenmerland. Ziet Handvesten bl. 3.) en wil men weten, hoe iemand eens anders woord hield in 't aanleggen van een boelding, ziet daar een der formulieren. MS. Heer rechter dese man heeft hier ten recht te doen. waert v lief ick seidet voor hem Ja. So vraghet hem of hi lien wil an mynen woerden Heer rechter soe staet hier dese man en̄ ic mit synen woerden en̄ begheert van v te weten, of ghi hem waert een aften dagh in een recht een voerbon te winnen op dit namelike boedel dat dese mensche gheruumt heeft metter doet, doe hi an sinen lesten live was; waert gheleghen is binnen der doer off buten der doer wassen en wan̄ē rysen en dalen groyen en̄ bloyen pot en̄ ketel scuttel en lepel suluer en̄ gout ende al dat den boedel toebehoert: ende al dat in desen ban gelegen is, daer hem dese man voerhout dat rechte derden deel van dit namelike boedel, ende seit dit derdendeel sijn rechte eigen is en̄ den anderen niet en bestaet. dese man ghebiet in te brenghen al dat hi ut den boedel ghetoghen heeft en̄ seyt dat hi tsijn sculdich is yeghens hem intebrenghen ter scattinghe der bueren effen rijc te wesen want si effen na gheboren en̄ ghebloeyt sijn. Heer rechter enz. noch ook in Gading. Handv. v. Graaf Jan 1299. aan die van Westfriesland. zie Handvesten van Enkh. bl. 2. en van 1346. bl. 4. ook van Kenm. bl. 2. welk woord, nu verbasterd in Gadinnen, eene rechtspleging te Enkhuizen, van Gadinge, iets waarmen zin in heeft, verschilt in toon: het eerste heeft den toon op de tweede lettergrepe, het tweede op de eerste: noch ook in Banding. Handv. van Drechterland bl. 58. Item soe en sal gheen scout buerrecht houden huyten den bandinghen van scade en scult meer dan drie wer[....] sjaers. noch in Vijfding. Handvesten van Kenmerland bl. 4. soe is dat recht wanneer de ghemeene bueren haer vijfdinghen volstaen, soe en sellen si gheen hoenre ghelden. of Hofding. Handv. v. Kenm. bl. 16. zoo ook Graafgeding. Ziet Handv. v. Kenm. bl. 1. en poortersgeding, gelijk zy altijd schreven. Handv. v. Dordr. bl. 142. ziet daarover van de Wall. Uit dit alles is afteleiden, dat zoending in zijn eerste beteekenisse de rechtsoefeninge over den zoen tusschen beledigden, of in geval van doodslag, zyne magen en de beledigers of hunne magen beteekent: de formulieren, die wy van die rechtsplegingen hebben, ook de uitspraken, afmakingen, wyzen dit genoeg aan. Dus is de beteekenisse van Zoending voor de afmakinge by tusschenkomste van goede luiden, eene tweede beteekenisse, welke verzoeninge niet verward moet worden met den vrede, die by het eerste ontstaan der moeite vermaand, geboden, geëischt, gegeven, genomen en gemaakt, ook geweigerd, en waarover te vechten zeer zwaar genomen werd, en waarvan noch de naam van Vredemakers afkomt, omdat niet alleen de Rechter en Schepenen, maar ook de Raden, naderhand Poortmeesters, en later Burgemeesters genoemd, daartoe gemachtigd waren, en welke vrede eene inleidinge tot de verzoeninge was. N.H. margenoot+ Vs. 560. margenoot+ Vs. 560. margenoot+ Vs. 560. voetnoot(k) Het woord verzoenen is al oud. Keuren der Stad Hoorn 1429. MS. van den Heer N. Hinlópen § 41. Ist dat si soenen soe moghen si wtgaen als si versoenet sijn - totter tijt toe dat si versoent sijn. Melis Stoke B. III. vs. 554. Mettien [Met dien, daarmede: wy zeggen kwalijk Met een] sijn daer letteren comen, En̄ boden, de [die] brochten mare, Dat Willem al versoent ware Jeghen Vlaendren - B. IV. vs. 378. Daer na ghevielt al sonder ghile [is zonder bedrog] Dat si versoenden teghen den graue. Zie ook vs. 1328. en B. VIII. vs. 1031. margenoot+ Vs. 560. margenoot+ Vs. 598. margenoot+ Bl. 465. margenoot+ Vs. 598. margenoot+ Vs. 598. margenoot+ Vs. 628 voetnoot(l) Zoo zong ook Seneca, wien Vondel, in dezen fraaijen Rei van Palamedes, heeft nagevolgd, Herc. fur. vs. 129. Signum celsi glaciale poli Septem stellis Arcades ursae Lucem verso temone vocant. Op dezelfde wyze Vondel, van den kleinen Beer: Hecuba Act. III. scen. 1. bl. 26. De nacht, die met haer' rust ons voed, was half ten ende. De kleine beer alree zijn blinckend juck omwende. Waarom vlugt de groote en kleine Beer juist met omgekeerden dissel? Waarom schreef Vondel in het begin van Peter en Pauwels, om den midnacht uittedrukken - de sterren staen in keer? Waarom hier de Wagenaar verbeeld, met den diselboom gereed te overhellen? Verg. de plaatsen, aangehaald door Ciofanus ad Ovid. Metam. II. 176 en X. 446. - Als de starren eerst van het Oost naar het West gegaan zijn, keeren zy dan te rug van het West naar het Oost? of is dit een verziering der Dichteren, die den nacht in het West zoo wel doen opkomen, als ondergaan? Zie Huydecoper boven op B. IV. vs. 284. en de Maandel. Bydr. XXI. bl. 394 en 395. Voorzeker! Natuurkundig (Physice) keeren de starren niet; maar schijnbaar (Optice) en dus zeer Poötischer wyze, kan dit gezegd worden van die starren, welke zoo dicht aan de Pool staan, dat zy in haren hoogsten stand altyd benoorden het toppunt blyven, en nooit voor ons gezicht ondergaan (gelijk by voorb. de groote en kleine Beer.) Deze starren, haren weg van het Oost naar het West gegaan zijnde, keeren, gelijk het aan ons oog voorkomt, van het West naar het Oost, niet langs denzelfden weg; dat denkbeeld is in het woord keeren niet altijd opgesloten: Neen! zoo veel onder het Noorderaspunt, als zy boven het zelve van het Oosten naar het Westen gegaan waren. Zy maken dus voor ons oog een kring: komende ter halve wege aan het uiterste van dien kring, moeten zy, om te keeren, schijnbaar, iets overhellen, en dat is het, 't welk Ovidius en Vondel schynen bedoeld te hebben met den disselboom gereed om over te hellen. margenoot+ Vs. 628 margenoot+ Bl. 466. margenoot+ Vs. 628. margenoot+ Bl. 467. voetnoot(m) Van het woord Vroed, wijs, sapiens (zie Melis Stoke B. III. 378. V. 839. VI. 937. enz. vergeleken met B. I. vs. 635. III. 736. VIII. 351. vooral B. I. vs. 1141. en 1278. en aldaar de aanteekeningen van den Heer Huydecoper) hebben wy nog overig het woord bevroeden, comprehendere, percipere &c. alsmede het woord vroedschap in de beteekenis zoo wel van senatus, als van senator ‘als ziende, schrijft Ten Kate II. D. bl. 717, op dien gulden tijd toen men de Heeren om hare wijsheid verkoos; Ga naar margenoot+en hoe wenschelijk zou 't zijn, zo nu nog elk die daer na stond, vooraf naerstig waer om vroed te wezen.’ Het is bekend, dat, reeds voor en in de veertiende eeuw, het woord vroedschap, (ook genoemd de Wijsheid de Rijkdom,) gebruikt werd voor een onbepaald getal der rijkste en wijste ingezetenen van iedere tiad, welke, by gewichtige gelegenheden, gekoren werden om met het Gerecht, bestaande uit Schout en Schepenen, [of met Burgemeesteren] in zaken van belang te raadplegen. Hieruit is naderhand, toen de steden in aanzien en vermogen toenamen, ten tyde van Hertog Albrecht (1358-1404.) en vervolgens, in iedere stad, de Raad gesproten, bestaande toen uit een bepaald getal (in sommige steden van 40, in andere van 36, van 24 enz.) Raden, om over alle voorname zaken, het land of de stad betreffende, te raadplegen; welke Raad, om die reden, nog de vroedschap genoemd wordt. In oude schriften vinden wy het woord vroedschap, in de beteekenis van wetenschap, kennis, wijsheid, voorzichtigheid enz. Lod. van Velthem, Spieg. Histor. B. IV. cap. 51. bl. 279. Si wilden, seidensi, ouertrecken, Ende hare viande daer bestrecken. [overvallen, insluiten. vergelijk Kiliaan op bestricken] Oft men soud' em leueren wijch [wijg is strijd. waarvan wygant. zie hierachter B. XV. vs. 1035. slag leveren zeggen wy nu.] Hierom had si groet gecrijgh. Dit was met vroetscapen belet, Datse haer tenten hebben weder geset. B. VII. cap. 3. bl. 408. In de uitlegging van het eerste gezichte van Daniël Cap. VII. vs. 6. Die vier vogle, dat secg ic u, Dat was die groetheit Conincs lichamen; Daer vier saken nu af quamen, Ga naar margenoot+Dat was cracht, ende milthede Ende vroetscepe, ende grote coenhede. Fragmentum Chronic. Rhythm. by Matthaeus Anal. Tom. I. p. 99. in 8vo. Drie maniere van luden sijn Die katijf ende onsalich sijn. Die niet en wil leeren en niet en kan, Dats mettien een onsalich man. d' Ander die onsalich heit Dat is die veel vroetscap weit (weet) Daer hem ghene of mach come Nochte nutschap nochte vrome. (vrome is baat. zie Kiliaan.) Jacob van Maerlant, Sp. Histor. I.P. VI. B. LVI. cap. vs. 77. my medegedeeld door den Wel Ed. Heer Mr. J.A. Clignett. Het es menech, die niet en acht Der vroetscap, ēn daeromme lacht, Alse hise hort ēn mede spot; Maer vroede lieden hornen gerne Vroetscap, ēn niet in scerne; (scheeren, schernen is schertsen: scherne is scherts ludibrium, jocus. zie Kiliaan.) Want in vroetscap ebben si delijt, In sotheit scere ēn verwijt. Joodsche Oudh. fo. 152. b. aangehaald door Huydecoper op Melis Stoke I. D. bl. 482. Ne ware sine vroescap groot (was zijn wijsheid niet groot) Si haddene (d. i. hadden hem) verslegen doot. Jan van Heelv, of eigenlijk deszelfs voorredenaar, gebruikt, in denzelfden zin, het woord vroedheid, Prol. fo. XVII. Dit sachmen voir woeronc openbaer Hier bi die ghene die waerheit mint Ga naar margenoot+Hi versteet wel ende kint Dat valsch is ende baraet (bedrog. zie Huydec. op Melis Stoke II. D. bl. 210. en 573. Ende die ghelikenesse al quaet Die ghedicht es van den hane (den Hertog van Brabant) Daer bi nemic des ane Soe wien het si te hoorne leet Ic die vroetheit kinne ende weet Dat ic dies wille op waerheit bliuen Ende bescedenlike scriuen. Aernt van Utrecht, op de Natuurkunde van (den zoogenaamden) Broeder Thomas MS. Bibl. Ultraj. p. 460. N. 278. n. waarover wy, misschien, by eene volgende gelegenheid, eenigszins breeder zullen handelen. fo. 29. b. Men pleghet te vraghen waerom dat zelden of nummer meer gheualt dat die gheen - die langhe is dat hy wijs sy: daer op pleghet men aldus te antwoorden: dat die wijsheit ēn die vroetheit toebehoert der zielen. Broeder Thomas besluit zijn Dichtstuk met deze regels: Noch ander vroetscap vele Wete men bi desen woerden wel Beter veerse en van nie sin Want een woert brenghet algader in. In beide deze voorbeelden beteekent het zoo veel als kundigheden, verstand, enz. In dezen zin komt het ook voor in de Sermoenen van St. Bernardus MS. fo. 128. Can v niet weder roepen dat godlike veruaerlike dreygen daer hi seit dat hi te niet maken sel die wijsheit der wiser van deser werelt, ēn dat hi wraken wil haer vroescap. In de beteekenis van sapientia. Delftsche Bybel 1477. Exod. XXXI. ic hebben (ik heb hem d.i. hun, te weten die geenen, die even te voren genoemd zijn) veruolt mit gods gheeste, mit vroetscap ende verstandenisse ende conste (d.i. Ga naar margenoot+bekwaamheid) in alre hande wercken. Zie ook 3 Reg. IV. End God gaf Salomon oec wijsheit ende veel vroetscepen. prudentiam staat er in de Vulg. In de beteekenis van wetenschap, kennis, vind ik het in die Hystorie van Seghelijn van Jherusalem, gedrukt 1517. en 1563; doch zoo men uit stijl en taal kan opmaken, veel vroeger opgesteld. fo. 5. b. Die coninck - - vant den Astronomien (vond den starrenkyker, die hem voorzegd had, dat hy zou omgebracht worden, door den zoon, die hem stond geboren te worden; doch, toen hy de Koninginne van eenen dooden zoon, zoo hy meende, had zien verlost worden, werd hy gram op den Astronomien) Eenen knijf tooch hy metsien Alte hant en stac hem doot. Hi seyde v vroetscap en was niet groot. U self doot en condi niet siē. fo. 63. a. vindt men het woord vroeden. Segelijn was een clerc goet Hi sach die letterē dier aen stonden (lees stoeden) Als hi hem bestoet te vroeden Wat si spraken ēn hi dit sach Sloech hi eenen vreeslyken slach. Vroeden beteekende in de oude Friesche taal judicare. zie Kiliaan. By onze Voorouders was het zuinig en spaarzaam leven een teeken van wijsheid, waarom zy zulks door het woord vroedelijk en vroedheid uitdrukken. Kiliaan: vroedelick, Sapienter et Frugaliter, parce. Guicciardijn, Beschryv. der Nederlanden, fo. 7. a. ghelijck wy by exempel sien in de Brabantsche kempen (weilanden) daer d'inwoonders, mids dat d landt van natueren onvruchtbaer is, scherpelijck ende vroedelijck levende, ende ghenoech arbeydende, seer langhlevich zijn. Vroedheyd, Frugalitas, parcimonia. Vroedschap, Sapientia, et Frugalitas, parcimonia. Verandering in zeden brengt verandering in taal. Dat het woord vroed een zeer oud woord is, blijkt, om dat het in alle onze Dialecten, het Moesogothisch, Angelsaxisch, Frankduitsch, Alamannisch, Yslandsch, Hoogduitsch voorkomt. In het Codex Argent. vinden wy niet alleen froda, sapiens, frodein, sapientia et prudentia (waarmede overeenkomt het Grieksch ϕράδη, prudentia, cognitio, ϕράδης, consultus) maar ook het werkwoord frathgan, scire, waarschijnlijk van rathgan, numerare, computare. Matth. X. 30. nec aliunde zegt Wachterus 1241. quam a rat, ratio. Vergelijk Ten Kate l.c. margenoot+ Vs. 716 margenoot+ Vs. 716. margenoot+ Vs. 716 margenoot+ Vs. 716. margenoot+ Vs. 772. margenoot+ Bl. 468. margenoot+ Vs. 772. margenoot+ Vs. 780. margenoot+ Bl. 469. margenoot+ Vs. 902. voetnoot(n) De kundige Heer Alewijn heeft in zyne Verdediging van de voornaamste Dichterlyke Vryheden, in de Werken van de Maatschappy der Nederl. Letterkunde te Leyden II. D. bl. 148-155. opzettelijk zijn werk gemaakt, om te toonen, dat men de Dichters die enallage adverbii relativi, waarover hier gehandeld wordt, niet behoort te betwisten. Hy toont met een groot aantal voorbeelden uit Melis Stoke, Lodewijk van Velthem, en een menigte andere Schyvers, dat dezelve, in onze taal, van ouds af, in gebruik is geweest. in de daad is het ook zoo. De Heer Huydecoper zelf heeft op het afdruksel zyner Proeve eenige oude voorbeelden van deze enallage aangeteekend, welke wy niet noodig oordeelen hier by te voegen, om dat de Heer Alewijn reeds zoo vele heeft bygebracht, en diergelyke by onze oude Schryvers overal te vinden zijn. Ondertusschen zal niemand ontkennen, dat onze taal, sedert een eeuw, merkelijk beschaafder en naauwkeuriger in de uitdrukking geworden is, zoo dat wy niet kunnen denken, dat eenig hedendaagsch Schryver van naam zoude weigeren zoodanige netheden in acht te nemen, die de klaarheid en beknoptheid van den stijl bevorderen; terwijl, aan den anderen kant, niemand kwalijk zal nemen, dat een Dichter van deze enallage, als eene Dichterlyke vryheid, nu of dan gebruik maakt. margenoot+ Bl. 470. margenoot+ Vs. 940. voetnoot(o) Deze aanmerking is door den Uitlegger van Lod. van Velthem zeer kwalijk opgenomen. In het III. Deel van het Kabinet van Nederl. en Kleefsche Oudheden, na den dood van Brouërius van Nidek, door hem vervolgd, heeft hy bl. 209 en volg. met het gezag van Kornelis van Alkemade getracht te bewyzen, dat het Kampveld, 't welk de Ouden het krijt noemden, een perk was met krijt afgeteekend. Zie Regt en gebruik van 't Kampen [1740.] bl. 210. 211. 215. aant. 1 en bl. 216. ook zegt Brouërius van Nidek, in het I. Deel van het gemelde Kabinet bl. 278. ‘dat het, Krijt of de Krijthoeve te Egmond, een kampveld of open perk was, dat door des Graven bode met krijt afgeteekend wierd, waar van hy ook den naam van Krijtwaarder voerde.’ Is. Le Long zegt, geenszins te twyfelen, of de onzydige Lezer zal van de rechtzinnigheid zyner verklaringe volkomen overtuigd zijn; maar het is jammer, dat die Heer, noch de andere Heeren niet bedacht hebben, dat de grond of bodem van zoodanig een kring of krijt nooit anders was dan gras of heide, of wel meest zand, waarop immers met krijt niet geschreven kan worden. Wie aan de echtheid der uitlegging van den Heer Huydecoper twijfelt, zie deszelfs nadere aanteekening op Melis Stoke III. D. bl. 288-290 en 469. alwaar hy met een voorbeeld uit Walewein aantoont, dat de Ouden ook zeiden bekryten, voor een kring rondom zich trekken: - en̄ bant zijn paert An sinen scacht, en̄ nam zijn zwaert, En becrijtter hem mede int sant, Dat hem ne gheen Gods viant Ne mochte ghenaken. Krijt is volgens van Stade, Erlauterung der vornehmsten Worter in Luthers Bibel fo. 373. ein eingegrabenes gekratztes zeichen als ein merckmahl wie weit das Ziel und Mahl eines dinges gehet; und daher wird was rund und im circkel begriffen auch kreiss genandt; omkrissen, krassen, heute kritzen, kratzen, fodicando et fricando facere incisuras. margenoot+ Vs. 940. margenoot+ Vs. 940. margenoot+ Bl. 471. voetnoot(p) Wy verwonderen ons, dat de Heer Huydecoper aanteekent, dat zinken, in een werkenden zin, zelden voorkomt. Vondel gebruikt het verscheidenmalen: Jeptha Act. V. scen. 1. O Avontzon, die, steil aen 't overleenen, Uw straelen, nu vermoeit, en afgescheenen, Zult zincken. Samson Act. II scen. 2. Uw vaders zoncken zelfs hun broeder in den pui, Verkochten hem voor slaef.- Poezy I. D. bl. 90. Stopt de stroomen, sterkt de wacht, Spant de ketens, ketent masten, Zinkt de schepen, damt de kil. II. D. bl. 86. Elizabet, al zonk men hier uw lijk, Uw vrientschap leeft in 't hart van Luidewijk. Poot, II. D. bl. 227. En schoon wy 't lijk in 't zwygend eergraf zinken; De lauwerkrans blijft groen. Wy vinden 't ook by Hooft, zelfs in Prosa, Nederl. Histor. B. VI. bl. 229. Alleenlijk werd zijn schipper getroffen, dat hy doodt oover hoordt viel; dien zy, uit wulpsche spotzucht, Ga naar margenoot+een' wyvenhul opzetten, en met baskaamers, gebonden aan armen en beenen, in zee zonken. B. VIII. bl. 330. Thans zonken de beleggers een schip voor den boom. bl. 335. Wel is waar, dat de Noordthollanders, om hem het Y te stoppen, weeder eenighe wrakken by Amsterdam gezonken hadden. Zie ook G. Brandt, Leven van de Ruiter bl. 157. Junius, Schilderkunst bl. 147. Six van Chandelier, bl. i. F. van Dorp, Stichtel. Gedichten bl. 302. Coster, Polyxena bl. 23. Ed. de Deene, Waer. Fabul. LXXXIX. en elders meer. In onze taal zijn er vele onzydige werkwoorden, welke, in een werkenden zin, gebezigd worden. Het zoude ons te ver afleiden, indien wy, hier ter plaatse daarover wilden uitweiden. In de Taalk. Aanm. van den Heer Fortman bl. 78 en 79, en in de Maandel. Bydragen I. D. bl. 95 en 348. vindt men eenige voorbeelden van schrikken, ontglyden, wyken, verdwynen, vluchten, vlieden, zwichten, duiken enz. in een werkenden zin. Men vindt er meer. 't Zou voor een Taalkenner de moeite waardig zijn hierover eens opzettelijk eene Verhandeling te schryven. F.V.L. Terwylen zoodanig eene Verhandelinge met veel verlangen te gemoete gezien wordt, lust het my myne gedachten over de grondbeteekenisse onzer werkwoorden openteleggen, of het zelve ter nadere ontwikkelinge van dat gewichtige stuk mochte dienen, teffens met de gronden, waarop deze myne bedenkingen rusten, en de uitgebreide gevolgen, die het zelve in de tale heeft. In den grond dan hebben onze werkwoorden geene ouderscheidene vorm gehad. De beteekenisse was volstrekt, en zoo wel op lydende als werkende zinnen toetepassen. Hiervan zijn zeer vele overblijffels voorhanden. Boek des gulden throens fo. 4. a. God is een goet niet om te begripen. Jacobus de Voragine, Serm. 1489. ende meenden dat finte Johannes Cristus ware die ghelouet was te seynden. Melis Stoke B. I. vs. 152. Ga naar margenoot+So dat hi den Hertoghe Rabbode Van Vrieslant so hevet belopen Dat hi hem Kerstijn wilde doen dopen. Spelen van Sinnen (Gent 8vo 1539.) fo. 35. Hi kuyschet, cleedet, onderwysen doetet. fo. 44. Doet hi u suiueren van sulcker lette. Paffenrode, Willem van Arkel I. 2. De moedigheyd die leeft daer hoop is van bejuighen. Vondel, David in Ballingschap V. i. De bruilofts tafel noot tien bruiden, alle schoon En evenwaerdigh in te haelen en te minnen. L.W.v. Merken, David B. VIII. bl. 235. 'k Zie door mijn vaders wrok mijn boezemvrind bestryden. Germanicus VII. B. bl. 171. De keurling ziet allengs de lucht door wolken dekken. Spelen van Sinnen, Rott. fo. 14. verso. Heliseus sachmen van de kinderen begecken. Paffenrode, Gedichten bl. 242. Daer ziet hy Frederik den koning- De nieuw gegeven kroon weer van sijn hooft afnemen, De schepter nauw gevat weer wringen uit de hand, Hem en Elizabeth gedreven uit het land. Spieghel, Hartspieghel B. II. vs. 125. Door 't burgerlik bestier eindt het onmenschlik vechten. vs. 141 Het luchtvé, als de tijd wil heten of verkouwen. vs. 325. Bedaart men zich hoe kan natuur daar toe bewegen. vs. 162. 't Bewegen starkt den mensch: en wil men zich onthouwen 't Lijf zwakt. Elders zong hy: Maer zwakt iet u verstand. Ga naar margenoot+Hooft, Hist. bl. 625. voorwendende dat hun gezagh te zeer gezwakt werd. bl. 36. 920. Daar Kiliaan versnooden in de beteekenisse van slecht worden, verslechten erkent, verklaart hy het ook in een overgaanden zin door slecht, gering achten. Spieghel en Jacobus de Voragine voor slecht maken, bederven: de eerste in zijn Hertsp. B. II. vs. 115. Dit snode misverstand versnode d'eerste tijd. de ander in zijn Sermoenen fo. 15. c. Want si dat saet der oefeninghe in ons versnoden. Hooft zelf in zijn beknopten stijl bediende zich keurig van deze algemeenheid van beteekenisse in Henrik de Groote bl. 105. (116.) de welke de lichte paarden te Fontaine Francoize, ende zelve te Lux herberghde. Dan wie zou het einde dier woorden in onze tale zien, die in een volstrekten en overgaanden zin gebruikt worden? de lijst er van zou bladen beslaan. Wy bepalen ons by die wy eerst noemden, die, schoon gemeen in een overgaanden zin, en dus in een volstrekt daadlyken, echter in de aangehaalde voorbeelden in een lijdlyken zin voorkomen. Dus in het voorbeeld uit Jac. de Voragine: die gelouet was te seynden, is die beloofd was dat gezonden zoude worden. In die uit de Spelen van Sinnen: hy doet hem onderwysen, hy doet u suiueren, is onderwezen, gezuiverd worden. Klarer in het voorbeeld uit het boek des gulden throens: een goet niet om te begripen, dat is om begrepen te worden, dan in de voorbeelden uit Paffenrode, Vondel, L.W. van Merken. Dan in de meeste der voorbeelden, en voor al in dat uit Melis Stoke, is de beteekenisse zoo algemeen, dat men niet weet, waarze toe te brengen. Uit deze bron is het dat men de tiende waarneminge van Hooft doorzien en beoordeelen kan. De spreekwyze: een man goed om te bevechten kan daadlijk en lijdlijk beteekenen, en moet dus uit de omstandigheden beoordeeld worden. Dus by Stoke II, 602. Ga naar margenoot+En dit was binnen den selven iare Dat dit wonderlike lam TEgmonde te scouwene quam. I. 53. Entie quaet te soekene waren. St. Bernardus, Serm. fo. 27. a. die niet allen seer nut is tot onser gesontheit mer ghenuechlic is an te sien ende suet te smaken. Jacobus de Voragine fo. 99. d. die werelt verheffet die ghene die nyet waerdich en zijn te verheffen. En behoort hier misschien toe het gene de tweede druk van den Melis Stoke van Dousa heeft fo. 69. b. Ik wane men noyt lesen vant Ende men oec nye ghescreuen siet. welke lezing ook in de handschriften B. en C. van den Heere Huydecoper gevonden wordt, die echter B. VII. vs. 964. liet drukken op voorgang van zijn handschrift A. Ik waen, men noyt lesende vant, En̄ niewer oec ghescreven siet. dan ik twyfele zeer, of men deze lezinge boven de andere te kiezen hebbe. De spreekwyze: ik waen men noyt lesende vant komt my voor van later tijd te zijn. dan dit doen wy nu niet. B. I. vs. 563. Want de kercke tEgmonde De sijn vader in siere stonde Van houte teerste maken dede, Brac hi. Uit deze algemeenheid van beteekenisse, ten opzichte van de lydende en werkende vorm, is geboren, dat wy in onze tale geen lijdlyke vorm hebben. Daartoe bedient men zich van de hulpwoorden ik worde, ik ben. Hieruit is ook gesproten, dat men eenerlei deelwoord in het werkende en lijdlyke heeft; ik heb bemind, ik word, ik ben bemind. Hieruit moet ook afgeleid worden de rede van die menigvuldige zelfstandige naamwoorden, in welke eene daadlyke en lijdlyke beteekenisse is. Dus beet voor de daad van byten en het gebetene, snede voor de geschiktheid om te snyden, de daad van snyden, en het gesnedene. Langs dezen grond vindt men ook de rede, waarom liefde Gods voor de liefde, die God den mensche toedraagt, en hem toegedragen wordt, in gebruik is, waarover Ten Kate handelt in zijn tiende Redewisseling bl. 325. ook is het zeker uit het voorgaande, dat in menigte woorden het zelve plaatse heeft: als in snede van een mes, bete van een tyger, het gezicht voor 't vermogen, de daad, en het gene gezien wordt. Dit opmerken dier algemeenheid van beteekenisse heeft ook aanleidinge gegeven aan Six van Chandelier, om zich deurdruipen in zijn Amsterdamschen winter voor doortrokken worden, te gebruiken, Poëzy bl. 51. De Mastenbroeker Os deurdruipt Sich traagh van Oleronner sout. dan hier tegen vinden wy de lijdlyke vorm op eene wyze, welke ik niet goed kan keuren. St. Bernardus, Serm. fo. 127. d. dat wi - versellet worden mettē scaren der patriarchen. fo. 30. c. dat wi vermaent sullen wordē in alre heylicheyt en̄ devoteliken verwect te worden desen eenwaerdighen dach te oefenen mit groter innicheit. N.H. margenoot+ Vs. 982. margenoot+ Vs. 982. margenoot+ Vs. 982. margenoot+ Vs. 982. margenoot+ Vs. 982. margenoot+ Vs. 982. voetnoot(q) Naderhand heeft de Heer Huydecoper nog een voorbeeld van zakken, in een werkenden zin, gevonden by Aldegonde, in Jonas Lofzang vs. 9. Du haddest my daer neer gesmackt End in den gront der zee gesackt. margenoot+ Bl. 472. margenoot+ Vs. 982. voetnoot(r) Ryzen voor doen ryzen. Six van Chandelier, Poëzy bl. 44. Men rijst wel kerken op - Eduard de Deene, Waeracht. Fab. bl. 7. - - 't peert heeft het been opgeresen. voetnoot(s) Ph. Numan, Strijt des Gemoets B. III. vs. 701. Dit becroet zal u hoochmoet doen verdrijven. schoon dit beter kan verdeedigd worden, dan de vorige voorbeelden. Doch dit volgende niet B. IV. vs. 169. Gesontheyt, overvloedicheyt refuseert, Die haer verdruct, en tondere doet bringen. Reiz, Belga Graeciss. p. 401. Notandus quoque pleonasmus Noricorum s. Norimbergensium, qui omnibus verbis alterum thun prafigunt, e.g. was thustu thun? ich thu schreiben, quem in Belgarum sermonem irrepsisse non credideram, donec aliud me docuit per. Huydecoper p. 472. ubi eum merito tamquam vitiosum damnat. (Huydecoper.) voetnoot(t) Brandt heeft hierin den Drost Hooft gevolgd, en geen aanlyden gemaakt. Hooft, Hist. bl. 348. ook leedt het luttel aan. 839. het welk niet lange aanlyden kon. Ook in de Ramps. v.d. huize de Medic. bl. 2. ook leedt het geen jaar aan, of hy werdt herroepen. Jammer is het, dar hier een byvoegsel, van Huydecoper verloren geraakt is, als uit den (ouden) bladwyzer op aanlyden, vergeleken met de byvoegsels, blyken kan. Ondertusschen dienen de voorbeelden uit Hooft alleen om aantetoonen, dat aanlyden door Brandt op het voorbeeld van Hooft gebruikt, en niet door hem verzonnen is; en tot een bake voor jonge Schryvers, om niet enkel op het voorbeeld van groote mannen aantegaan. (N.H.) margenoot+ Vs. 1932. voetnoot(u) Het leedt zeven jaren. De ouden hebben echter de andere spreekwyze: het leden zeven jaren gekend. Mooglijk was hier toe te brengen Stoke B. V. vs. 552. Eer dat pleit daer was geent Leden seven daghe daer. duidlyker echter het Vaderb. fo. 40. a. ende dat waren nu drie jaren gheleden dat in Egypten niet ghereghent en hadde. 86. a. het zijn 30 jaren gheleden. 98. verso. ēn dat zijn LX jaer gheleden. fo. 129. b. het waren twe broederen. dus ook 1 Sam. VII. vs. 2. En het werden twintich jaren. N.H. margenoot+ Bl. 473. margenoot+ Vs. 1032. voetnoot(v) Dit zelfde Liedeken haalden wy aan I. D. bl. 33. Een boerman had een domme zin: beide, zo hier als daar, uit de Aantek. van den Heer Vlaming. op deu Hertspieghel IV. 307. weinig dagen geleeden, troffen wy 't geheele Liedeken aan, in S. Costers Boerenklucht van Teeuwis den Boer; en vonden daar, het geene wy hier, redeneerender wyze, beslooten; naamelijk, dat de Maaker niet Hen, maar Het, heeft geschreeven. dit bevestigt dan mijn zeggen. Doch met minder genoegen ontdek ik, by het naarzoeken van de Aantek. van den Heer Vlaming (het welk ik eerder behoord had te doen, en nu echter noch even by tijds doe) dat daar niet geleezen wordt, Hen, gelijk ik gezeid en herhaald heb, maar Her. Waaruit ik afneem, dat het wettige Het by den Heer Vlaming misvormd is in Her, op dezelfde wyze als zijn Her, by my in Hen; dat is, by ongeluk. [Huydecoper.] margenoot+ Vs. 1032. margenoot+ Vs. 1032. margenoot+ Bl. 474. voetnoot(w) Die eenigen omgang met de schriften der ouden gehad heeft, weet, dat het voor daar by hun zeer gemeen is. Minder gemeen is dat voor daar, en echter treft men dat ook aan. dus in 't Vaderb. f. 124. a. dat was en heilich brueder in enen woude woenachtich. 126. a. dat was een leybrueder in een cloester. c. dat was een devoet prior ī een cloester. 128. b. 129. a. N.H.

Vorige Volgende

Proeve van taal- en dichtkunde (4 delen)

In vrijmoedige aanmerkingen op Vondels vertaalde Herscheppingen van Ovidius

Proeve van taal- en dichtkunde op Vondels herscheppingen van Ovidius.

Tiende boek.

Vs. 6.

Vs. 22.

Vs. 54.

Ga naar margenoot+Vs. 92.

Vs. 100.

Vs. 128.

Vs. 129.

Vs. 156.

Ga naar margenoot+Vs. 170.

Vs. 209.

Vs. 234.

Vs. 273.

Vs. 281.

Vs. 313.

Vs. 348.

Vs. 474.

Vs. 484.

Vs. 508.

Vs. 560.

Vs. 598.

Vs. 628.

Vs. 716.

Vs. 727.

Vs. 772.

Vs. 780.

Vs. 792.

Vs. 843.

Vs. 902.

Ga naar margenoot+Vs. 940.

Vs. 982.

Vs. 1032.

Over het gehele werk

titels

auteurs