Proeve van taal- en dichtkunde (4 delen)

In vrijmoedige aanmerkingen op Vondels vertaalde Herscheppingen van Ovidius

[p. 377]

⁺Achtste boek.

+ Bl. 367.

Vs. 12.

Daer Nizus hof houdt, die eerwaerdigh by gebuuren
Om zynen ouderdom, op 't hooft droegh 't purpren haer.

Wy hebben boven B. VII. 337. uitvoerig gesproken van de stoffelyke Adjectiva, uitgaande in en. Men zou mogen twijffelen, of Purperen onder deezen te tellen waare; dan of 't eenvoudiglijk de kleur, en niet de stoffe, van iets betekende. doch wy vinden, dat het doorgaands onder de stoffelyken geteld wordt: en zo gebruikt Vondel 't, dat is, voor een onzydig woord altijd Purperen. zie III. 741. VII. 164. VIII. 42. 106. X. 178.

Dan. Heinsius, in den Lofzang vs. 329.

Gelijck de schoone sterr, die smorgens laet aenschouwen
Haer purperen gesicht. -

Coornhert, Odyssea van Homerus B. V. fol. 37. b.

Om de purpuren zyde met haer handen te spinnen.

en B. VI. f. 41.

Daer spintse purpuren cleederen -

Kiliaan: Purperen, van purper. Plantijn: Purperen kleedt. Hist. van Alexander 1515. cap. 14. dat ghi hem daer na met een purperen cleet ghevanghen zijnde tot ons seyndet. Welke voorbeelden wy, met onzen Dichter, goed keuren, en naarvolgen: hoewelwe in het Boek van Bartol. Engelsman 1485. B.

[p. 378]

⁺XVI. c. 9. leezen: Item Ametistus is ghemengt mit purpurre verwen ende mit violetscher verwen. doch hier wordt het eenvoudiglijk voor de kleur genomen,^(m) gelijk anders, Rood, wit, geel, enz. maar Purper, in 't Latijn Purpura, is eigelijk een soort van schelpvisch, met wiens sap oudstijds de kleederen geverfd werden. doch het Purper der Ouden is nu niet meer bekend; gelijk Vossius, Etymolog. in Purpura, schrijft, daarmen 't overige kan naarzien. dewijl dan Rood, wit, geel, weezenlooze verwen zijn, en het Purper integendeel eene stoffelyke zaak is, even als Goud, Zilver, enz. zo volgt natuurelijk datmen daarvan ook maake Purperen, even als Gouden en Zilveren: die ook zelfs inderdaad somtijds niet meer betekenen dan verguld of verzilverd. Maar het geen ik van sommigen gedaan zie, en echter niet ⁺kan goedkeuren, is, datmen ook Vergulden, voor Verguld, schryve. Coornhert, Odyss. B. V. vs. 1.

Int rysen des dagheraets, der sonnen huysvrouwe schone,
Wt haer verghulden camer om lichten hemel en aerde -

en B. IV. fol. 21.

Met vergulden boorden -

Plantijn: Vergulden halsbandt, helm: doch 't kan zijn, dat Vergulden hier alleen dient tot uitdrukking van het manl. geslachte, voor Vergulde: en zo is 't ook. ik lees by R. Visscher, Zinnep. I. 53. Groote

+ Vs. 12.

(m) Dit onderscheid namen de Ouden in acht: want zo leezen wy ook in de Hist. van Alexander 1515. uit dewelke wy aangehaald hebben cap. 14. een purperen cleet; integendeel cap. 41. dye zee met purpere verwe verciert. [Huydecoper.]

+ Bl. 368.

[p. 379]

⁺Silvere vergulden Schalen, Koppen, enz. doch ik zou durven wedden, dat dit een drukfout waare, voor Silveren vergulde. want dees Schryver tast anders noit mis, in Gouden, Silveren, enz. Als I. 28. een swaerdt gevoeght van gouden penninghen: En, vecht met silveren of gouden wapenen. En 36. de glasen vensters. en zo altijd. integendeel vergulden zegt hy anders noit, maar III. 32. onderscheidt hy dit woord duidelijk van de anderen, schryvende: gouden ketens op zyden kleederen om den hals, vergulde swaerden op de zyde, enz. waarom ik vaststel, dat hy ook I. 53. silveren vergulde geschreeven hebbe. ook vindtmen by Kiliaan: Verguldt, auratus. en zo mede by onzen Dichter, VII. 924. X. 919. XV. 180. 891. en elders. En datmen zo moet schryven, is, zelfs voor een maatig begrip, zo klaar, dat het geen bewijs noodig heeft: verschillende Gulden en Verguld, eveneens als Zilveren en Verzilverd.

+ Vs. 12.

Vs. 14.

De maen vernieut zeswerf haer horens hoogh gesteegen,
Geduurende 't beleg, noch bleef de stadt belegen,
En d'oorloghskans hing lang in twyfel, en beraet
Wat zy te kiezen stont.

Voor Belegeren, gelijkmen nu meest spreekt, zeiden de Ouden Beleggen. Melis Stoke B. III. vs. 236.

Die bisscop die te haerlem lach
Ontsach hē nacht en̄ dach
Dat mē hem van achter soude
Dien wech belegghē alte houde.

[p. 380]

⁺MS. 1452. bl. 122. dat die coninc quam belegghen hoer casteel. Destr. van Troyen 1479. fol. 58. a. dat wi dan die stat van Troyen alsoe vromelijcken moghen belegghen. en daarvan belegginghe f. 61. nu belegering, of beleg: welk laatste, benevens belegghen, voorkomt by W. Silvius, Navig. in Turckyen 1576. B. I. c. 9. enz. die echter c. 15. ook beleegeren schreef. H. de Groot, Bewijs bl. 18.

Wat uitkomst hebben sou Jerusalems beleggen.

Huyghens, Sneldicht XVIII. 39.

Die de stadt winnen wil, seyd' hy, moet haer beleggen.

hiervan ook belegger, gelijk Hooft schreef in de woorden boven aangehaald VII. 722. Maar dit Beleggen nu, is dat afkomstig van Leggen, leide, geleid? of van Leggen (liggen) lag, gelegen? dit schijnt met den eersten opslag duister, en die de taal niet ⁺verder geleerd heeft, dan om zyne gedachten aan anderen mede te deelen, zal dit kwaalijk konnen beslechten. het blijkt ook, dat de meesten der Ouden daartoe geen kans zagen; want schoon zy lag, gelegen, altijd wel wisten te onderscheiden van leide, geleid (zie daarvan onze Aanteken. XII. 431.) zo gebruikenze hier integendeel, belag, belegen, en beleide, beleid, geheel onverschillig. het welk ons zeer vreemd voorkomt. Eerwe dit ophelderen, zullenwe de voorbeelden, getrokken uit veele schriften der Ouden, laaten voorafgaan. Belag, Belegen, vindenwe by Melis Stoke B. I. vs. 255.

Noeit en lasen wi noch en kenden
Dat kaerl de stat van romē belach.

II. 1316.

Als men scref XCIX iaer

+ Vs. 14.

+ Bl. 369.

[p. 381]

 

⁺En̄ elf-hōdert doe belach zwaer

 

Coninc richaert vā inghelant

 

Ene borch vast ēn groot.

IV. 331.

Een deel liede de daer naer
Vredelant belaghē doe.

V. 1181.

Dus belachmē moermond.

B. II. vs. 391.

En̄ worden metter torken here
Beleghen in de stat van edissen.

en wat verder vs. 411.

Want si damasch haddē belegen.

B. V. vs. 641.

Dit gheureisde de graue ian
Van auēnes, de edel man
Dat dat huys beleghen ware.

vs. 807.

De graue ian, hi was comen
In de borch te haren vromen
Die hi belegen aldaer vant.

Lod. van Velthem, Spieg. Hist. B. I. c. 3. Ende belacht met herecracht; d.i. belag het, t.w. Keyserswaert. Hist. van Zeghelijn bl. 39. Ende was alomme beleghen. MS. 1452. bl. 121. dese hadde beleghen een stadt geheten Phalisces. Claes Willemsz. der Minnenloep M.S. 1486. B. I. c. 9.

Die stat heeft hi al om beleghen.

Profectus MS. B. II. c. 61. fol. 108. b. Het is te weten dat die doecht dat middel holdet tusschen de ondoechde, en̄ an allen siden is sie van ondoechden beleghen. En II. 72. fol. 116. b. die beleghen is van

+ Vs. 14.

[p. 382]

⁺den vianden. Materie der sonden MS. fol. 78. d. myne vyanden hebben myne. ziele alom beleghen. Goudsch Cronijcxken 1478. bl. 6. dese quamen met groter macht, ende belaghen desen Toren Antonia. en bl. 36. ende belaghen Alckmaer 9 weken lanck: deeze laatste woorden staan ook in de Cronijk van Veldenaer bl. 19. Fasciculus Temporum 1480. fol. 17. a. Hercules en Jason hadden Troeyen beleghen. f. 18. a. Troeyen wert beleghen ende wreetlick verraden van Anthenores ende Eneas. fol. 26. b. Joram wert van Benadab beleghen in Samaria fol. 30. b. Rasin coninc van syrien had dat lant van Judeen beleghen in Achas tijt. en f. 31. a. Phacee (d.i. Pekah, Kon. van Israël) maecte oock een compact met Rasin, ende ombelaghen dat lant van Judeen. Der Sielen Troest 1484. (of 1386.) fol. 71. d. wi sijn hier beleghen in die stat, ende die cost is duer. Phillips-Ruychrock MS. 1486. f. 21. b. belagen zy die stadt van Anthiotien: en wederom, doch ook tegelijk op de andere wyze: ende beleyden die voers. stede van Anthiotien rontomme, soe dat die kerstenen, die de selve te voren belegen hadden, waren doe weder belegen. Hist. van Alexander 1515. c. 16. daer nae belach Alexander die stadt van Athenen. J. Reygersbergh, Cron. van Zeelandt 1550. cap. 10. hoe seer si nochtans van Grave Gwie van Vlaenderen beleghen waren. P. Petyt voor de Rederykers van Haarlem 1598. te Rotterdam:

Als sy in de meeste benaeutheyt waren beleghen. Florianus, Vertal. van Ovidius bl. 179. Die van Athenen, de welcke van haer vyanden beleghen waren. Coornhert, Vertal. van Seneca VI. 26. van een groote macht vyanden in een stede rontomme beleghen te wesen. Samuel Coster, in Ithis Act. V. sc. 1.

+ Vs. 14.

[p. 383]

 

⁺Om uwent wil alleen was ick zoo zeer gheneghen

 

Te slaen mijn vyandt, daer Atheen van was beleghen.

J. Six van Chandelier, Poëzy bl. 64. van den Spanjaard:

Wanneer hy Haarlems muur belagh.

en anderen. Ondertusschen zijn van Beleyde, Beleyd, niet alleen verscheidene voorbeelden by de ⁺Ouden, maar ook by eenigen der zelfde Schryveren, te vinden. MS. 1452. bl. 14. die here en mochte buten den huse niet comen, mids hy der in beleyt was. Bybel 1477. Genes. XIX. 4. mer eer si slapen ghinghen soe omleiden die mannen van dier stat dat huys. Legende van St. Germaen 1478. f. 134. d. doe die coninc van Cicilia sine stat beleit hadde. Goudsch Cronijcxken 1478. bl. 36. daer volchde Joncheer Dirck na, ende beleyde dat casteel van Yselmonde sesthien daghen lanck. J. Veldenaer, Cronijck bl. 38. soe toech dese nywe coninc voer die stadt van Aken, ende beleyde die alom. Destr. van Troyen 1479. f. 61. b. ende si beleyden die stat van Troeyen doe inder nacht. Fasciculus Temp. 1480. f. 31. a. so ombeleyde hi Damascum: en b. beleyde die stadt. Phillips Ruychrock MS. 1486. f. 17. die keyserlijcke stadt van Constantinople, de welke zy rontomme scarpelijck beleyden. W. Silvius Navig. in Turckyen 1576. B. II. c. 12. heeft hy de stadt drye gheheele jaeren lanck beleydt. zo schreeven ook de Rederykers van Hamburg 1598. te Rotterdam:

Alst heeft ghebleken aen die van Woerden fijn,
Die beleyt waren van Tyransche scharen.

Niettegenstaande alle deeze, en meer andere voorbeelden, te vinden by zulke Schryvers, op welker

+ Vs. 14.

+ Bl. 370.

[p. 384]

⁺gronden wy anders gewoon zijn te bouwen, oordeelen wy, dat Beleide, Beleid, gansch niet, maar BELAG, BELEGEN, alleen en volkomen goed zy. want het komt van Leggen (Jacêre) lag, gelegen, en betekent niets anders dan leggen rondom een stad. Materie der sonden MS. fo. 17. c. ende dyne vyanden sullen di beligghen myt enen bolwerke. Melis Stoke B. IV. vs. 568.

Om dat men gheen van dese borghen
Beligghen mochten sonder zorghen.

dus ook B.V. 818. dit zelfde Beleggen beduidt ook Leggen op iets. 't Goudsche Chron. bl. 72. soo quamen sy met groote schepen, ende beleyden dat water dat daer niemant lyden en mochte. daar beleyden zekerlijk diende te zijn belagen, want het is even of men zeide, ende lagen, of bleeven liggen op dat water.⁽ⁿ⁾ zo komt op de zelfde wyze, van zitten, bezitten, niet alleen oneigelijk voor hebben, maar ook eigelijk voor zitten op iets; Krul, Papiere Wereld Inleid. bl. 3.

+ Vs. 14.

(n) Men zou kunnen in bedenking geven, of in de aangehaalde plaats uit het Goudsche Cronijcksken, en misschien ook in eenige andere, het woord beleyden niet zoude kunnen genomen worden in de beteekenis van ponere: Met schepen beleyden zy het water, dar daar niemand door passeeren konde. Men vergelyke Melis Stoke B. IV. vs. 928.

De Vlaminghen haelden scepe groot,
Meneghen huele en̄ menighen boot,
En̄ beleiden twater ghemene,
So dat scip groot noch clene
Mochte liden - d.i. passeeren. Zie de aanteekening hierachter B. XV. vs. 1035.

[p. 385]

⁺Begeerlijkheid bezit de zetel van 't genoegen.

en, dat hier nader bykomt, ook een stad bezitten, voor, zitten (d.i. geduurig blyven) rondom een stad. Melis Stoke B. II. vs. 712.

Quā saladijn de soudaen machtich
Met groten here in galilee
En̄ besat op de versce zee
Tabariē met groten here.

En even te vooren vs. 676.

Hem volghede keiser vrederijc
Met groten here seer v'meten
En̄ hevet brunsewijc beseten
En̄ dat ghewōnen en̄ borghe vele. [veele burgen of kasteelen]

B. III. vs. 1422.

Hi, de [die] adinghē hadde beseten
Brac op, en̄ vlo sierre veerde
Bede te waghene en̄ te peerde.

[sierre veerde is zijn reis, den weg dien hy zich voorstelde te gaan: vergelijk onzen Melis B. III. vs. 408. 570. V. 37. 619. 669. en VI. 788.] Roman van Ferguut en Galiene MS. fol. 22. d.

Alse Ferguut dit verhort
Dat Galiene es in hare port
Beseten - te vooren: Beleit.

Jan van Heelu, slach van Woeronc MS. fol. 141.

Aldus wert woeronc beseten. d.i. belegerd.

voor Beleg gebruikte Veldenaer in zijn Cronijk Bezit, bl. 70. ende beleyde die stede van Zyriczee noch weder met swaren Besitt: en bl. 60. ende besette Cranenborch all om mit een swaer besitte. By welke gelegenheid wy hier ook aanmerken, dat onze Onzydige

+ Vs. 14.

[p. 386]

⁺Werkwoorden, met het Voorvoegsel be, te gelijk eene Werkende betekenis aanneemen, dat is, van ⁺Neutra veranderen in Activa. zo komt van Lagchen, iemand belagchen; van Loopen, iets beloopen; van Weenen, beweenen; van Slaapen, beslaapen; enz. op dien zelfden voet komt van Leggen (jacêre) Beleggen, belag, belegen; als een Stad, een Slot beleggen: en daarvan weder het Substant. Beleg. maar van Leggen (ponere) komt Beleggen, beleide, beleid; als een Zaak beleggen, d.i. aanleggen, of bestieren, en hiervan het Substant. Beleid.^(o)

+ Vs. 14.

+ Bl. 371.

(o) Van dit Substantivum beleid komt wederom een Werkwoord beleiden, dirigere. Cats, Hofgedichten XXV.

Want een die zijn bedrijf met eeren wil beleyden.

R. Visscher, Zinnepoppen bl. 21. daer worden veeltijdt veel Raedsheeren gemaeckt, en onder alle isser een of twee die de sake beleyden of verdedigen. Uitenbogaerdt, Bedien. bl. 63. dat hy de gheseyde verschillen wel tot moderatie ende verdraeghsaemheyt soude beleyden. bl. 96. de saeck tot een formeele scheuring beleyden. Hooft, Brieven N. 3. bl. 6. Indien 't UE gelieft daar naar te beleiden. N. 6. bl. 10. Dat ik my ook sterk maakte de zaake wel zulks te beleiden. zie ook Nederl. Histor. B. I. bl. 1. III. 98. 121. V. 176. VI. 248. en zoo elders meer.
Onze Dichter, David in Ballingschap bl. 29.

De hoogste wijsheit, sterck en lieflijck in 't beleiden.

Gebroeders bl. 27.

Die 't wil en wenscht kan 't werck naer zynen, wil beleien.

Psalm CX. bl. 275.

Godts wondere alvoorzienigheid,
Die 't al kan stieren en beleiden.

Poëzy I.D. bl. 411. enz.

[p. 387]

Vs. 135.

- ik wil niet gedoogen dat mijn eilant,
En errefrijk, de wiegh van Jupiter, 's volx heilant,
Van zulk een aertsgedroght besmet werde en betreên.

De WIEG van Jupiter d.i. het vaderland, de geboorteplaats van Jupiter, t.w. het eiland Crete; ook zo genoemd by J. van der Burg, op de Verovr. van Limburg, uit Barlaeus Latijn:

En Jovis waerde wiegh moest voor haer leger wijcken. Ovidius zegt, en men vindt het ook by anderen, Jovis incunabula. doch Incunabula zijn eigelijk de windselen en luuren, waarin de eerstgeboren kinderen gewonden zijnde, in de wieg, die zy Cunae hieten, geleid werden: zie Plautus, Amphitr. Act. V. sc. 1. vs. 52. en 55. doch de Dichters neemen Incunabula in de betekenis van Cunae, of Wieg: want Crete kan wel gezeid worden de Wieg, maar geenszins de Luuren van Jupiter te zijn. Wy ontmoeten ook by de Onzen het woord Wieg in deeze betekenis. J. Driebergen, Vertaaling van Prideaux, O. en N. Verbond I. Deel B. VIII. bl. 827. (645.) Deze Hekatéus was van Abdera ene Griekse stad in Thrakie, beroemt als de wieg van Demokryt, Protagoras, en andere geleerde mannen. H. Dullaert, Poëzy bl. 135.

Natuur heeft elkx gemoet een' zachten trek gegeven,
Om by zijns vaders erf, en eigen wieg te leven.

A. Moonen, Machtelt Herdersz. bl. 90.

Dat gy, aenminnigh kint, uw stadt een' naem kont geeven
Als Saffo eertijts aen het Grieksche waterlant,
Haer wiege -

[p. 388]

⁺Poot, in de Mengeldichten bl. 382.

G'ontfingt my korts in 's Gravenhaeg
Uw wieg en woonplaets -

en bl. 388. de stad Rotterdam aanduidende, noemt haar, Erasmus wieg. Den oorsprong deezer spreekwyze geeft ons Jac. Zevecotius aan de hand, Verachtinge des Doots B. III. vs. 529.

En maeckt oock geen Geschil waer u de geest ontvlieget,
Of in een ander lant, of daer ghy sijt gewieget.

want volgens 't gemeene en natuurelijkste beloop der zaaken, magmen vaststellen, dat een mensch niet gewiegd wordt, dan in de plaats zyner geboorte.

+ Vs. 135.

Vs. 193.

en ik hoor

De baren, in de zee gescheurt, op 't waterspoor
Vast ruisschen en het lant schijnt snel te rug te deizen.

WATERSPOOR: Poot, Mengeldichten bl. 396.

⁺En volgt langs 't waterspoor dus zijn fortuin uitheemsch.

Zeespoor, zegt Antonides, in den Ystroom B. II. bl. 36.

- - toen de zeilkunst aen het groeien
Op 't zeespoor van Dedael, in zee stak, zonder roeien.

M. Bode, in Polyxena Act IV. scen. 4.

De zeekolk Hellespont aan 't woên houd ons beslootens,
En stopt het zeespoor naar Epieren voor wijn vlooten.

vermeng echter dit Water- of Zee spoor niet met Zog; waarvan zie de Aantek. beneden B. X. vs. 234.

+ Bl. 372.

[p. 389]

Vs. 203.

zy hangt, vervoert van minne,

Aen 't groot Kretenzer schip, gelijk een gezellinne
Des aftoghts, bits benijt.

Het begin van dit woord Gezellin, bederft de muzijk van het vaars. zie watwe daarvan gezeid hebben B. II. vs. 1089. bl. 188. 190. De uitgang in, tot aanduidinge van het vrouwelyke Geslacht, is, buiten eenige bedenkinge, goed Duitsch: zie ook daarvan B. VII. vs. 68. in een vaars echter, daar het Voorvoegsel Ge, in Gezellin, noodzaakelijk lang genomen moet worden, schrijftmen beter Gezelle, het welk niet minder goed Duitsch is, dan Gezellin; en ook dikwils by de Ouden gevonden wordt. Melis Stoke B. II. vs. 75.

Te wiue nam hi ene peternelle
Te bliuene sijns bedden gheselle.

A. van Slichtenhorst, Geldersche Geschied. I. §. 32. bl. 20. als onlanx daerna syne bed-gezelle hem was ontvallen. de Vertaaler van Boëtius f. 63. c. zou(d.i. zy, Paciencie) es aller Deughden gheselle. Lucas de Heere, Hof en Boomgaerd der Poësien 1565. bl. 53.

Fy leelicke mamme end' u me'ghezelle,
Die zoo rond zijn, als schoteldoucken wack.

de Orangie Lelie van Leiden 1607.

B. Is 't dan de Fame? L. Tis sy, of een van haer ghesellen.

zo onderscheidtmen ook eene vrouwelyke Erfgenaame, van eenen mannelyken Erfgenaam. Kiliaan, Vertaaling van Guiccardijn fo. 112. b. mits 't houwe-

[p. 390]

⁺lijck van Graef Hendrick van Nassau met de erfghename van Chalon. ook Montanus, byvoegsels op Guiccardijn fo. 111. b. Dewelcke na sijn doot een nichte achterghelaten heeft tot erfghename. Zie ook Spreuken XXX. 23. Vondels Jesta bl. 3. 10. 27. 32. en elders. H. Verbiest maakt 'er Erfgenaamster van, in dit weergalooze vaars, Dood van Julius Caesar Act. 1.

O Erfgenaamster van zoo'n heerelyken vader!

Erfgenaam zegt Corn. van Ghistele, in Terentius Heautontim. Act. V. scen. 3.

Segt dat ons doehter comen te voorschine is,
Oprecht erfgenaem van al onse goeden.

Wees of weese by denzelfden, in de Andria Act. I. scen. 4.

Om niemants wille en sal ick verlaten de weese.

Waarvoor doorgaands kwalijk gezeid wordt het wees. Sultane zegt W. Silvius, Navig. in Turckyen B. II. c. 18. het Serail vande Sultane, de huysvrouwe van den grooten Turck. het welk veel beter luidt dan Sultanin. zelfs zegt dees schryver ook Slave, voor Slavin, B. I. c. 8. een vrouwe gaende langhs de strate, met een Meyssen een Slave: sijnde alle naert leven gheconterseyt: en vervolgens boven de afbeelding van de laatste: een jonghe dochter Moriske, Slaeve binnen Alger. Corn. van Ghistele, in Terent. Eunuchus Act. I. scen. 2.

So haest als ghy nut vercleerde,
Dat ghy een moorinne tot een slave begheerde.

Dit, met bescheidenheid gebruikt, komt my voor als iets, dat keurelijk en fraai is. Zie ook B. XV. vs. 5.

+ Vs. 203.

[p. 391]

Vs. 309.

De Visscher, bezigh met zijn bevende angelroede,
De herder met zijn vee, de lantman, mat en moede,
De hant slaende aen den staert van zynen krommen ploegh,
Zien bey de vliegers, en gelooven wis genoegh
Dat zy twee goden door den hemel heen zien zweven.

Deeze Vliegers zijn Dedalus en Ikarus: met nadruk zo genoemd, omdatze de eenigen zijn onder de menschen, die gezeid worden gevlogen te hebben. Eigelyker noemt Zach. Heyns de vogelen, Vliegers, in Bartas I. 5. bl. 215.

By desen snellen hoop, by dese vliegers licht
Voeght hem de vogel Grijp. -

en Poot, niet onaardig, Kupido, in de Minnedichten bl. 147.

⁺Zy stiet den Vlieger van zich heen.

en in de Bruiloftsdichten bl. 217.

Dit speet den kleinen Vlieger,
En aerdigen bedrieger.

J. de Decker, Lof der Geldz. bl. 180. spreekt van Vliegers by der aerden, dat zijn menschen van gering verstand:

't En zijn (gelooft 'et vry) geen'vliegers by der aerden,
Geen schraperen geweest, die ons die peste baerden,
(namelijk kettery) - 't zijn vogels hoog van vlucht,
't Zijn geesten meest geweest vol waen en gloryzucht.

de Hist. van de Destructie van Troyen 1479. spreekt van jaghers en vlieghers: doch zie van deezen in 't byzonder onze Aantek. B. XI. vs. 989.

+ Bl. 373.

[p. 392]

Vs. 357.

en noch is dees gewoon

Niet hoogh te vliegen, noch te nestlen in de kroon
Van hooge boomen.

Kiliaan meende, datmen, voor Nestelen, beter zou zeggen, Nesten. doch zonder grond. 't is waar, volgens de Analogia maaktmen eenvoudiglijk van Nest, nesten, gelijk van Huis, huizen, van Hof, hooven, enz. maar wederom maaktmen van Nesten, nestelen; gelijk van Druppen, druppelen; van Trappen, trappelen; van Wikken, wichelen: zie van den nadruk deezes Uitgangs der Werkwoorden in elen, onze Aantek. B. IX. vs. 279. hier iets van het woord zelf, datwe, in een' eigelyken zin, al ontmoeten by Willeramus bl. 34. min duva, thu thie ther nisteles in steinlochoran. d.i. myne duive, gy die daar nestelt in steengaten. Doch menigvuldig is het oneigelijk gebruik van dit woord, in de betekenis van zich ergens vestigen, en geduurig verblyven. Hooft, in de Ned. Hist. bl. 998. Parmaes neirstigheidt in 't nestelen op den dijk. Enz. Doch, gelijk het eigelyke nestelen der vogelen dient tot het aankweeken en voortbrengen van jongen; zo gebruiktmen deeze Spreekwyze allernadrukkelijkst van zulke dingen, die zich, eens post gevat hebbende, uitbreiden, en als een vuur of kanker voortloopen, en zich dus als vermenigvuldigen, en zaad winnen. P. Belaert, Leven van Keyser Kaerle B. III. fol. 78. e. dattet den lande geen duecht en soude inbrenghen, waert dat de Italianen daer begonsten te nestelen. Hooft,

[p. 393]

⁺in Henrik bl. 32. geene ketteryen op de grenzen te laaten nestelen. Vondel, in Palamedes:

Wat moeite nestelt onder 't dack.

onthoudenswaardig is het zeggen van Spieghel, Hertsp. I. 309.

Zo ghy der voglen vlucht gheen boven 't hooft koont keeren,
Maar dats' er nestlen niet, dit koondy lichtlik weren.

het welk hy vervolgens overbrengt tot schadelyke gedachten. Kamphuizen gebruikt, met de zelfde overdragt, Nest, in zyne Sticht. Rymen bl. 100.

Wat laat gy my meer dan gedachtenis,
Die in de ziel een nest van smerten is!⁺

Voeg hierby noch 't geen Hooft in zijn' 32. Brief schreef: de kout is de ziel van de bezoeken, gelijk de vreught die van de banketten. die nestelt zoo wel in 't papier, als dees in den wijn.^(p)

+ Vs. 357.

+ Bl. 374.

(p) Zie ook Nederl. Histor. B. I. bl. 14. III. bl. 85. VII. bl. 302. en in eene gansch andere beteekenis in Henrik bl. 135.

Vs. 402.

- hy ziet
Het graen verstonden, daer het in zyne aeren schiet.
De schuur en dorschvloer zien bedrukt naer korenschooven
En vruchten uit van 't zaet, die zy zich zelfs beloven.

KOORENSCHOOVEN van het oude Schooven, 't welk Kiliaan verklaart door Colligere in fasciculos, d.i. tot bondelkens of bossen te saamen binden. Z. Heyns, in Bartas I. 3. bl. 144.

- - 't graen schooven ende binden.

[p. 394]

Vs. 452.

Een dicht gewassen bosch, noch noit met bijl gekerft.

GEKERFD. Zoo gebruikt onze Dichter meermaalen dit woord: ook anderen. Antonides, Tst. B. III. bl. 82.

De breede borst gekerft met eerelyke wonden.

B. Vollenhove, Broedermoord Act. V. sc. 5.

Wie heeft, mijn lief, uw lijf zoo schellems doorgekerft!

Huyghens, Sneld. XIV. 14. Hoor hoe 't 'er is verkerft. ook XIX. 124. Hend. van Kannenburg, Verovr. van Wesel en 's Hertogenbosch vs. 93.

Doen was het heel verkerft, doen lagh het spit in d'assen.

J. Six van Chandelier bl. 58. klein gekerft. J. Zeeus, Wolf in 't Schaapsvel bl. 5.

Naa dat het magtig heir der Grieken plaag op plaag
Gevoelde, en al de vloot, door storm en onweervlaag
Gefoltert en gebeukt, haar mast en touwen kerfde.

Wy zouden echter dit woord liever gebruiken als van de II. Cl. zijnde: en zo vinden wy 't meest, als by Ten Kate II. deel bl. 229. Moonen bl. 220. Kiliaan; en zelfs by onzen Dichter in dit zelfde B. vs. 894. en 1030. Hooft, in de Medicis bl. 209. Inheemsche oorlogen, dartel wanontzigh, spytige wederwaardigheden, korven haar van alle kanten. In Baeto Act. II.

Een' leevendige kerk van ongekorven hout.

d.i. een bosch. Huyghens, Sneld. XIV. uit Spaansh Ondicht 83.

- - - Syn backhuys heel verdurven
Van wonden in den krijgh, en op den graet gekurven.

en in 't volgende Dicht:

[p. 395]

 

- die dese Luy soo kurven.⁺

J. Six van Chandelier bl. 63.

Gekorven op een dunnen tak.

B. Vollenhove, Broedermoord V. 3.

- gesteken en gekorven.

Nil Vol. Arduum, Orond. en Statira IV. 7.

- om 't bloet te stelpen,

Dat uit mijn' wonden en doorkorvene adren vliet.

A. Hoogvliet, in de Feestdagen B. II. bl. 45.

Zoo zag men 't Fabysch volk niet ongewroken sterven,
En, wijl 't gekorven werdt, ook zynen vyandt kerven.⁺

W.D. Hooft, Styven Piet:

Sy souwener van lid tot lid ekurven hebben.

Coornhert, Odyss. van Homerus B. III.

Voor Troyen, daer veel Griecken doorhouwen zijn en doorkurven.

G. Brandt, in De Ruiter bl. 62. een ander schip had al zijn masten gekorven. Ten Kate II. deel bl. 49. onder een gehakt en gekurven. Enz.

+ Vs. 452.

+ Bl. 375.

Vs. 468.

De jongkheit hoortze ploffen,

En roept, en grijpt gezwint het blikkrende geweer
In haere sterke vuist.

Van Blikkeren, of liever van Blikken, hebben wy Bliksem, mogelijk door verandering van l in m, voor Bliksem, d.i. het geene blikt: zie de Aantek. beneden B. IX. vs. 279. Maar wat is Blikkeren? niet een sterk en schitterend, maar enkelijk, een snel en schichtig licht, van zich geeven. dat de Bliksem dien naam voert, meer om de snelheid dan om de grootheid van zijn Licht,

[p. 396]

⁺blijkt uit de gelykenis, daarvan ontleend, zo snel als een bliksem,^(q) of, gelijk Vondel hier kort onder vs. 552. zegt, gelijk een bliksemschicht: als mede uit de spreekwyze, in een' oogenblik, diemen gebruikt, om de allergrootste snelheid uittedrukken. waarvan ook het geduurig beweegen der oogenleden, en het onophoudelijk sluiten en ontsluiten der oogen, blikken genoemd is; en de oogen zelfs dikwils onder den naam van blikken voorkomen. Blikkeren echter betekent ook een weerschynend licht van zich geeven; doch niet zulk een licht, alsmen verstaat by Flonkeren, Schitteren, enz. het welk doordringende en vuurig is, gelijk dat van de Zonne, Starren, Vuur, Edel gesteente, enz. maar een witachtig en bleek licht, gelijk het daglicht, dat veel bleeker is dan het zonnelicht: want ook bleek en blikkeren zijn van eenen oorsprong; en zoumen blikkeren zeer natuurelijk konnen noemen, een bleek blinken, hoedanig de weerschijn van den dag zich vertoont op die stoffe, die wy, zelfs om die reden, Blik noemen: want de kleur van het Blik is bleek of blank; en, voor blank, zeiden de Ouden ook, volgens Kiliaan, blik. by den Hr. Ten Kate II. deel bl. 123. vindenwe blik ook

+ Vs. 468.

(q) 't Welk ook dikwils door blikken en blik wordt uitgedrukt. A.P. Craen, in den Pegasus bl. 175.

Is al mijn levensvreught in eenen blick verdwenen.

H. Rintjes, Morgenstond bl. 5.

Bliikt met een blik -

Jan van der Veen, Overzeesche zege-sangen bl. 7.

Soo schielijck onverwacht als eenne blicxem blickt.

[Huydecoper.]

[p. 397]

⁺vertaald, Album oculi, d.i. het Wit der oogen: en daarvan, een paar blikoogen opzetten; alsof wy zeiden, het Wit van zijn oogen laaten zien. De tanden zijn mede wit; en hier van bliktanden. zie den Heer Ten Kate op de aangetoogen plaats. C.G. Plemp, der Herdoop. Anslach vs. 444.

Die hem ansagen met geblik van tanden styve.

en vs. 639.

Den Doopwolf bliktand noch -

en dus is blikoogen, het Wit der oogen; en bliktanden, het Wit der tanden, laaten zien. Uit dit alles zietmen, hoe natuurelijk het Blikkeren wordt toegeschreeven aan geweer, het welk, van yzer of staal, en in den dag gesteld zijnde, een witachtig en blank licht van zich geeft. Vondel, in Virg. bl. 270. met kopere schilden flikkeren, met stale lemmers blickeren. daar⁺ zeer fraai het flikkeren aan 't koper, maar het blikkeren aan 't staal wordt toegeëigend. zo voegt ook Hoogvliet blank en blikkeren fraai te saamen, in de Feestdagen B. III. bl. 112.

Wanneer Kampvechters met de blanke zwaarden blikkeren. Blikken, zegt, in dien zelfden zina, P. Verhoek, Karel de Stoute IV. 5.

De wapenschittring die my steeds in de oogen blikt.

doch dit is zo goed niet, omdat 'er de eigelyke en juiste bepaaling der spreekwyze niet in waargenomen is: want, gelijk gezeid is, het schitteren wordt veroorzaakt door het licht der zonne; maar het blikken, of blikkeren, door dat van den dag.^(r) de Hr. P.

+ Vs. 468.

+ Bl. 376.

(r) Gelijk schitteren en blikken eigelijk niet by elkander passen, zo voegt men ook blikken niet zeer wel te saamen met flikkeren; gelijk Adriaan Leeuw deede, in Leo Armenius Act. I. vs. 12.

- Zo vaak ons flikkrend staal

Hem maar in d'ogen blikte -

[Huydecoper.]

[p. 398]

⁺Vlaming gebruikt het mede van de zonnestraalen, vallende op de pannen van een dak, in Hogerwoert B. I. vs. 60.

Als op zijn dak de zonnestraalen blikkeren.

het kan ook geleeden worden, datmen blikkeren zegt voor schitteren (schoon ik het liever niet deed) t.w. in een' eigelyken, voor blinken; geenszins in een' overdragtelyken zin, voor schoon staan, pronken, enz. het welk zeer dikwils en zeer wel uitgedrukt wordt door schitteren, flikkeren, luisteren, enz. maar zeer kwaalijk en oneigelijk door blikkeren: gelijk Fr. van Hoogstraten schreef, Begeerders Pelgrimaedje III. 1. bl. 170.

- - toen dit deftig schoon paleis
Voltrocken en voltogen naer den eisch
Zoo helder stont en blickerde in zyne oogen.

daar 't woord blikkeren den glans van dit schoone paleis meerder verduistert, dan opluistert. 't is even of wy van iets prachtigs zeiden, het schittert als blik. Enz. Indienwe niet genoodzaakt waaren, ons meer en meer te bepaalen, zoude ons dit eene woord gelegenheid konnen geeven, om veele aanmerkingen te maaken, over de natuurelijkheid, onverbeterlyke kracht, en juistgepaste betekenis van de meeste

+ Vs. 468.

[p. 399]

⁺woorden onzer Moedertaale; de welke, gelijk veelen, in wier schriften ik echter somtijds die kracht niet bespeuren kan, gezeid hebben, voor geene taal behoeft te wyken. Onder het opstellen deezer Aantekeningen, bevind ik dit zo dikwils, dat het my menigmaal in verwonderinge wegrukt: waarom ik niet kan nalaaten, eens vooral, hier deeze aanmerking te maaken: doch kortelijk. tot een staaltje evenwel diene het volgende. Wat Blinken zy, weet elk. wy verkorten dit woord, alswe daarvoor zeggen, Blikken, het welk ook inderdaad de betekenis van het woord verkort, zijnde een snel of kort blinken. zo is dan Bliksem, naar de letter verklaard, een snel licht: want, gelijk Bartolomeus zegt B. XI. cap.⁺ 16. hi openbaert in een ogenblick vanden oesten int westen ende hi wort haestelick ghesien ende snelliken verborghen, enz. Voeg 'er by de betekenis van bleek, want de Bliksem vertoont zich dikwils van een bleeke en zwavelachtige kleur; zo hebbenwe in vier letteren Blik (want sem is alleen de uitgang, waaruit blijkt hoe verkeerd sommigen Blixem schryven) zo hebbenwe, zeg ik, in Vier letteren, Drie byzondere betekenissen, en zo veele eigenschappen van den Bliksem; de welken zijn, Snel, Bleek en Licht: en zich ook alle drie vertoonen in het blikkerende geweer. want de snelheid van dit blikkeren bestaat daarin, dat de weerschijn van gladde wapenen, op de minste beweeging, zich ook beweegt, en verschiet: welk geduurig beweegen en verschieten, noch uitgedrukt wordt door den verlengden uitgang Blikkeren voor Blikken (zie IX. 279.) gelijk de flaauwheid en bleekheid van het licht uitgedrukt wordt door de

+ Vs. 468.

+ Bl. 377.

[p. 400]

⁺twee eerste letteren bl, die, wanneer het licht sterker wordt, als door het opkomen of doorbreeken der zonne, ook veranderen in eenen sterker klank, als die van fl; in Flikkeren en Flonkeren, die scherper klinken dan Blikken of Blikkeren. Dit zy voor deez' tijd genoeg.

+ Vs. 468.

Vs. 506.

Misschien waer Nestor, d'eer van Pilus, hier gebleven,
Voor 't aengaen van den krijgh, berokkent om Heleen;
Maer hy worpt tydelijk den zwijnspriet van zich heen,
En wipt in eenen boom. -

WIPPEN is hier Springen. G. Brandt bedient zich van dit woord in 't verhaalen van een uitmuntend en zeldsaam voorbeeld van hardvochtigheid en onversaagde stoulheid, Leven van De Ruiter B. XI. bl. 676. Zeeker matroos, die op de bak [van De Ruiters schip] zijn arm was afgeschooten, quam als een windt alleen om laagh loopen; en aan de kombuis koomende, daar 't drok werk was met andere gequetsten in te laaten, riep hy met een fors gemoedt en stem: ‘Sta ruim. Hoe staat gy hier en hoetelt? al was een kaarl den kop af geschooten, gy zoudt daar niet een handt aan slaan.’ en daar mede wipt hy met een sprong naar beneden.^(s)

(s) Het lust my, hier, drie of vier voorbeelden bytevoegen, uit de Nederl. Historien van onzen uitmuntenden Hooft; een Schryver zonder weêrga. B. III. bl. 99. 'T is der pyne waardt, in te zien, hoe gering een byval de zaaken doet sprong neemen, wanneer zy, toegerust en voorbaarigh ter beroerte, als op een wip staan; en hoe waakend een oogh, in zoo kraakende tyden, vereischt wordt, om den val van den staat te verhoeden. B. IX. bl. 364. liet' hy d'oproerighen beworden, 't was een' quaade krak zyner achtbaarheit; de stadt in gevaar van plondering, ende, zoo 't daartoe quam, 't gansche Landt op de wip gestelt. B. X. bl. 441. Zoo werden de Spaanschen der veste meester. Niemand echter zoo koen, die den sprong naa beneên darde waaghen: tot dat Sançio d' Avila voortstrad, vraaghende, wat dit voor sammelen, en oft 'er niet een man was, onder zoo veel braave soldaaten, die 't hart had om af te wippen? Hier, zeid hy, een' rondas: ende dat gaat u voor. Zie ook B. XVIII. bl. 782. Deeze zoo groene krijsluiden - stelden de spring-spietsen - te werk, om oover de slooten te wippen.

[p. 401]

Vs. 542.

Een stout Arkader, met de boschbijl toegerust,
Liep raezende in zijn doot vooruit, en riep met lust:
O jongelingen leert hoe mans met pijl en boogen
Geheel wat anders dan het vrouwendom vermogen.

MET PIJL EN BOOGEN, voor, met boog en pylen: en zo behoorde 't te weezen. Cath. Questiers, Geh. Minnaar Act. I.

't Is niet geraân, Mevrouw, schoon gy met boog en pylen
Gewapent zijt, zoo diep in 't naare bos te ylen.

Daniel Jonktijs, Roselijns Oochjes XIII.

Cupido is met boog en pyllen
En minnefackels toegerust. Enz.

[p. 402]

⁺Vs. 571.

Toen schoot helt Jazon ook. de pijl wert by geval
Van 't zwijn gekeert, en op het jankende geschal,
Door 's winthonts muil tot in den weeken darm gedreven,
Bleef door de darmen in den gront der aerde kleven.

Het kan schynen, dat hier een van beide, of in den grond of in de aarde voldoen zou. doch de Dichter spreekt zeer wel, en zegt veel meer, met den gront der aerde, dan of hy slechts een van beide genoemd hadt: te kennen geevende, dac de pijl niet alleen even in de Aarde bleef steeken, maar, na dien windhond doorboord te hebben, ook noch diep tot in het harte der aarde doordrong. want grond is, volgens Kiliaan, het onderste gedeelte van iets. Vondel gebruikt deeze spreekwijs noch eens B. X. vs. 296.

- - - - maer een bloem
Rees schooner uit den gront der aerde -

een weinig anders zegt J. Revius, Overyss. Dichten bl. 191.

Doe den gecroonden wolf de schaepkens nieu-geboren
Met zynen wreeden muyl te Bethlehem verslont,
Een clagelijck geschrey steech vander aerden gront.
En quam ten hemel in voor Gods gerechte oren.

daar vander aerden grond, niet anders is dan van de aarde; hier echter zeer wel grond der aarde genoemd, wegens haare diepte en laagheid in vergelykinge van den hemel. en in die betrekking heeten wy de oppervlakte der aarde ook dagelijks grond; als het laagste, niet van 't geen 'er is, maar van 't geene wy zien konnen: op de zelfde wyze, alsmen den vloer

+ Bl. 378.

[p. 403]

⁺van een kamer, schoon die de hoogste in 't huis zy, grond noemt.

+ Vs. 571.

Vs. 602.

Z' ontweldigen de maeght den jaghtprijs, eenen zegen,
Daer Meleager nu eerst recht aen heeft gekregen.

Dat een Schryver niet te veel moet vertrouwen op de bescheidenheid en goedwilligheid des Leezers, alsof die altijd zyne waare meening of kost, of wilde, naarspooren uit den saamenhang der redeneeringe: is eene waarheid, waarvan veelen door ondervindinge overtuigd zijn. Alle Leezers zijn geen Bescheiden Leezers; maar die Schryver is eerst voorzigtig, die ook den Onbescheidenen alle handvatsels van verdraayingen, door de zuiverheid van zijn' stijl, weet te ontwringen: een geheim, 't welk ik voor my zelven lang gezocht, maar noch niet gevonden heb. Een Leezer die alles averechts opneemt,zou konnen zeggen, dat in deeze woorden, z' ontweldigen de maagd den jagtprijs, duister waare, ofze den jagtprijs aan de maagd, of de maagd aan den jagtprijs ontweldigden. men zal zeggen, 't is klaar uit den saamenhang. ⁺ik beken 't: doch die is voor den kwaadwilligen, 't geen een kaars is voor geslootene oogen. Alswe ons niet anders konnen uitdrukken, is 't gemelde antwoord voldoende: maar, alswe de dubbelzinnigheid konnen, en niet willen, wegneemen; zo zijnwe zelfs niet geheel buiten schuld. Hier zeker waar den allerkwaadwilligsten de mond gestopt, indien Vondel, voor de maeght, geschreeven hadt, der maeght: gelijk ook volgens de eigenschap der Taale

+ Bl. 379.

[p. 404]

⁺hadt dienen te geschieden. want het Vrouwl. Lidwoord DE, heeft in den Derden Naamval, AAN DE, of DER; niet alleen DE. en 't is te vreemder dat dit zo spaarzaam wordt waargenomen, daar het reeds van onze Spraakkunstschryvers aangemerkt en geleeraard is. de Ouden namen dit beter in acht. MS. 1452. bl. 2. ende het waer niet orberlic Gode, noch der werelt, noch zelve den mensche. bl. 65. hy en doet niet alleene te cort den ghenen diet bejeghent, maer hy doet te cort Gode ende der Justicien. en bl. 109. dat elc soude wesen sober: want soberhede waer zeer bequaem ende profytelijc der naturen ende der wijsheden. Tscep vol wonders 1514. cap. 40. tghene dat der ghesontheyt ende smenschen leven contrary es. Hist. van Zeghelijn bl. 3.

Der moeder werttet laten sien.

M. Stoke B. II. vs. 882.

Die graue van triple diet verriet
Ontginc der wrake ons herē niet.

Doch wy willen nu de Ouden laaten berusten, dewijl het by hen algemeen is; en overgaan tot de Nieuwen, die dit mede, hoewel spaarzaamer, hier en daar in hunne werken ingevoegd hebben. Billijk hebbe dan den voorrang onze Dichter zelf, schryvende in de Bruiloftsdichten bl. 625.

Eer nijts en tijts vermetelheit
My levre der vergetelheit. enz.

Fr. de Wael, Lusthof der Geestelicke Gedichten I. deel bl. 59.

Dat sy in velen sijn der weerelt seer gelijck.

Jer. de Decker, Lof der Geldzucht bl. 192.

Ja zoo ghy eenigzins der Godheit wilt gelijcken.

en bl. 184.

+ Vs. 602.

[p. 405]

 

- - 't is waer, men metst en bout⁺

 

Der Godheit nu en dan wel hier of daer een kercke.

de Ridder, en Raadsheer van zijn Hoogheid, den Prinse van Anhalt, Filip van Zeesen, schryvende aan Juffr. Catharina Questiers:

Zy poogt (want dit 's haar wel-behagen)
Uw lof der werelt voor te dragen.

J. van Broekhuizen, Poëzy bl. 37.

't Pluimdraagend gild, met open gorgels,
Bedankt der Zon -⁺

men leest daar kwaalijk bedenkt voor bedankt; gelijk uit een eigen handschrift des Dichters, onder my berustende, te zien is. J. Matham op den Hr. Burgermeester, G. Valkenier, mede uit 's Dichters handschrift:

't Bestier van 's Prinsen jeugd was zyner zorg betrouwt.

want zyner, voor zyne, is even als der, voor de. J. Zeeus, Wolf in 't Schaapsvel bl. 18.

- zijn dwaaling en vervloekte afgodery
Zet zyner blindtheidt noch een glimp van godsdienst by.

Nil Volentibus Arduum, in Andromache Act. V. Sc. 3.

In 't einde neemende zijn' kroon, met groot genoegen,
Bestondt hy zyner Bruid die zelf op 't hoofd te voegen.

en terstond daarop:

- ik zweer het zyner moeder.

de verstandige Poot, Mengeldichten B. II. bl. 387.

Het vaertuig troost, wie nogh der doot ontklommen was.

en B. I. bl. 317.

- zy is der doot ontwassen.

de zuivere Ev. Kraeyvanger, Dichtl. Lente bl. 14.

Der zoete vriendschap my gansch zuiver overgeeven. en bl. 35.

+ Vs. 602.

+ Bl. 380.

[p. 406]

 

'k Wil my der Rechtsgodin⁺

 

Met een volkomen zin

 

Alleen nu overgeeven.

de deftige Hoogvliet, in den Aartsvader AbrahamB. IX. vs. 19.

Ja geeft in nedrigheit zichzelven heel en al
Der Godtheit over, en haar liefde ten geval.

Voeg by deeze Dichters, die allen onder de besten mogen geteld worden, ook onze Taalkundige Oversetters van den Bybel: Jerem. XXXV. 8. soo hebben wy der stemme Jonadabs, des soons Rechabs, onzes vaders, gehoorsaemt. Joh. VI. 33. die der werelt het leven geeft. Rom. II. 8. die der waarheit ongehoorsaem, doch der ongerechtigheit gehoorsaem zijn. En, wiltge weldoen, volg deeze voorbeelden naar.

+ Vs. 602.

Vs. 678.

't Is best, dat ze alle beide, als kinderloozen, treuren.

Hierin was zekerlijk niet veel goed, ik laat staan, best. Doch men kan aanmerken, dat 'er niets zo kwaad is, of 't kan ergens goed toe zijn; al was 't alleen tot uitwerking van een nieuw kwaad. want gelijk de Ouden zeiden bekwaam, voor goed; zo zeiden zy ook, en zeggen wy noch, goed voor bekwaam. Anna Bijns, in haare driftige Refereynen tegen Luther B. I. naby 't einde:

Noyt en had de duvel beter instrument.

t.w. daar hy meer kwaads mee deedt, naar haare ⁺gedachten. zy zegt zeer wel, dat Luther een goed instrument was: doch hy was 't niet in de hand van den Duvel. op de zelfde wyze zegt Sisyfus in Vondels Palamedes Act. II.

+ Bl. 381.

[p. 407]

 

- ben ick de beste dan⁺

 

Dien d'afgront tot dit snoot bedrijf uitbraken kan?

en zo meermalen. Best is bekwaamst; gelijk Goed, bekwaam.

+ Vs. 678.

Vs. 737.

De Kalidonsche vrou kermt luide: ô wee, ô wach!

O WEE, O WACH! deeze uitroeping was gemeener by de Ouden, danze by de Nieuwen is. Cl. Willemsz., der Minnenloep MS. 1486. B. I. c. 6.

O wee o wach ic en mach niet meer.

Roman van Ferguut MS. fol. 26. c.

Lunette riep o wi o wach
Deze ridder hout met mi sijn steven.

Hist. van Zeghelijn bl. 4.

O wach sprack si, my is onsochte.^(t)

en bl. 7.

Doen hem die visscher comen sach
So seyde hi o wy o wach
Wat is dy ghesciet wet lieve kint?

o wy o wach! leestmen daar ook bl. 5. enz. ook by Colijn van Rijssele I. spel fol. 13. enz. de zelfde f. 6. b.

O Wach: dat ic oyt was geboren!

de Orangie Lelie van Leyden 1607.

Och! wee my, o wach! wat ded' ick ghebooren! Enz.

(t) In den vroeger druk van 1517. leest men dezen regel dus: fo. 4. b.

o wi sprac sy mi is soe onsochte.

[p. 408]

Vs. 762.

Toen endelijk Diaen met deze nederlaegen
Van Eneus stamhuis, en afgrijsselyke plaegen
Ten vollen was verzaet, verkeerde zy -
- - al de zusters voort in hinnen.

HENNEN en HINNEN, vindtmen beide, zo wel by de Ouden, als by ons. Tregement der Ghesontheyt 1514. c. 5. als hen [den kinderen] dan dye vorste tanden beghinnen te coemen - dan eest met dallen goet datmen hen tantvleesch wrive met hinnen smout, oft met versche botere, ende met de hersenen vanden hase. W. Silvius, Navig. in Turckyen 1576. B. I. c. 8. de hoenderen ende cappoenen sijnder [te Alger, d.i. Algiers] oock seer overvloedich, door dien dat sy meest alle binnen haar huysen hebben ovens ghemaect by nae op de maniere van de Duytsche stooven, inde welke sy lieden doer een lange lautte de eyeren doen uutbroeyen sonder toedoen vande hinnen. A. Bijns B. II. Refereynen 5.

Luther es de hinne, al wilt ghijt verschoonen,
Die alle dees kiecxkens wt heeft ghebroeydt.

Zach. Heyns, in Bartas I. 1. bl. 17.

Oft soo de hinne doet, die hittich is in 't broeyen.

Franciscus de Wael, Geestl. Gedichten I. deel bl. 34.

Gelijck een hinne placht haer vleugels uyt te strecken,
En daer met haer gebroet sorchvuldelick te decken.

Franciscus Martinius, II. Triomf der Opstandinge:

Als Petrus wierd bekeert, en kraeiden daer geen hinnen.⁺

M. vander Merwede, Hr. van Clootwijk, in Juvenalis Schimpd. XIII. vs. 252.

+ Bl. 382.

[p. 409]

 

Meent gy dan dat gy ons zijt boven 't hooft gewassen,⁺

 

Omdat gy zijt een Haentjen van een witte Hin,

 

En wy een slecht gebroed? -

Doch ik zie dit woord al met eene e geschreeven, MS. 1452. bl. 143. du en moechst nyet bestieren twee wiven in een huys, nochtan dat een haen wel bestiert xv hennen. Roemer Visscher, Ghen. Boerten III. 86.

Eer sal de kat broen eyeren van hennen.

Is. Burchoorn, Nieuwe Werelt vol Gecken bl. 39.

Waer kan 't doch van passe gaen
Als de Hen sit op den Haen?

Deeze verwisseling van e en i hebbenwe reeds aangemerkt in smelten en smilten B. III. vs. 736. enz. wy ontmoetenze ook noch dagelijks in veele woorden, onnoodig hier op te tellen: want deeze verwisseling is in alle taalen gemeen. zie Vossius, Tract. de Literarum permutatione achter zijn Etymol. en Menage, voor zijn Orig. de la Langue Françoise; G. Scioppius, in Arte Critica, &c. datmen ook in oude Lat. handschriften penna en pinna vindt (gelijk ook by ons, pen en pin) getuigen Nic. Heinsius ad Val. Flaccum L. I. vs. 233. 355. Piërius ad Virgil. AEneid L. X. vs. 187. en meer anderen. 't welk Servius, lang te vooren, deedt aanmerken, in AEn. II. 479. dat de Ouden niet pinnae, maar pennae, zeiden. Wy keeren noch eens tot ons woord hen. Sewel schrijft, Spraakk. bl. 63. dat het vrouwelyke van Haan, is Hen of Hoen. en bl. 64. 't is aanmerkelijk, dat dit woord Hoen van 't onzydig geslacht is. Doch ik vind zeer aanmerkelijk dat ik dit leeze by een' Spraakkunstschryver. Om nu niet te spreeken van het Wijf: Hoen betekent zo weinig een hen, met uitsluiting

+ Vs. 762.

[p. 410]

⁺van den haan; als Hond, een teef, met uitsluiting van den reu. 't woord Hoen begrijpt het gansche geslacht, zo wel den haan, als de hen: gelijk Kiliaan reeds aangemerkt heeft; en ook optemaaken is uit de boven aangehaalde woorden van W. Silvius, zeggende, dat 'er te Algiers veel Hoenderen zijn, omdat men daar de eyeren weet uittebroeyen buiten toedoen der Hinnen.

+ Vs. 762.

Vs. 775.

'k Heb vee en stallen langs den oever neêr zien schieten.
Geen snelheit kon het paert, geen horenvee het vlieten
Weerhouden met zijn kracht.

VLIETEN: Hoogvliet, die zich eerst uit de lieffelyke Bron van een Romeinsch Feestwater gedrenkt, naderhand uit den leevenden Spring van ⁺Aardsvaderlyken Nectar verzadigd heeft, en nu, als een waterryke vliet, den Lusthof der Zanggodinnen besproeit, en weergalmen doet op het ruisschen van zyne vruchtbaare Dichtader: verzint zich echter in het gebruik van dit woord, mengende vlieden en vlieten ondereen. want zo schrijft hy in de Feestdagen B. I. bl. 21.

Terwijl de traanen uit zijn droevige oogen vlooden.

en B. IV. bl. 139. (breeder aangehaald I. deel bl. 358.)

Dat langs de kille borst de heldre droppen vlooden.

wederom bl. 153.

- terwijl de traanen hem ontvlooden.

moest zijn, vlooten, en ontvlooten. Den Gulden Troen 1386. fol. 38. b. een dropel bloets, die van sinen ghebe-

+ Bl. 383.

[p. 411]

nediden ⁺heylighe lichaem gevloten waer. De Orangie Lelie van Leyden 1607. in 't Refereyn:

Christum, uit wien dat comt 't levens fonteyn ghevloten.

J. Revius, Overijss. Sangen en Dichten bl 55.

Als wt een bitter hol het water komt gevloten.

en bl. 194.

De groepen wierden drooch, die eerst vol water vloten.

de geestryke Gezine Brit, op 't XLII. Zinneb. van A. Houbraken:

Schoon 't geld haar ruim komt toegevlooten,
't Is oly in de vlam gegooten.

zie Moonens Spraakk. bl. 226. en Ten Kate I. Proeve by Vliet.

+ Vs. 775.

Vs. 796.

de heer

Des strooms is moediger, nu hem in zyne zaelen
Leze eer gebeurt zoo groot een oorloghshelt t'onthaelen.
Hy toeft alle anderen met staetigheit en pracht,
Wien hy een zelven dienst en eere waerdigh acht.

TOEVEN is, volgens Kiliaan, iemand rykelijk, mildelijk en op eene heusche wyze onthaalen. hiervan Toevelick en Toefsaem, (by hem al oud genoemd) tractabilis, facilis: en het Vlaamsche Toef doen, d.i. Onthaalen. Doch dit onthaalen bepaalt zich niet tot Spyze, maar strekt zich uit tot allerlei zaaken, waarmede men iemand voorziet en gemak doet. want zo spreeken de Rederykers van Sout Leeuwen, Landjuweel 1561.

Dus sal ick by dezen al u behoef doen,

[p. 412]

 

⁺Met syden cleederen sal ick u toef doen,

 

Van al uwen gherieve sal ick u paeyen.

Toeven, zegt de Hr. Tuinman, in de Fakkel, is verbeiden, en ook eenen vertoevenden wel onthaalen: en wijst ons naar Genesis XVIII. daar leestmen hoe Abraham zyne Hemelsche Gasten onthaalde; doch het woord Toeven is 'er niet te vinden. Ook zou de Hr. Tuinman, voor, eenen Toevenden onthaalen, beter, geloof ik, gezeid hebben, iemand door zijn onthaal doen Toeven, d.i. ophouden. men vindt dit woord doorgaands zo gebruikt, dat het zyne betrekking hebbe op een onthaal met Spyze en Drank. Houwaert, Antiq. Tafereelen bl. 147.

En Lucius Pius heeft zynen vyant soo ghetoeft met wyne
Dat hy hem Rome subject gaf ten fyne.

Nulliteyten des Dortschen Synodi I. bl. 73. het slot van alles was een magnifyck banquet, daer mede men, nae dat d'uytspraeck was gheschiedt ende 't vonnis ghegeven, de Vaders toefde. F. Burmannus tegen Leenhof I. bl. 164. wanneer onse lichamen - met de allergeurigste spyzen of dranken - matigjes maar lekkertjes getoeft wierden. Uitenbogaert, Bedien. bl. 107. Men gaf my nae, dat ik over die tydingh een Blymael hadde ghehouden, ende myne gasten soo ghetoeft, dat sy dronken en vol waren uyt ghegaen door de achter deur. P. Gheschier, des werelds Proefsteen bl. 28, 31.

Sal ik toeven die my smyten?
Sal ik toeven die my slaat?

en bl. 33.

De ziel wordt wel ghetoeft,
Als ons lichaem is bedroeft.

P. Heyns, Spieghel der werelt bl. 44.

+ Vs. 796.

[p. 413]

 

In kerstenrijck gheen beter Hertochdom staet,⁺

 

Wtermaten vruchtbaer van costlijcke granen,

 

En van alle dinghen daer den mensch' mede omgaet:

 

't Heeft synen naem na de groote stadt Milanen

 

Onghelooflijck soudt schynen, woudmen vermanen

 

Hoe goeyen coop men hier wel ghetoeft, door gheraeckt.

Huyghens, Korenbloemen B. IX. bl. 554.

Aen Duyvenvoorder schouw beraedd' ick my te toeven,⁺
Om my en mijn gespann soo tydelick te toeven,
Dat ons een heel ontbijt streckt een' half middaghmael.

J. Cats, in den Self-strijt bl. 6.

Het is wel eer gebeurt, dat Abram quam verkeeren
Hier in des Konings hof, niet Sarai sijn gemael,
Al waer hy wert getoeft met vriendelick onthael.

en Emblem. Werken I. D. fo. 81. b. Neemt dat 'er iemant, uyt verre landen, naer sijn vaderlant reysende, t'eeniger tijd onder wege quame ter herberge, daer hy by den weert wel en vriendelijck getoeft werde, ingevalle hy door soodanigh onthael verlockt wesende, sijn reyse ginck staken, en bleef ter selver plaetse lunderende. [lunderen is marren, sammelen. zie Kiliaan. een woord dat Hooft dikwils gebruikt in zyne Historien, vooral in zyne vertaling van Tacitus.] Hooft, Nederl. Histor. B. X. bl. 407. De meester schaft booter, zwaar bier; en laat een' kan Spaanschen wijns haalen. - Zoo scheidden zy, wel getoeft en te vreede, van daar. B. XIX. bl. 805. by de aankomst van den Hertog van Anjou te Vlissingen: De toevloedt des volx was zoo groot, dat men 't quaadt genoegh had met splitsen van den drang, om hem naa 't Raadthuys te leyden, daar hy, dien aavondt geherberght en heerlijk getoeft werd. Op eene byzondere wyze gebruikt

+ Vs. 796.

+ Bl. 384.

[p. 414]

⁺Hooft dit woord keel en buik te toeven B. XXVI. bl. 1199. van Leicester, de eerste reize te Amsterdam gekomen: Tot herbergh voeghde men hem 't Prinsenhof toe: maar festeerd' hem op 't Raadthuis, met een inkostelijk aavondmaal; van 't welke my voorstaat het suikerbanket te vooren bereidt, gezien te hebben; en welx gelijk ik niet geloof dat in Amsterdam ooit gezien werd, tot althans toe, dat de ooverdaadt, ingevoert van de uitheemsche volken, en gewossen met den rijkdoom, dan wel meer dan deez, tot allerley slagh van geldtspilling, voorneemelijk in toeven van keel en buik, is uitgeborsten. Cats, Houwelijk, Werken I. D. fo. 311. a.

Het sal een eerlik man tot in de siel bedroeven,
Indien gy maer en wilt uw bloetverwanten toeven.
Dus om uw besten vrient te maecken wel gesint,
Onthael wat hem bestaet, en lief dat hy bemint.

fo. 353. b.

Waer toe een vrient gepraemt met dese groote backen,
Die niet de maeg alleen, maer al de leden swacken?
Gy toeft hem aen het lijf, maer quetst hem aen den geest,
Hy quam gelijck een mensch, hy gaet gelijck een beest.

fo. 354. b.

- En laet u niet bestuyven

Of van het Rinse nat, of van de Fransche druyven,
Of ander heet gewas; maer, als ghy vrienden toeft,
Zijt sober in den dranck, schoon dat 'er iemant schroeft.

Onze Dichter, in zijn berijmden Virgilius V. Herderskout bl. 19.

- en eerst de gasten wencken,

En toevenze aen den haert, indien het winter is,
Met eenen verschen dronck van puickwijn -

Adonias Act. I. scen. 2. bl. 6.

+ Vs. 796.

[p. 415]

 

De bloem der ridderschap met boordevolle schaelen,⁺

 

Op feest en hofbancket, te toeven en onthaelen.

Altaergeh. B. I. bl. 9.

Abraham ziet -
Van verre een' Vorst en hooger Priester komen;
Een heilig hooft, dat hen met offer toeft.

Verovering van Grol, Poezy I. D. bl. 8.

De Krijgsvooght, wien de wacht en toezicht was belast,
Vol achterdenckens, had zyne Oversten te gast
En toefdeze zoo spa, dat ree de starren daelden.

Zie ook bl. 624.

Dees, toen ik voor zijn tafel schonk
Het nat, dat in de koppen blonk,
Sprak, door 't wel toeven wel gezint:
Mijn schenker, hoor: -

Sampson Act. V. scen. 1.

Men gaf hem honighraet te proeven, ofze niet
Zoo lecker was, gelijck de honig, en de raten
Der byen, die in 't aes van zynen leeusromp zaten.
- - - -
Men noode hem, hy zou zich toeven, en verzaden.

dus ook Joseph in Dothan Act. IV. scen. 1.

Tast toe: elck toef zich zelf. -

Vondel gewaagt van een toefdrank. Willem van Nassaus geboorte, Poezy I. D. bl. 130.

Dien [drank] heeft de schoone bruit tot wellekomst en eere
Haer' bruigom toegebragt en lang verwachten Heere,
En met der lippen boort den zoom van 't gout genaeckt,
En reickt het haer' gemael; die van haer gunst geraeckt,
Dien toefdranck van liefs hant nam niet onaengenamer.

Joachim Oudaan, Job I. 4.

+ Vs. 796.

[p. 416]

 

Nu had dit zevental der zonen vast gezet⁺

 

Elkandere onderling te toeven ten banket.

en vs. 18.

Want wijl m'er wel getoeft gerust ten disse zat.

J. Bapt. Wellekens, Dichtl. Uitspanningen bl. 20.

Terwijl zal ik u, in het hoekje van den haart,
Eens toeven: 'k heb een kruik, van ouds, hier toe gespaart.

A. Pels, in Horatius Dichtkunst vs. 1153.

Onthaalen hem, doen hem met groote glazen toeven.

in deeze laatste plaats komt my de betekenis van Toeven wat dubbelzinnig voor, en kan verklaard worden door verbeiden en door onthaalen: hoewel ik 't liever voor 't laatste zou neemen. Frans van Hoogstraten, Stella I. 211. Holophernes ging vrolijck te bedde, na dat hy zich wel getoefd hadde. Beg. Pelgr. I. 10. bl. 50.

Om dat de waerd my rykelyker toefde
Met spyze, dan ik wel tot nootdruft hoefde.

Wagenaar, Vaderl. Hist. III. D. bl. 76. Na het treffen van den zoen, hieldt de Graaf [Florens V.] eene vrolyke middagmaaltijd met zijn Gezelschap, gezeten tusschen Amstel en Woerden. - Toen men elkanderen met spyze en drank wel getoefd hadt, begaf hy [Florens] zig ter rust, en elk ging zijns wegs. Zeer dikwils vindtmen deeze betekenis van Toeven, te gelijk met die van Spyze, vergeestelijkt, en van het lighaam overgebragt tot de ziel. Nadrukkelyk zingt F. van Hoogstraten, Beg. Pelgr. III. 10. bl. 244.

Derhalven is 't van noode, datwe in 't leven,
Zo lang 't ons God om laeg belieft te geven,

+ Vs. 796.

[p. 417]

 

Van dit gewas niet dan een weinig maer⁺

 

Genieten, tot wy eindlijk komen, daer

 

Wy met dit ooft, ons hier alleen te proeven,

 

In overvloed ons zelven zullen toeven.

R. Anslo, Martelkroon van Steven bl. 22.

Dien troostboo, die u zelf zoo vierig aan komt zoeken,
En toeft in 't open hof van 't welig paradijs
By zulk een hemeloegst van zalige Englespijs.

F. de Wael, Gods vaderlicke Ingewanden bl. 11.

Dat onse ziele mocht hier hebben haer behoeft,
En oock hier namaels sou sijn rijckelick getoeft.

Onze Dichter, in de Altaergeheimenissen B. I. bl. 22.

Daer Godts gena haer gasten aen zou zetten,
En toeven, op een zonderlinge wijs
Met voorgebeelde en langbeloofde spijs.

⁺en B. III. bl. 119. En toef zijn schaer: t.w. met Offerdrank en Spyze, die even voorgaan: enz. Naar den oorsprong van dit woord, die my noch niet klaar is, lust het my nu niet te zoeken. dat het genomen zou zijn voor iemand doen toeven, d.i. ophouden, of doen wachten, dunkt my gansch niet aanneemelijk. meer overeenkomst schijnt het my te hebben met dat Toeven, 't welk Kiliaan vertaalt door Vleien: waartoe ook lichter te brengen is het Toef doen met zyden kleederen, boven uit de Rederykers van Sout-Leeuwen aangehaald. En dus kanmen 't in een' ruimen zin neemen voor iemand allerlei vermaak doen, zacht zetten, koesteren en troetelen: welk laatste De Decker meer dan eens met Toeven te saamen voegt, spreekende onbepaaldelijk van allerlei Lijfsvermaak, dat de Ryken, door middel van 't geld, genieten; Lof der Geldz. bl. 109.

+ Vs. 796.

+ Bl. 385.

[p. 418]

 

Veel van mijn Lijfsvermaeck te snorken en te snoeven,⁺

 

Waer meê mijn' Munte en Ick u troetelen en toeven,

 

Is niet der pyne waert -

En bl. 212.

Zoo zult ghy u van elck zien troetelen en toeven.

zo ontmoetenwe 't ook van allerlei Lijfsvermaak, by Kamphuizen, Stichtel. Rymen bl. 50. over Ps. 49.

't Is wel zoo, terwijl hy leven; en, door weeldig zich te toeven,

's Levens lusten noch mach proeven,

Zal hy daar op zich vertroosten; en, te staan na Lijfsvermaak,

Roemen als een fraaye zaak.

E. de Deene. Waeracht. fab. 1567. fab. VII. bl. 17.

Zoo langhe zy van haer dienaers dienst verwerven
Zalmense touven en schoon ghelaet bieden.

fab. LXII. bl. 127.

Een cleen hondekin toufde zijn Meester end Heere
Quicsteertede met dobbelen keere
Danssende, sprijnghende zeer playsant,
Hy streeckt, custe, lecte en troeteldet seere.

Zie ook fab. LXXXVII. bl. 181. en fab. CIV. bl. 211. Ph. Numan, Strijt des Gemoets 1590. B. IV. vs. 430.

Met bermherticheyt die den naesten paeyt en toeft.

en zo zegt Bermhertigheid daarna zelve B. V. vs. 219.

De bedructe dan secoureert, troost en toevt.

De Decker noch eens bl. 105.

Zoo 't mynen Plutus lust hem vriendelijck te toeven.

in eene omgekeerde betekenis gebruikt het A. Bijns B. II. Ref. 4.

Op dat andere diese soe saghen toeven
Mochten leeren sghelijcx te doene schouwen.

+ Vs. 796.

[p. 419]

⁺die waaren dan kwaalijk getoeft, gelijk Brootdronckenen Jan van zich zelven zegt, in de Factie van 't Marien Cransken van Brussel 1561.

Sy hebben met netelen deurtout mijn leden,
En my betreden, en qualijck ghetoeft.
Ick ken de Cruyen nu, ick hebse gheproeft.

Hendrick Fay-d'Herbe, Facteur van de Peoene te Mechelen, Esbatement (of Kluchtspel) aldaar vertoond op het Blasoenfeest den 3 Mey 1620.

Och Grietken lieve vrou, dit 's bitterlijck onthaelt,
K'en hadt u niet betrout, dat ghy my dus sout toeven,
Hout die gerechten t'huys -

Hoffer, Poemata bl. 74.

Al toeft u oock by nacht wind, haghel, ijs en snee.^(u)

+ Vs. 796.

(u) In de Byvoegsels op den Quarto-druk bl. 636 en 637. vinden wy nog het volgende, het welk niet voeglyk in den text heeft kunnen worden ingelascht:
‘Wy getuigden in de Aantekening, dat de oorsprong van dit toeven ons nog niet zeer klaar was; en voegden 'er by, datwe 'er niet naar zouden zoeken. Elders hebben wy aangemerkt, dat het zeer dikwils de beste Afleidingen zijn, die gevonden worden, alsmen de zelven 't minst zoekt. Zie 'er hier een proef van. Onder het laatste afschryven onzer Aantekening B. XIII. vs. 17. daarwe uit P. Coddes Herdoopers Anslach op Amsterdam aanhaalden dit vaars:

- - - een karel, by de kan
En laerzen dicht getoeft, verstreckt geen hallif man:

viel ons in, dat dicht getoeft hier kwaalijk iets anders kan betekenen dan Dicht (zo dicht als stofregen, zeggen andets de Liefhebbers) TOE-gebrogt, of TOE-gedronken. te meer, omdat in de plaats, op de welke Codde, dit schryvende, zekerlijk het oog hadt, het geen hier Toeven heet, uitgedrukt ⁺wordt door Toedrinken. deeze plaats is te vinden in Der Herdooperen Anslach op Amsterdam van C.G. Plemp vs. 282.

Rept u, valt op den hoop, die nu haer beste doed
Met smullen, en drinckt TOE elkander groote kannen;
Nu ist met moet te doen, nu roept de tijt om mannen.

de naam zelf deezer twee werken; de Rijmwoorden kan en man; de betekenis van Mannen en Halfman (waarvan zie onze gemelde Aantek. XIII. 17.) alles verzekert ons, dat Codde het oog hadt op deeze vaarzen van Plemp. doch al hadt Plemp zo niet geschreeven; deeze afleiding zou evenwel waar weezen: gelijk wederom blijkt uit vergelyking van de woorden van Pels; welke woorden wy tot nochtoe, gelijkwe ook in de Aantekening belyden, noit volkomelijk verstaan hebben: hy zegt,

- - doen hem met groote glazen toeven.

daar wederom Toeven niets anders kan betekenen, dan Toedrinken, of Toebrengen, of Toebieden, gelijk de Graaf van Hoorne spreekt, in zijn Antwoord op de beschuldigingen van den Procureur Generaal Art. 13. by Bor, Nederl. Hist. B. IV. fo. 198. b. immers ten lesten men maekte goede ciere, en toebiedinge op sijn overlands. Huyghens, Sneldichten B. XXV. 67.

Dat 's recht toedrincken, maets; al't ander maer toedencken.

Zelfs vinden wy het woord Toeven in dezen zin: Conste der Minnen uit het Latijn van Ovidius (1568) B. I. bl. 14.

Maect, als si gedroncken heeft, dat ghy zijt deerste
Die de Canne opneemt -

- - - - -

Ist dat hy daer is toeft hoeren Vader oock,

Hoeren Broeder oft Momboir, wie dattet si

- - - - -

Al is hy van minder estyme dan ghy,
Doet hem reuerentie, en brenghet hem vry.

en eenige regels lager:

Maer in elcken te toven ghy wachten moet⁺
Dat ghy u seluen niet en toeft voordelick
Brengtmen u vele, soect verdrach [is uitstel].

Vergelijk Ovid. Art. Am. I. 575. seq. Besluit echter hieruit niet, dat Toeven altijd betekene Toedrinken. als men spreekt van iemand te Toeven met spyze, met kleederen, enz. dan zal Toeven zo veel zeggen, als Toe-reiken, Toe-steeken, Toe-schikken, Toe-duwen, en wat dies meer is. ja zoumen ook Toefsaam nu konnen verklaaren door Toegeevend. Want Toeven is een onbepaald Werkwoord, gemaakt van het Voorzetsel Toe: op de zelfde wyze als wy van In, Uit, Open, enz. hebben onze Werkwoorden, Innen, Uiten, Openen, enz. Vraagt iemand, vanwaar de V gekomen zy in Toeven? Dit kan, zo niet volkomen beweezen, echter opgehelderd worden, door 't gebruik der Ouden die, voor Toe, niet alleen Tou, maar ook Touwe, schreeven: gelyk dit laatste onder andren noch voorkomt in den Gener. Loop der Werelt van Houwaert B. I.

t'Was hooghe gbebout tot de wolcken touwe.’

[Vergelijk de aanteekening hiervoor bl. 366. 2.
In de aanmerking op B. II. vs. 539. I. D. bl. 282. is gesproken van het woord touwen voor slaan. Hiervoor vinden wy Toeven, of, volgens de schryfwyze van dien tijd, touven. E. de Deene, Waerachtige Fabulen der Dieren 1567. fab. 20. bl. 43. daar de Man en de Leeuw twisten wie de sterkste zy:

Den Leeu ghijnck dies den man wreedzinnich by,
Sprack, weert u sterckman, laets elck anderen touven
Om weten, wie de sterckste wert, ick of ghy
Dat moegh' wy met ons eeghin wercken hier prouven.

Hierin ontdekt zich de waarschijnlyke afleiding van touwen voor slaan, en touwen of gaerwen, lederbereiden, waarvan in de gemelde aanteekening gesproken is. Wat is dit toeven, tou-en, touven en touwen anders dan het geen, het zy eigenlijk, het zy overdrachtelijk, uitgedrukt wordt door toemaken, toestellen, toetakelen enz. en wat is touw anders dan hennep, dat toegedraaid is? Hoe eenvoudiger de afleidingen zijn, hoe waarschijnlyker!]

+ Vs. 796.

+ Vs. 796.

[p. 422]

Vs. 823.

In zee veel eilanden - neem acht,
Zy zullen midden in de zee zich openbaeren.

Op dat gyze evenwel mooght kyken en ervaeren

Zie daer een eilant welgelegen -

ERVAAREN is Ondervinden, volgens de aangenomen betekenis. Doch eigenlijk is Ervaaren letterlijk wedervaaren, waar voor ik het echter noch nergens heb gebruikt gevonden, dan in de Dolle Bruyloft van Abr. Sybant Act. V.

Wat zal my noch ervaren?

hier zal kyken en ervaaren, betekenen, door het gezigte bevinden waar te zijn. Veelen kennen van dit Werkwoord nu niet anders dan alleen het Deelwoord des verleedenen tijds. zo gebruiken wy noch ⁺alleen Verwoed, van 't oude Verwoeden; nog te vinden by J. Struys, Inhoudt van Styrus en Ariame: Styrus verwoed soo seer, dat hy door Toversche konsten, van een oude Kol weten wil, wie haer maegdom krenckte. en Verwaand van Verwaanen, waarvan zie boven VI. 118. zo is ook Vermaard van Vermaaren, het welk noch somtijds by Hooft, en in Horatius. Dichtkunst door Pels vertaald, voorkomt. de laatste wordt hierover ten onrechte berispt van J. Oudaen, die anders zelf gansch niet vreemd was van oude en

+ Bl. 386.

[p. 423]

⁺nu geheel verouderde woorden. Van deeze oude Werkwoorden komt Ervaaren noch het meeste voor; ook by onzen Dichter, als noch eens in dit Werk IV. 1024. in Virgilius bl. 255. het zy iemant, in vrede of in oorloogh en 't harnas, zyne trouw ervaren hebbe. en elders. Z. Heyns, in Bartas I. 4. bl. 167. so w' ervaeren. en VI. bl. 264.

- - - van daer is 't datw' ervaren
Door 't slaen van onsen pols de sieckt of ons welvaren.

J. de Decker, Lof der Geldzucht bl. 140.

- - door kracht van dadelijck ervaren.

Willem Spiring, Spiegel die niet vleid bl. 7.

't Is my genoeg, als ik die waarheid heb ervaaren.

J. van Braam, op 't overlyden van D. van Hoogstraten:

Opdat uw Zanggodin, by 't groeijen van de jaaren,
Door minder last gedrukt, verpozing mogt ervaren.

P. Boddaert, Stichtelyke Gedichten bl. 20.

Als ge eens ervaart

Wat schat aan zulk een heilkeur vast is.

en ik kan niet zien, dewijl deeze woorden, ervaaren, vermaaren, enz. goed Duitsch zijn, waarom wy de zelven niet somtijds zouden mogen, en zelfs tot sieraad zouden konnen gebruiken. Zie omtrent dit zelfde woord iets anders, dat meerder verouderd, en nu niet te volgen is, in onze Aantek. B. XIV. vs. 215.

+ Vs. 823.

Vs. 828.

- Hippodamas de Vader, wien dit deerde,
En niet verduwde, bonst zijn kint - -

- - - in zee.

Het geene wy in 't begin onzer Aantekening hierbo-

[p. 424]

ven ⁺vs. 602. zeiden, heeft ook hier plaats. een verstandig Leezer ziet wel, dat Vondel dacht, wien dit deerde, en die dit niet verduwde. maar die zich stiptelijk aan de letter houdt, zal zeggen, datmen 't niet anders kan neemen, dan of 'er stondt, wien dit deerde, en wien dit niet verduwde. en het is, met één woord, de schuld des Dichters, die niet alleen den Nominativus Die, maar ook den Accusat. Dit, voor het Werkwoord verduwde, hadt moeten uitdrukken. Boven, B. V. vs. 152. zagen wy Die, daar 't geheel overtollig was. kosten wy 't vandaar hier verplaatsen, wy zouden 't doen. Ook hebben wy II. 154. verscheidene plaatsen aangemerkt, ⁺daar 't woord Hy vergeeten was. Dewijl zulke onbeschaafdheden den stijl zeer ontluisteren, en nochtans zeer gemeen zijn, mogen wy de zelven niet stilzwygende voorbygaan. want zo lang onze Dichters dit niet vast hebben, kanmen 't hun niet genoeg erinneren. Dit Betrekkelyke Voornaamwoord Die [Qui] wordt meermaalen by onzen Dichter kwaalijk uitgelaaten. zo schrijft hy, buiten dwang der voetmaat, in Virgilius bl. 288. Ghy, wien het nootlot, van wegen uwe oude en afkomst, dit toelaet, en * van goden wordt aengezocht: eveneens als boven; voor en die van goden, enz. omdat de voorgaande Dativus, Wien, in 't vervolg de plaats van den Nominativus, Die, geenszins kan bekleeden. Die meer toelegt, om zynen stijl zuiver en eenvoudig te doen voorkomen, dan om alles na te doen, wat beroemde mannen hebben voorgedaan; zal dit zekerlijk niet naarvolgen: hoewel 'er, niet alleen by ons, maar ook in het Latijn voorbeelden van te vinden

+ Vs. 828.

+ Bl. 387.

[p. 425]

⁺zijn. Onder de laater Schryvers, die zich, even als Vondel hier, uitgedrukt hebben, vind ik Nicolaus Parthenius, Nauticorum Lib. II. p. 64.

Sed quibus est animus major, * temnuntque pericla.

dit is of wy zeiden:

Maar wien een edler hart te beurt viel, en* gevaaren
Verachten -

voor, en die gevaaren verachten.

en Andreas Alciatus, Emblem. LXXI. van de Nijd:

Quam macies & pallor habent, * spinosaque gestat
Tela manu. -

daar ik, zo 't mijn werk waar, liever zou geschreeven hebben, quae gestat, of, met het koppelwoord, quaeque aptat adunca Tela manu; neemende manu, op de wyze der Ouden, in den derden Naamval. Veel vreemder evenwel kwam het my voor, toen my Vossius eerst leerde, dat de Oude Latynen die zelfde Ellipsis of Uitlaating, in hunne schriften niet altijd vermijd hebben: somtijds (schrijft hy, De Arte Gramm. Lib. VII. cap. 55.) wordt het Betrekkelyke Voornaamwoord, wanneer 't eens uitgedrukt is, naderhand verzweegen; en wel zo verzweegen, dat het in een' anderen Naamval moet aangevuld worden. Dit bewijst hy met een plaats van Sallustius, in Jugurth. cap. 101. daar die schryver zich op deeze wyze uitdrukt, volgens de aanhaaling van Vossius: Dum equites praeliantur, Bocchus cum peditibus, quos filius ejus adduxerat, neque in priore pugna adfuerant, postremam Romanorum aciem invadunt. doch twee zaaken merken wy, in deeze woorden, aan. de Eerste is, dat zy, by den schryver zelf, volleediger voorkomen, aldus, neque in priore

+ Vs. 828.

[p. 426]

⁺pugna, in itinere morati, adfuerant. welke woorden, ⁺morati in itinere, volkomen uitdrukken den Nominativus, dien wy, in de eerstgemelde plaatsen, wilden uitgedrukt hebben in het Voornaamwoord, Qui, of Die: want daar ontbreekt en het Voornaamwoord, en de geheele Nominativus; doch, by Sallustius, alleen het Voornaamwoord, en geenszins de Nominativus. Maar de Tweede zaak, die wy hier aanmerken, is deeze; dat de woorden van Sallustius konnen verklaard worden zonder eenige buitengewoone Ellipsis te onderstellen; t.w. wanneer wy die woorden, daar het op aankomt, besluiten in eene Parenthesis, of tusschen twee haaken; op hoedaanige wyze zy den volgenden zin in onze taale volkomen uitleveren Terwijl de Ruiters handgemeen waaren, viel Bocchus met de voetknechten, de welken zijn zoon derwaarts geleid hadt (ook waaren zy by den voorgaanden slag, in den aantogt opgehouden zijnde, niet tegenwoordig geweest) in de achterhoede der Romeinen. en, dewijl 'er op die wyze niets in de woorden van Sallustius ontbreekt, zoude ik zeer overhellen tot deeze verklaaring. Maar Vossius zegt, dat dit zelfde gemeen is in de schriften van Jul. Caesar, en van A. Hirtius: welke Hirtius de schriften van Caesar vervolgd heeft; en door hem tot het Burgermeesterschap van Rome verheven zijnde, gesneuveld is in een' veldslag tegen M. Antonius, in 't zelfde jaar, waarin onze Dichter, Ovidius, geboren werdt. Het heeft ons gelust, dit zeggen eens te onderzoeken; en zie hier wat ons daarin is voorgekomen. by Hirtius heb ik alleen deeze eene plaats aangemerkt, De bello Afric. naby 't einde, daar hy schrijft: Leptita-

+ Vs. 828.

+ Bl. 288.

[p. 427]

nos, ⁺quorum superioribus annis Juba bona diripuerat, & * ad senatum questi per legatos, atque arbitris a senatu datis, sua receperant, tricies-centenis millibus pondo olei in annos singulos multat. welke woorden daarin met die van Sallustius overeenkomen, dat 'er ook de Nomin. uitgedrukt is, in questi: doch hierin verschillen, dat de Ellipsis door geen Parenthesis is weg te neemen: tenzy men, in plaatse van, et ad senatum, leeze, sed ad senatum. Op de zelfde wyze vind ik den Nominativus IS uitgelaaten by Caesar, De bello Gall. Lib. I. daar hy zich aldus uitdrukt, van zich zelven spreekende: Helvetii, omnium rerum inopia adducti, legatos de deditione ad eum [Caesarem] miserunt: qui [legati], quum eum [Caesarem] in itinere convenissent; seque ad pedes projecissent; suppliciterque locuti, flentes pacem petissent; atque * eos [legatos] in eo loco, quo tum essent, suum adventum exspectare jussisset, paruerunt. Deeze plaats behoort ⁺tot die Duitschen, voorheene gemeld, daar HY vergeeten was, welk woord ook hier, in eene letterlyke vertaaling zou ontbreeken. doch, zonder ons daarmede optehouden; indien Caesar voor atque eos, geschreeven hadt isque eos, zou dit gebrek vervuld geweest zijn. en wie weet of hy zelf zo niet geschreeven hebbe? zeker is, dat zulke uitlaatingen niet overeenkomen met die zuivere eenvoudigheid, die alom in de schriften van Caesar doorstraalt; en van hem, gelijk Vossius in 't gemelde hoofdstuk zelf getuigt, ten uiterste gezocht werdt. zodat hy ook doorgaands liever een woord tweemaal wilde uitdrukken, dan eens overslaan, als in deeze bewoording; Dat de dag aanstaande was, op welken dag men het

+ Vs. 828.

+ Bl. 389.

[p. 428]

⁺kooren behoorde uit te deelen; en diergelyken, die misschien honderdmaal by hem voorkomen: ook by Hirtius, wiens schriften, gelijk zy weeten, die de zelven geleezen hebben, op veele plaatsen gebrekkig zijn, en vry wat van den tijd geleeden hebben. tot een staaltje diene het volgende de bello Hispan: Duo reliqui, qui ex eis fugerunt, Caesari rem gestam detulerunt: & speculatores ad opidum Ateguam miserunt. daar ook een Nominativus ontbreekt, doch onmogelyk ontbreeken kan: waarom Glandorpius oordeelde datmen voor, & speculatores, behoorde te leezen Ursonenses vero speculatores, &c. welke verandering wat grooter is dan die van atque in isque, of van et in sed. Dat, aan den anderen kant, ook dees schryver meer hieldt van een woord te herhaalen dan geheel te verzwygen, blijkt uit dit voorbeeld, de bello Afric: Jubam regem - ad opidum adcucurrisse, atque adveniente multitudine circumdata, eo potitum: omnibusque ejus opidi incolis ad unum interfectis, dedisse opidum diripiendum delendumque militibus. daar hy korter hadt konnen schryven, omnibusque ejus incolis, en noch korter, omnibusque incolis, zonder de minste vreeze van gebrek of duisterheid. Tot noch toe dan houden wy 't daarvoor, dat die plaatsen, by zulke schryvers, als Caesar, Hirtius en Sallustius voorkomende, waarin het tweede Relativum in een' anderen Naamval, dan 't eerste, moetende genomen worden, verzweegen is, of anders te verklaaren, of door mishandeling, 't zy van den tyd, het zy van de uitschryvers, bedorven zyn. En tot besluit zullenwe hier eenige weinige plaatsen byvoegen, waarin deeze Schryvers,

+ Vs. 828.

[p. 429]

⁺Caesar en Hirtius, zich zo uitgedrukt hebben, gelijk wy oordeelen, datmen altijd behoort te doen. Caesar de bello Gall. Lib. I. Esse nonnullos, quorum auctoritas apud plebem plurimum valebat, qui privati plus possent quam ipsi Magistratus. en een weinig te vooren: Qui summo magistratu praeerat, quem Vergobretum ⁺appellant AEdui, qui creatur annuus. in het Tweede boek: equites Treviri, quorum inter Gallos virtutis opinio est singularis, qui auxilii causa à civitate missi, ad Caesarem venerant. Hirtius, van den Afrik. oorlog: ad opidum Ruspinam, in quo ipse praesidium habuit, & quod primum ad amicitiam ejus accessit. en zo elders. Ja het zelfde Voornaamwoord, in den zelfden Naamval tweemaalen uitgedrukt, vindenwe meer dan op eene plaats; Caesar de bello Gall. Lib. I. idem Caesar facit, equitatumque omnem - praemittit; qui videant, quas in partes hostes iter faciant: qui, cupidius novissimum agmen insecuti, alieno loco cum equitatu Helvetiorum praelium committunt. & Lib. VI. circa Hercyniam silvam, quam Eratostheni & quibusdam Graecis fama notam esse video, quam illi Orciniam appellant. enz. Doch laat ons, om verstaan te worden, weder Duitsch spreeken; en overgaan tot een beknopt onderzoek van eenige plaatsen, die my nu en dan zijn voorgekomen, en niet recht in den haak scheenen te zijn; omdat de Voornaamwoorden, thans ons onderwerp, of kwaalijk verzweegen, of niet wel uitgedrukt zijn. Ik lees by G. Brandt, in de Ruiter B. III. bl. 115. hy kreeg een kleene Turksche roofbark in 't gezigt, die hy najoeg, en hem ontroeide: moest zijn, en die hem ontroeide; want het die, 't welk Brandt uitdrukt, is de Vier-

+ Vs. 828.

+ Bl. 390.

[p. 430]

de, ⁺'t geen hy verzwygt, de Eerste Naamval: gelijk in het mannelijk geslacht klaarer doorsteekt: een Turksche roover, dien hy najoeg (of beeter najaagde) en die hem ontroeide. waaruitwe geleerd worden, dat, wanneer de Naamvallen verschillen, het Voornaamwoord, schoon uit de zelfde letters bestaande, ook tweemaalen moet uitgedrukt worden. De Hr. Hooft merkte dit reeds aan in zyne Waarneem. §. 20. vraagende: Zy stelden Hem op 't stadthuis, ende wacht by. hier is Hem eerst Accusatyf, daar na Datyf; mag dit bestaan? 't is waar, hy antwoordt zelf op die vraag niet: doch zo hy geoordeeld hadt, dat het bestaan kost, hy zou 't niet gevraagd hebben. Het rechte antwoord, dat 'er op past, geeft ons de Hr. Ten Kate in zyne oordeelkundige Aanmerkingen op die Waarneemingen, zeggende: Mijns oordeels t'eenemael verwerpelijk, vermits de denkbeelden verwarrende. het welk wy gaarne onderschryven. doch konnen nu niet begrypen, dat die Schryver, na het vellen van zulk een vonnis, in zo duidelyke termen, zyner penne hebbe laaten ontvallen deeze woorden, 't gene den Lezer hier in baten kan, geve God zynen wasdom: de welken te vinden zijn in het slot der Voorrede, die hy gesteld heeft aan het hoofd ⁺van Theotimus of De Weg tot Heil, beschreeven door den zoon zijns Broeders. Zyne woorden zyn tweeleedig: (1) 't Gene den leezer baten kan, (2) geve God zynen wasdom. zo wy 't eerste lid laaten; hadt hy in het tweede dienen te schryven, daaraan geve God, enz. laaten wy het tweede onveranderd, zo behoorde het eerste aldus gesteld te zyn, aan 't geene den Lezer, enz. een van beide was noodig; doch

+ Vs. 828.

+ Bl. 391.

[p. 431]

⁺'t laatste best. maar wy scheiden hiervan, omdatwe geen' lust hebben breed te weiden in het berispen van een' Schryver, die dit met anderen gemeen heeft, dat hy kan dwaalen; maar ook dit byzonder heeft, dat hy zyner moedertaale meer dienst gedaan heeft, dan veele anderen te saamen.

George Wet-stein zegt in Erik Act. I. sc. 2.

Wie hadt gedacht dat oit Ulrica zou verachten
Dien, toen wy 't leger van haar' vader onderbragten,
Haar heeft geredt, en voor geweldt en smaatbevrydt?

eigelijk zou hier het betrekkelijke Voornaamwoord die, of de welke ontbreeken, in den eersten Naamval; want zo moetmen spreeken, verachten dien, die haar heeft gered. doch wy zullen nader by de meening des Dichters blyven, alswe zeggen, dat hy, voor dien, hadt moeten schryven, die: want verachten die haar heeft gered, kan mede wel gezeid worden, en is zelfs zeer gemeen. 't Verschil tusschen dien en die is hier grooter dan 't schijnt, en meer dan van eene letter; zijnde geheel andere woorden. dien is het Demonstrativum eum of illum; dat hier verzweegen kan worden: die is het Relativum qui; dat noodzaakelijk uitgedrukt moet worden. Zeerna komt hiermede overeen, 't geenwe leezen by Vondel, in 't begin der Opdragt van Joan. den Boetgezant:

Gebeurde 't oit voorheen, gelijck men zeght, dat naemen
Met dienze droegen, en hunn' aert en daeden quaemen
Te stemmen - -

voor, Met dieze droegen; en dit wederom voor, met de geenen dieze droegen. meermaalen ontmoetenwe deeze gebrekkige of verkeerde uitdrukking by Wellekens, als in de Verscheiden Gedichten bl. 135.

+ Vs. 828.

[p. 432]

 

⁺- - dit schrift vertoont de hant

 

Van dien van jongs, met u, in 't hof is opgetogen.

voor van die: en zo elders. Want ook na een Praepositio, of Voorzetsel, mag het Demonstrativum worden verzweegen, als 'er het Relativum aanstonds op volgt. zo zegtmen, ik lach met die my haat, d.i. met hem, of, met den geenen, die my haat. enz. Op eene andere wyze vind ik den Accusat. Dien, Eum, kwaalijk uitgelaaten by G. Brandt, Vreedz. Christen bl. 183.

Wie anders hier gelooft, en 't valsch geloof beleeft,
Verwijst Godts stem ten poel, daar 't vuur geen einde heeft.

daar hy noodzaakelijk (om nu de minste verandering ⁺te maaken) voor Verwijst, hadt moeten schryven Dien wijst, of doemt. want behalve dat het altijd dubbelzinnig voorkomt, wie hier verwijst, en wie 'er verweezen wordt? zo was ook deeze dubbelzinnigheid noch meer te vermyden, omdatze ons hier in gedachten brengt iets, het welk niet gedacht kan noch mag worden. want, indien wy de woorden van Brandt, volgens hunne natuurelyke schikking, opvatten, zo zullen zy betekenen, Al wie (quicunque) hier anders gelooft, die (is of idem) verwijst Gods stem enz. Eindelijk staat ons hier noch iets aan te roeren, dat wel nu by onze beschaafde Schryvers en Dichters niet gevonden wordt, maar zeer gemeen was in de verleedene eeuw, en ook in deeze noch niet geheel uitgebannen is, gelijk het behoorde te zijn. het bestaat hierin; datmen veeltijds een Voorzetsel zo geplaatst ziet, dat 'er in de gansche redeneering geen woord te vinden is, waarmede het vereenigd en te saamen gevoegd kan worden: voor in 't welke

+ Vs. 828.

+ Bl. 392.

[p. 433]

⁺zegtmen waarin; voor van dien, daarvan, enz. maar die Dichters wederom zeiden voor waarin, alleen in; voor daarvan, alleen van, enz. gelijk klaarer uit de volgende voorbeelden te zien is. zo lees ik by den anderszins netten en zeer taalkundigen Kamphuizen, Stichtelyke Rymen bl. 57.

De schoone Peerl is 't pad na 't eeuwig Leven,
't Welk menig mensch noch vind, noch van en weet.

't welk niet, dan met groote verandering, te verbeteren is. de kortste weg, zo 't my nu toeschijnt, is deeze:

Daar menig noch naar zoekt, noch van en weet.

op een andere wyze schrijft Westerbaen, Lof der Zotheyd bl. 4.

Daer andre haeren inckt verschreeven aen Tyrannen,
Aen Lof van Phalaris, van grouwelijcke Mannen,
Van Vliegh, van Kaele kop, van Esels, van de Koorts
Die om den vierden dagh ontsteeckt haer langhe toorts,
En haeren arbeyd, tijd, en kaerssen AEN verloren.

hoe gy deeze woorden schikt en herschikt, daar is niets in, waarmede het Voorzetsel Aen kan vereenigd worden. moest weezen:

Daer zy haer' arbeyd, tijd, en kaerssen aen verloren.

J. Ouzeel, op de dood van Ger. Joh. Vossius:

En spreekt; Gy waert die geen in wien ik my betroude,
O Vossius, en al mijn eenig' hoop op boude.

waarvoor hy beter zou geschreeven hebben:

O Vossius, en daer ik al mijn hoop op boude.

⁺of in het eerste vaars, voor in wien, waarin. in dien tijd was dit zeer gemeen; maar ook noch in deeze eeuw schreef de Hr. Frans van Bochoven: (zie de Gedichten van J. de Haes bl. 688.)

+ Vs. 828.

+ Bl. 393.

[p. 434]

 

⁺Zuzanna, pluk nu de laurieren,

 

Om deze dichters mee te sieren.

voor, om daer dees dichters mee - of beter, om deze dichters te versieren: want noch mee, dat, alleen, gebrekkelijk is, noch daer mee, is hier noodig. Doch het zy voor deez' tyd genoeg. andere gerechten, uit de zelfde keuken, zullenwe u opdisschen, een weinig laager op vs. 1045.

+ Vs. 828.

Vs. 898.

Zy hakte warmoes, 't welk haer man noch daeghs voorheenen
In 't kleene hofken plukte en sneet -

't Woord Warmoes is lang bekend geweest. de Lischbloeme van Mechelen 1561. in 't Factieliedeken:

Ghy claddekens fier, jent in 't bestier,
Die 't groen wermoes vercoopen.

dat zijn, die wy noch heeten, warmoeziersters. in de Factie van 't Marien Cransken van Brussel: Coolen, warmoes, geplant te Meye. Tregement der ghesontheyt 1514. c. 5. coude warmoesen, als latue, porceleyne, ende dierghelijcke. Legende van St. Bernardus 1478. fol. 176. c. dese die preyde eet int wermoes, en sel mi niet verdriven. Bart. Engelsman 1485. B. XVII. c. 116. Olus dat is Warmoes - men plach die luden mit appelen ende mit warmoes te voeden voer die diluvi - alle grasighe dinghen, die inder aerden wassen, diemen coken mach ende eeten, die heyten olera dat zijn warmoezen. nochtans int ghemeyn so heytmen colen warmoes, ende is een cout cruut, enz. in den

[p. 435]

⁺Delfschen Bybel 1477. Spreuk. XV. 17. Het is beter ghenoot te sijn tot warmoes mit minnen; dan met hatyen tot eenen vetten calve: by de onzen, groen moes. En Jes. I. 8. als een hutte in een warmoes hof. Enz. In het gemeene gebruik betekent Warmoes nu by ons wat anders in den tuin, dan op de tafel: in den tuin is het allerlei groente, behoorende tot den Moestuin; welke Moestuin weder, als hy een' Boer toekomt, die zijn groente ter markt brengt, genoemd wordt, Warmoestuin. zo lees ik in een' Pachtbrief, geschreeven, Amsterd. den 1 Maert 1464. een guedene Johannes Beyersche Guldene jaerlix rente totten ewelike pachte staende up een Warmoestuyne, gelegen buten den nywen dijck porte uptte wterste grafte. op de tafel is 'er slechts eene spyze, die daar Warmoes heet, bereid van gehakte groenten, enz. onze Dichter schijnt daar op te doelen, zeggende, zy hakte warmoes. Maar wat zal nu warmoes, in zyne eerste en grondbetekenis beduiden? dit is gansch niet klaar. de Hr. Ten Kate II. deel bl. 49. leidt de eerste greep van dit woord af van Warren, verwarren, en dus Warmoes, als zijnde een rommelzode van allerhande ⁺Spijs-groente ondereen gehakt en gekurven. Kiliaan van Warm, by hem Waerm; en schrijft zelfs om die reden, voor War-moes, altijd Waerm-moes, zeggende: Dat de groenten, niet alleen gekookt en gaar, maar ook koud en raauw, Waerm-moes heeten: ter bevestiging van dit zeggen, brengt hy by de woorden van Jodocus Badius Ascensius, over Persius, Sat. III. vs. 111. positum est algente catino Durum olus: Hy wil (zegt Badius) warme groente genut-

+ Vs. 898.

+ Bl. 394.

[p. 436]

tigd ⁺hebben: daarvan (inde, zegt hy) noemen de Vlamingen het moes warm, ook dan als 't noch koud is. Beuzelingen! Voorlang was ik van gedachten, ja hield my verzekerd, dat War of Waer, in Warmoes of Waermoes, gelijk K. v. Mander schrijft in Virg. Landtwerck B. IV. bl. 153. alleen moest gebragt worden tot Waaren, bewaaren, enz. Zekerlijk, Warmoes is Tuinmoes: en zijn deeze woorden War en Tuin, van eene betekenis. want tuin eigelijk is de heining of hegge, tot bewaaring, en afsluiting van den Hof (zie onze Aantek. I. 383.) Zo kanmen ook War verklaaren als weer: welk Weer, eveneens als Tuyn-haghe, door Kiliaan genoemd wordt, Sepimentum, Septum, Vallum. Dit worteldeel WAR is in meest alle taalen nu bekend, maar eerst gesprooten uit het Oude Teutsch. Abr. Mylius Archaeol. Teuto; WARDAN, (is, zegt hy) oud Teutsch, 't zelfde met Waran, d.i. Zien en Bewaaren; Guardar zeggen de Ital. en Spanj. en Garder de Franschen, enz. Nu is 't zeker, dat dit woord al voorlang by ons overgebragt is tot afgeslootene Tuinen en Dierperken. in de eerste betekenis zeggen wy noch Gaarde, en Boomgaard, enz. welk gaard wy niet, gelijk sommige Fransgezinden misschien denken, ontleend hebben van 't Fransche Jardin, een Tuin; integendeel 't Fr. Jardin, is gemaakt van het oud Duitsche Garden, d.i. Bewaaren; gelijk de voortreffelijksten onder de Fransche Etymologisten, Menage en Casaneuve, zelfs belyden. in de tweede betekenis van Dierenperk, hebben wy 't noch in Warande, in 't Latijn der middenste eeuwen geheeten Warenna, van welks oorsprong Du Cange aldus

+ Vs. 898.

[p. 437]

⁺schrijft: de geleerden leiden doorgaands het woord Warenna af van 't Saxische Werjan, of Hoogd. Warhen; omdat de Dieren in de Waranden als beschermd en bewaard worden, en der zelver jagt allen verbooden is, uitgezeid alleen den Eigenaar. wy zullen, zonder meer om te haalen, besluiten, dat Warmoes, zo genoemd is, omdat het achter een weer dat is heining of schutting, als bewaard en beschut wordt, en het plukken des zelfs niemand vrystaat, dan den eigenaar.

Lang na ik dit geschreeven had, viel my, onder ⁺het doorblaaderen van het Gloss. van Lipsius, eene andere bedenking in; die wy hier by voegen. ik lees daar: Muos, esca, cibi. nos pro Olere. d.i. Moes voedsel, spyzen. wy (gebruiken 't) voor Groente. (zie breeder van dit woord Fr. Junius, Gloss. Gothic. in Mats, en Wachterus Gl. Germ. in Speise.) verder lees ik by Lipsius: Wirte, holera, & Wurti, herba. inde Wirtespurgum, Herbipolis. d.i. Wirte, groenten, en Wurti, kruid. hiervan Wirtsburg (een stad in Duitsland, in 't Latijn genoemd) Herbipolis. Kiliaan noemt deeze stad ook Artaunum, Arctavium. Herbipolis is, of wy zeiden, kruidstad. Alswe nu deeze woorden, Wirte en Muos te saamen voegen, kan 't schynen, dat daaruit de naam van Warmoes zynen oorsprong hebbe. het welk dan eigelijk zou betekenen, niet, gelijk wy 't eerst verklaarden, Tuinmoes (of Tuinspyze): maar, gelijk wy boven zagen dat de Hr. Ten Kate het noemde, Spijsgroente (spijs van kruiden, of eetbaar kruid). Al wat nieuw is, heeft doorgaands iets, 't welk ons behaagt. en zo ging 't my hier. doch het eene tegen het andere geleeken, vind ik, dat dit laatste

+ Vs. 898.

+ Bl. 395.

[p. 438]

⁺meer tegenspraak onderworpen is, dan het eerste: want Wirt en Wurt, verschillen veel van War en Waar; welke laatsten niet verschillen van het Zaakl. deel in Wardan, Waran, en Bewaaren. Maar vooral bevestigt my in mijn eerste gevoelen Fr. Junius, Gl. Goth. in Gards, doorgaands van Ulphilas gebruikt in de betekenis van huis. Onder anderen schrijft Junius, dat hy in een treffelijk Handschrift der vier Euangelisten (t.w. in 't A S.) gevonden heeft Matth. XXI. 33. Geard of Heage, d.i. Gaarde of Haage, voor 't Lat. Sepimentum, het welk de onzen een Tuin noemen, en op den kant verklaaren door heining, of hegge. waarna hy in 't breede aantoont, dat Gaarde eigelijk is de heining, en naderhand overgebragt tot den Hof zelven; eveneens als 't woord Tuin, enz. het zelfde dat wy boven reeds gezeid hebben. hy toont verder, dat ook in andere taalen, en zelfs ook in andere woorden, de benaaming van de heining is overgebragt tot den Hof. zyne woorden zijn te veel, om de zelven hier by te voegen: doch wy durven den Leezer wel aanraaden de plaats zelve naar te zien. Dewijl dan de G en W hier alleen wisselletters zijn, en Gaarde in zijn' oorsprong niet anders betekent dan Weer, en deeze beide overeenkomen met Waar, in bewaaren; zo befluitenwe voor 't laatst, dat Warmoes of Waarmoes, niets anders betekene dan Tuinmoes; 't welk binnen beslooten Tuinen, Haagen, of Weeren, bewaard wordt. ‘Alle beslooten plaatsen kan men Weeren noemen, zoo lees ik in 't oude Stadrecht van Deventer van 1486. B. I. by G. Dumbar, Beschr. van Deventer bl. 161. dat de Eet van den Boem van

+ Vs. 898.

[p. 439]

⁺vreemden byre aldus begon: Dat gy ghien vreempt byer in Deventer in huysen, kelren off weeren brengen en sullen, ten sy myt oerloff der Zijsmeisters enz. En B. II. bl. 165. Item: Die den anderen in sijn huys off in sijn weer soeket ofte huystotinge doet moet willens myt scheltwoorden off myt wapen, die sal der Stad dairomme gelden toe elcker tijt vijftich zwair pont.’

+ Vs. 898.

⁺Vs. 913.

De goden leggen aen den disch, en Baucis, out
En bevend, schort zich op, en zet den disch om 't eeten.

LEGGEN is hier liggen, d.i. eigelijk, op de wyze der Ouden. Hoogvliet, Feestd. B. V.

Niet lang daarna lag zich 't gezelschap aan den disch.

(moest zijn, lei zich.) Hooft, in Paris oordeel bl. 586.

- terwijl zy laagen Ter tafele -

en zo meer anderen. Onze Dichters zeggen nu ook, schoon van de Ouden spreekende, zitten aan Tafel: zie boven B. VI. vs. 238. Doch men weete ook, dat de oudste Romeinen zittende aten, 't welk zy, volgens 't schryven van Varro, deeden in naarvolginge van die van Sparte en Creten.

+ Bl. 396.

Vs. 921.

Ook wortels, verschen kaes, en koele cikoray,
En aeiers, week gebraên.

AEIERS: maar boven vs. 359. eiers. hier weder

[p. 440]

⁺vs. 923. berkemaier: maar berkemeier XII. 316. noch eens hier vs. 920. cikoray: waarvoor Z. Heyns schreef chicorey, in Bartas I. 3. bl. 126. 't schijnt dat Vondel, dit schryvende, meer dan hy gewoon was overhelde naar de spelling van ay, voor ey. de Ouden kenden die van ay niet. hoe gemeen die in de schriften van Hooft zy, weet elk. hy hadtze waarschynelijk geleerd van de Kamer in Liefde Bloeyende, in welker Tweespraake 1584. men onder anderen bl. 35. leest: in ay is de a kort, zo ghy hoort in lay, hay, kay, blay; enz. in de Opdr. van dat werk leestmen ook wainigh, enz. Ik twijffel zeer of ay voor ey, niet een dialect zy, den Amsterdammeren voorheenen zonderling eigen: gelijkmen daar, voor den Schreierstooren, in een' ouden steen, noch leest, Schrayershouck: enz. Vergelijk zo 't u lust, het aangetekende, het woord Klei, B. I. vs. 664. en voeg hier noch by, dat de Oude Vlaamsche Schryvers, by de welken het zuiverste Neerduitsch moet gezocht, en kan gevonden worden, altijd schreeven ey, en deezen tweeklank noit vermengd hebben met ay.

+ Vs. 921.

Vs. 932.

Het afgeslaefde paer betoonde zich bereit
Ten dienst -

AFGESLAAFD is, die zolang geslaafd heeft, dat hy gansch vermoeid, of, gelijkmen zegt, af is. Vondel, Palam. Rey van Act. III.

- afgeslaefde Palamedes.

Antonides, Ystroom bl. 61.

En afgeslaeft voor ploeg en karre in hun garreelen.

[p. 441]

⁺Moonen, Heil. Herdersz. bl. 67.

- de lantman, afgeslaeft

Door zynen arbeit -

Slaaven is eenen geduurigen, zwaaren, en als een' slaafschen arbeid doen. Vollenhove, Heerl. der Rechtv. bl. 2. waardoor de mensch - naar heerschappy dingt, om een slaaf te worden; en slaaft om te ⁺heerschen. zie ook onze Aantek. B. II. vs. 110. aan 't einde. slaaven, voor in slaaverny leveen, eigelijk genomen, vind ik by P. Zeerijp, Dood van Brutus en Cassius Act. I.

En of het Roomsche volk te slaven is genegen.

Vergelijk Vondel, Batav. Gebroeders Act. I. scen. 3.

Maer luttel dacht hy dat zyne afkomst slaven zuo.

dat is slaverny zoude leven.

+ Vs. 932.

+ Bl. 397.

Vs. 986.

Daer zagh men Baucis en Filemon door godts orden
Met bladeren begroeit en overtrokken worden.
Zy namen midlerwijl vast oorlof van weêrzy,
Zoo langze konden. elk sprak wel gerust en bly:
O lieve bedtgenoot! tot dat de schors hen kleede.

Tot dat de boomschors hun lighaamen geheel overdekte. Doch het menschelyke lighaam zelf voert dikwils den naam van schors; als waarin het edelste gedeelte van den mensch, dat is, de Ziel, zich verbergt en huisvest. Moonen, Herd. bl. 47.

- in de schors der menschen niet geleden.

by Hooft, in Baeto Act. II. zegt de oude Katmeer:

[p. 442]

 

- - - ô gemaalin, uw' deughdt⁺

 

My, in dees' dorre schors, herscheppen doet een' jeughdt.

J. de Haes, in dat Werk van wonderlyke verkiezing, ik meen Judas B. I. bl. 10. van den Duivel:

Met hem en zijn gebroet uit's lichaems schors te jagen
Van mensch en dier, die hy niet laten kan te plagen.

zie ook Vondels Bespiegel. B. II. vs. 21.

- terwijl de schors van 't lijf de ziel belet

Dees klaerheit in haer kracht t'aenschouwen zonder smet.

+ Vs. 986.

Vs. 1040.

gelijk een offerstier na'et loeien

Geslagen voor 't altaer, ten strotte bloet uitgiet.

Lees hier, gelijk in de voorgaande uitgaaven, [en in het Handschrift van Vondel] ten strote: schoon ik evenwel geloof, dat de meesten nu zouden schryven Strotte. Kiliaan, Strote is Storte, jugulus, jugulum. zie daar in 't kort de Etymologie van dit woord aangeweezen. Plantijn, Strot, Strote, of Stroot. J. Revius, Jaerdicht op de verlossing van Deventer:

Om met het kort geweyr elck-anderen te stoten
De sielen uit de borst, of t' leven uyt de stroten.

en in de Claechliederen van Jeremias cap. 1.

Siet, Heer, mijn leden trillen,
'Ken kan mijn buyck niet stillen,
'T hert springt my voor de stroot.
(Eylaes om myner sonden)
Van buyten voel ick wonden,
Van binnen is de doot.

zie de Fakkel van den Hr. Tuinman in STROOT.

[p. 443]

Vs. 1045.

Hy keert de kerfbijl van den boom en heilgen struik den buik.
Den man toe, houwt hem 't hooft wraekgierigh van

Dees ongelukkige, die niet genoemd wordt, schijnt uit dit verhaal geweest te zijn een van die monsters, waarvanmen elkander plag te vertellen, die het hoofd niet op de schouders, maar in de borst droegen; en dus dichtgenoeg aan den buik, om te konnen zeggen, datmen hem 't hoofd van den buik hieuw. Zie Roemer Visscher, Zinnepoppen derde Schok XXXIV. Of het woord Buik oit zo ruim genomen ⁺zy, dat het ook borst en schouderen begreep, is my noit gebleeken. omtrent de borst evenwel kan ik één voorbeeld bybrengen, naaml. uit de Hist. van Zeghelijn bl. 25. daar ik lees:

Het herte in sinen buyck dat loech.

deeze uitdrukking kan evenwel noch niet baaten, om die van Vondel te verdeedigen, want het hoofd staat ook niet op de borst, maar op de schouderen. zodat wy deeze spreekwyze geheel moeten afkeuren.^(v) Het aantekenen van misslagen uit de Wer-

+ Bl. 398.

(v) Deze spreekwyze, die hier afgekeurd wordt, heeft de Heer Huydecoper naderhand verdedigd. In de Byvoegsels op den Quarto Druk bl. 638. schreef hy ‘Wy zijn redelijk vrymoedig in het berispen van anderen; maar niet minder zijnwe gereed tot het erkennen van onze eigen misslagen, zo ras ons de zelven blyken. Wy veroordeelden hier deeze uitdrukking: houwt hem 't hooft van den buik: maar nu vinden wy de zelfde uitdrukking in den Spieghel Historiael B. IV. cap. 36. het laatste vaars.

't Hoeft was hem van den buke geslegen.

welk vaars onzen Dichter volkomen verdeedigt; en bevestigt het geene wy elders zeiden, datmen, om Vondel overal te verstaan, noodzaakelijk de Ouden moet geleezen hebben. noch eens schrijft hy in de Maeghden Act. V. scen. 2.

Wijck af, ik zal u 't hoofd van buick en schoudren houwen.

Dierhalve is ook A. Sybant niet te berispen, schryvende in de Dolle Bruyloft Act. III.

En 't hart in mynen buyk -

te minder, omdat die zelfde woorden geleezen worden in de Historie van Zeghelijn, gelijk in de Aantekening te zien is.’
Naderhand heeft de Heer Huydecoper, op zijn afdruksel, eenige voorbeelden aangeteekend, waaruit blijkt dat, by de Ouden, het woord buik, in de beteekenis van Romp, gebezigd is. Die voorbeelden heeft hy geplaatst in zyne Aanteekeningen op Melis Stoke III. D. bl. 469; dus wy den Lezer daarheen wyzen. Men vergelyke ook Kiliaan op Baeck, op Beuck en op Romp, welke woorden hy alle verklaart door truncus corporis, enz. Wy vinden deze spreekwijs ook by de volgende Schryvers. Hooft, in 't begin van Warenar:

Fluks hier, of ik legje ien tang tusschen hals en buik.

waar voor men nu zegt tusschen hals en nek.
Conste der minnen 1568. B. II. fo. 33. b.

Wiste ghy soe wel -
Het branden mijns herten in mynen buyck.

J. Moerman, Cleyne werelt N. 52.

Cyrus plach d'aerde te beghieten met bloede,
Als hy een ontallijc volc versloech in den strijt:
Maer Tomiris de Coninginne seer cloeck van moede,
Sloech hem 't hooft van den buycke met grooter vlijt.

Limborg fo. 17. b.c.

En̄ sloech den enen onder die tande
Dat hem thoeft viel van den buke.

Zie Huydecoper op Melis Stoke II. D. bl. 586.

[p. 444]

ken ⁺van anderen, vooral van bekende en beroemde Mannen, wordt doorgaands ten kwaadsten geduid.

+ Vs. 1045.

[p. 445]

⁺doch als ik, zulks doende, mijn oogwit mag bereiken, dat is, den leergierigen dienst doen; zo zal ik my het smaalen der geenen, die meest in getale, maar minst in kennisse zijn, weinig bekreunen. Het berispen der voorgangeren is eene onderwyzing der navolgeren: en het aantoonen van drie misslagen, kan by veelen meer dienst doen, dan het voorschryven van twalef Regelen of Wetten. 't Is daarenboven eene zekere waarheid, dat, alleen te zeggen wat goed zy, ons maar half doet kennen wat kwaad is. van deeze gedachten was ook Claes Willemsz. der Minnen loep MS. 1486. B. III. in de voorrede:

Die van den quaden niet en leest,
Die en weet niet wat dat goede is,
En sal hi 't goede worden ghewis,
So moet hi ymmer 't quade kinnen,
En̄ scuwent dan mit allen sinnen.

Ik zie, dat ik, by gelegenheid van de aangemerkte woorden van Vondel, veele byzondere plaatsen, in de welken ik een doorstraalend gebrek bespeurde, uit verscheiden schryvers, daarnevens op den kant aangetekend hebbe. wy zullen 'er onzen Leezer slechts eenige weinigen mededeelen: en wel vernoegd zijn, wanneer die alleenlijk zo veel uitwer-

+ Vs. 1045.

[p. 446]

ken, ⁺datze sommigen hunne schriften, eerze die uitgeeven, wat beter doen naarleezen, en onderzoeken, dan de meesten gewoon zijn. Zekerlijk is alleen uit dit gebrek van onderzoek gesprooten, dat Vondel in zijn' Virgilius bl. 169. schreef: Ghy, ô O Ebalus - dien Telo, zoo men zeit (toen hy alree bejaert, Kaprea, het rijck der Theleboon bezittende) by de vlietnimf Sebete won. daar noodzaakelijk of de woorden toen hy uitgewischt, of bezittende in bezat veranderd moet worden. hierboven vs. 195. laazen wy:

- ô Minos, die niet omziet onder 't reizen,
Naer mijn verdiensten, en de trou slaet in den wint,
Zult niets uitrechten -

daar het Voornaamwoord Gy in den loop is gebleeven. G. Brandt, daarentegen, dat onbegrypelijk kan schynen, zegt Gy, voor U, in 't Rymeloos Gedicht op de Vreede met Spanje bl. 494.

- - - - GY, ô Hollant,
Zal ik dan roepen tot mijn ooggetuige, en nu
Tot mijn verlosser - voor U ô Hollant.

⁺Cl. Bruin weder drukt het Voornaamwoord ons tweemaal, voor eens, uit, in zijn Kleefsche Arkadia bl. 29.

Maar gaan wy naar de Spring, daar ons de Castelein,
Die herbergzaame, die welwyze heer Fontein,
Ons wagt - voor, Verwacht; of, Reeds wacht, enz.

Wy zagen in dit Werk B. V. vs. 152. Die, geheel overtollig geplaatst. zie ook B. XIII. vs. 95. dat zelfde vinden wy by onzen Dichter in zijn' Horatius I. 9. Beveel de rest den Goden, die, zoo haest zy de winden, in de barnde zee worstelende,

+ Vs. 1045.

+ Bl. 399.

[p. 447]

⁺gestilt hebben, zoo worden cypressen en oude olmen niet meer bewogen. Vondel zegt, den Goden, die - gelijk Horatius, Divis qui - doch 't Latijn kan hier naar de Letter niet vertaald worden; om die te behouden, haldt hy moeten schryven, Beveel de rest den goden die zo haest de winden, in de barnde zee worstelende, niet gestild hebben, of cypressen en oude olmen worden niet meer bewogen. Dewijl ik hier spreeke van Horatius (in wiens Vertaaling ik zelf dikwils gemist heb, gelijk voor een gedeelte in de Voorrede van dat Werk te zien is, en ook in deeze Aanmerkingen somtijds wordt aangeroerd, al het welke in eene nadere beschaaving, zo my God het leeven gunt, te verbeteren staat) kan ik niet nalaaten, hier te spreeken van eene verzinning of kwaade redenkaveling van dien uitmuntenden Dichter zelven: te meer, omdat het de eenigste plaats is, dat ik weete, daar hy, in onverschillige zaaken, zondigt tegen het natuurelijk oordeel. ik zal, om nu geen Latijn te spreeken, myne Vertaaling gebruiken. In den Brief aan Augustus berispt hy de Romeinen, die, gelijk veelen noch onder ons doen, alles verachtten, wat nieuw, alles verhieven, wat oud was. Hy redeneert volmaaktelijk wel, om de belagchelijkheid van zulk een oordeel te doen zien; en te gelijk dat het onmogelijk is, juist te bepaalen, wat Oud, of wat Nieuw zy. maar hy trekt, uit een goede redeneering, een kwaad gevolg: Een Schryver (zegt hy, of liever, doet hy iemand tot hem zeggen bl. 156.) die voor honderd jaaren gestorven is, is oud en goed. Hoe? (zegt hy daarop zelf) daar nu ééne maand, of één jaar, aan ontbreekt, waar zultge dien

+ Vs. 1045.

[p. 448]

⁺plaatsen? onder de oude Dichters? of onder die, welken de tegenwoordige en volgende eeuwen verachten moeten? Hoe komen hier de volgende eeuwen te pas? als de tijd van honderd jaaren een' Nieuwen Dichter maakt tot een' Ouden, zo is hy, die 99 jaaren en 11 maanden oud is, nu onder de nieuwen en verachtelyken: maar die zelfde zal, als wy eene maand verder zijn, Oud en goed worden. en hiervan hadt hy de ⁺belagchelijkheid moeten aantoonen. want noch eens, zo eene Eeuw een' Dichter te gelijk oud en goed maakt, zo moet in de volgende eeuwen oud zijn, dat nu nieuw is; en bygevolg moet het dan ook goed zijn, omdat het dan oud is. Ik geloof dat het redelijk klaar is, dat hy in 't slot der laatste woorden alleen van de tegenwoordige, en niet van de volgende, eeuwen hadt moeten spreeken. Ondertusschen schijnt hy noch eens te stooten aan den zelfden steen, wat verder bl. 158. daar hy zegt: Indien al wat nieuw was, den Grieken zo haatelijk geweest waare, als 't ons is; wat zou 'er tegenwoordig oud weezen? wat zouden, wy hebben, om dagelijks te leezen en te doorbladeren? wederom, het geen by de oude Grieken nieuw, en daarom verachtelijk was, moest in zynen tijd oud, en daarom goed zijn. Doch deeze laatste woorden, wil ik nu liever verstaan, als geen gemeenschap hebbende met de eerste plaats; en wel zo, dat hy hiermede wil zeggen: Indien de Grieken alles wat nieuw was gehaat hadden, gelijk wy doen, de nieuwe gedichten tot scheurpapier gebruikt, en de moeite van het uitschryven onwaardig geoordeeld hadden: wat zou 'er nu oud zijn? dat is, wy zouden nu geene oude gedichten hebben, indienze nieuw zijnde, niet geacht noch

+ Vs. 1045.

+ Bl. 400.

[p. 449]

⁺bewaard geweest waaren. Welke verklaaring deezer woorden begunstigd wordt door de daarby gevoegde vraag, wat zouden wy hebben om te leezen? enz. Wy bepaalen dan zyne mistasting, en onze berisping, alleen tot de eerste plaats, waarin hy van de volgende eeuwen niet hadt moeten spreeken; ten minste niet op die wyze als hy doet. Doch laat ons wederkeeren tot onze Vaderlandsche schryvers.

ik lees in den Ystroom van Antonides B. IV. bl. 120.

Dan most * het uit den dwang gereddert, eer die stout
Hier zynen zetel vest - (* Amsterdam)

voor gered zijn. In het naastvoorgaande vaars schrijft hy:

Een zilverty, dat stroomt van baren klinkklaer gout.

maar dan was het een goud- en geen zilver-ty. R. Visscher, in de Sinnepoppen I. 28. Het Oraculum van Apollo gheconsuleert zijnde (ick meen dattet was van Philippus van Macedonien) kreeg voor bescheyt: in plaats van gaf, t.w. het Oraculum: of hy dacht misschien, kreeg hy, t.w. Philippus. G. Brandt, Lev. van De Ruiter B. XI. bl. 668. Koenraadt van Heemskerk, een zoon van wylen den geleerden Raadsheere van Heemskerk, en een zuster van den Burgermeester Koenraadt van Beuningen. Hoe? was K.v. Heemskerk een zuster van den Burgerm. K.v. Beuningen? dat luidt te kluchtig: en 't ligt echter ⁺in de woorden van Brandt. maar neen; hy was een zoon van den Raadsheer J.v.H. en van een zuster des Burgermeesters K.v.B. dees misslag, spruitende uit het achterlaaten van een Voorzetsel, het

+ Vs. 1045.

+ Bl. 401.

[p. 450]

⁺welk tweemaalen moest uitgedrukt worden, is by veelen onzer Schryveren zeer gemeen: wy spreeken 'er noch eens afzonderlijk van beneden B. XIV. vs. 227.

D. de Potter, Getr. Harder I. 4. 6.

- - de woorden die s'ooyt spraken
Die konnen ons, by 't mes, een vergelijcking maken;
Het welck by 't hecht gevat ons dienen kan ter noodt;
Maer vat men 't op de sneê, soo wondt het vaeck ter doodt.

doch schoonmen een mes op de sneê vat, men wondt zich echter niet ter dood. men sterft niet van een sneê in hand of vinger.

Aardig leeft die zelfde Dichter op andere plaatsen, met leeven en dood: als II. 5. 59.

Al is haer arremoed' en naecktheydt toe-gevoeght,
Zy leeft (des niet te min) op 't hoogste vergenoeght:
Dat is recht leven; ô! dat leven kan niet sterven
Voor dat de Doodt ons komt de draet des levens kerven.

't is zeker geen ongemeen Leeven, dat niet kan Sterven, voor dat de Dood komt: enz. Noch eens III. 6. 66.

Sou'k volgen, die my vliedt? sou'k, die my haet, beminnen?
'k Had liever dat de Doodt my levend' quam verslinnen.

dit is 't, dat de Dood altijd doet, die de Dooden laat rusten, en de Leevenden verslindt.

Voor 't laatst (want alswe hier voortgingen, zolang alswe stof hadden, wy zouden noch verre van 't einde zijn) D. Jonktijs zegt in zijn Twistgesprek vs. 1693.

+ Vs. 1045.

[p. 451]

 

En niettemin de Haes spreyt, als een Paeuw, zijn pennen.⁺

hy spreekt wel van geen' eigelyken Haas, maar evenwel van een' Haas; en wel van een' Haas met pennen. Van den haas op 't konijn, is zoo groot een sprong niet, als van den os op den ezel. dees haas doet my gedenken aan 't konijn, waarvan Huyghens schrijft, Sneld. XIV. uit Engelsch Ondicht 24.

Fop pluckten een conijn, 't eerst dat de geck oyt sagh.
En als hy hadd verpluyst byna den heelen dagh,
Wel, seid hy, boos en suff, dat moght' ick wel eens leeren,
Hoe ghy gevloghen hebt met sulcke kleine veeren.

+ Vs. 1045.

Vs. 1060.

De zusters gingen droef in haere rougewaden
Naer Ceres, eischen op dat zy haer wraek verzaden,
De welverdiende straf van dien Erizichtoon.

Dees eigen naam klinkt hier wat hard. men zou zonder ⁺der den zin iets te verslimmen, hier konnen leezen:

In Erizichtons straf voldoening van dien hoon.

+ Bl. 402.

Vs. 1067.

Men koos den honger, die verbannen, Ceres daken
Moet schuwen, en haer lof en troon geensins genaeken.

Wat gemeenschap hebben lof en troon met elkander? doch Vondel heeft geschreeven hof en troon. In het

[p. 452]

⁺tweede vaars zoumen, voor geensins ook beter leezen, niet magh.^(w)

+ Vs. 1067.

(w) In het Handschrift, staat: haer hof en troon. Vondel had eerst geschreven: niet magh genaeken. Doch hy heeft niet magh doorgehaald, en daar boven geschreven geensins.

Vs. 1070.

Hierom roept Ceres flux de wilde berggodesse
Oreas by zich -

Oreas is geen eigen naam: maar betekent het zelfde, als ons Berggodes. zie de Aantek. I. 390. Ovidius zegt, unam Oreada, d.i. ééne Berggodes.

Vs. 1171.

keerde sedert flus

(Vergeef het my) 't gezicht niet van de zoute baren,
En bleef geduurigh op mijn werk in 't visschen staeren.

STAEREN d.i. Staroogen, gelijk hy schreef VII. 140. en betekent zo veel als zien met onverdraeit gezicht, gelijk Antonides spreekt, Ystroom bl. 109. of, met onvertrocken oogen, gelijk H. van Heydendael, op de Gedichten van J. Revius: of, met onbeweegde oogen, gelijk Revius zelf schrijft bl. 196. Materie der sonden MS. sol. 12. d. waert hi ghetoghen in den gheeste, en̄ mit openen oghen staerde hi nu ter rechter zyden, nu ter luchter [d.i. ter linker] zyden sijns bedden. Den oorsprong van dit woord kanmen vinden in onze Aantek. VI. 392. dit verlengde Staaren ontmoetmen

[p. 453]

⁺thans by veelen: staarende oogen, zegt Hoogvliet, Feestsd. bl. 197. Vondel, in Palamedes. Act. I. van Kalchas:

- hy spitze zijn verstant

Op 't geen zijn ampt betreft; en kruipe in 't ingewant
Der dieren met zijn geest, en staere op 's hemels lichten.

Tieleman van Bracht,in Sal. Hooglied II. Zang bl. 12.

Nu kijkt hy weer het venster uit,
En staart, als in verwondring opgetoogen,
Uit liefde ontsteekene (misschien, ontsteekende) oogen,
Na my, zijn tweede ziel, en Bruid.

Hoogvliet, in Abraham B. IX. bl. 204.

Des moeders lust en vreugt, op wien haar oogen staaren.

C. Gys. Plemp, op V.F. Plemps vertaaling van Cabrolius ontleeding:

Besonder, als ghy staerd op hem, die heeft gesticht
Het maksel van uw schim, en lit aen lit verplicht.

en hiervan ook Staaroogen. Hoogvliet, Feestd. bl. 130.

- staaroogende op het beeldt

Van Cybele -

Spieghel, in den Hertsp. B. III. vs. 80.

Elk staar ooght nechtigh op een voorgestelde wand.⁺

en vs. 283.

- te staar-oghen de Zon.

Kamphuizen, Sticht. Rymen bl. 58.

De mensch -
Staar-oogd zoo stip op 's Duyvels kramery.

Doch beter, mijns oordeels, schrijftmen met de Ouden, Starren of Sterren. A. Bijns B. I. Refer. XXI.

- als ic hier wel nauwe op sterre.

+ Vs. 1171.

+ Bl. 403

[p. 454]

⁺Colijn van Rijssele, VI. Spel fol. 110.

Mijn blosende wanghen zijn valuwe ende bleec,
Mijn ooghen starren, 't herte is zoo weec.

zo schrijft ook Huyghens, Oogentroost bl. 268.

Sy hebben geen gesicht naer onderen, sy sterren
Gestadigh hemelwaerts: de laeghste van de Sterren
Dunckt haer niet hoogh genoegh om byte willen staen.

En hiervan dan ook Staroogen, het welk ik, op een zonderlinge wyze, doorgaands gebruikt zie, van sterk zien naar den hemel, of wel naar de sterren; gelijk ook Huyghens starren, en Spieghel staaroghen, gebruikt. Moonen bl. 95.

- staroogende naer 't zwerk.

(Jac. Lydius, Vrolicke Uren bl. 26.

Wie sterlinx op de son, en haer vergulde stralen
Een weynich staet en siet, die moeter in verdwalen.

Six van Chandelier, Poësy bl. 522.

Ik had sijn handen niet gekust:

Noch staarelings geooght, op oogen,

Voor welkers sterke son de myne eerbiedigh boogen.)

D. Jonktijs, in Roselijns Oochjes XXIV.

Een ander sla sijn oog
Na 't glinst'rend hemel-hoog,
En star-ooch op haer stralen.

de Zelfde in het Twistgesprek vs. 2165.

Ja starr-oogt dik, of ook 't gestart hem toe zal knicken.

J. Zeeus, Wolf in 't Schaapsvel bl. 18.

- - hy staroogt op de starren,
Op volle en halve maan, om 't lotgeheim te ontwarren.

hy schijnt, met deeze woorden, Vondel te hebben naargebootst, die Ajax in Palamedes Act. IV bl. 59. doet zeggen:

+ Vs. 1171.

[p. 455]

 

- hy leit den zoon by nacht⁺

 

Op hemelhoogh geberghte, en starrende in de starren,

 

Geeft diepe raetzels uit, en laet hem kloeck ontwarren

 

Verwarde vraegen -

[Men zie ook zijn Poezy I. D. bl. 474.]

zo ons de betekenis van Starren en Staroogen, d.i. stijf en sterk zien, van elders niet bekend was; men zou mogen denken, dat Starren waare, in de Sterren zien. 't welk misschien bevestigd zou konnen ⁺worden uit deeze woorden van Hooft, in zijn' 89. Brief: 't was een groote eclypsis voor mijn Susanne, in plaats van UE. aanschijn, andere tronyen te vinden, daar 't haar niet lang in luste te Starrekyken. Dat is, te staaren, of te sterren.^(x)

+ Vs. 1171.

+ Bl. 404.

(x) Zie Maandel. Bydr. I. D. bl. 16. In het Woordenboek van Hoogstraten, noch in dan van Halma, is staren niet te vinden. Het wordt echter by velen van onze Dichters gebezigd, gelijk te zien is uit de voorbeelden, door den Heer Huydecoper aangeteekend: waarby men nog voegen kan Vondel Poezy I. D. bl. 129. 130. 195. 328. Altaergeh. B. I. bl. 24 De Decker I. D. bl. 354. Poot, II. D. bl. 217. 407. enz. L. Bake, Gezangen bl. 21. Zeeus, Ged. I. D. bl. 10. H. Snakenburg, Poezy bl. 39. Dirk Smits, Gedichten bl. 134. 167. 179. 209. 249. J.E. Voet, Stichtel. Ged. I. D. bl. 95. 185. 230. enz. Anslo schrijft starren, Poezy bl. 231 en 233. maar ook staren bl. 300 en 316. Men zie over de afleiding van dit woord Ten Kate II. D. bl. 426 en 427. Skinner, ook Junius, Etymol. Anglic. voce Stare. Ihre, Gloss. Suio-gothic. voce Sterra. Wachterus, col. 1588-1590.

+ Vs. 796.

+ Vs. 796.