Logo DBNL
Geskiedenis van Josef en Catharina, die dogter van die advokaat (1940)

Geskiedenis van Josef en Catharina, die dogter van die advokaat

(1940)–C.P. Hoogenhout–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

3. C.P. Hoogenhout as 'n baanbreker vir Afrikaans.

Dit is wel vreemd dat dit Hollanders was wat die eerste die waarde van Afrikaans as taal ingesien het, naamlik Arnoldus Pannevis en C.P. Hoogenhout. Hulle is ook die eerste wat begin het om propaganda vir Afrikaans te maak deur hul poging om die Bybel in Afrikaans vertaal te krv.

 

Ons sal eers Hoogenhout se aandeel in die vertaling van die Bybel in Afrikaans behandel, wat tegelykertyd 'n pleidooi vir Afrikaans was - hierdeur is hy dus 'n baanbreker vir die erkenning van Afrikaans as 'n taal.

(a) C.P. Hoogenhout en die Afrikaanse Bybelvertaling.

In 'n brief van Augustus 1917 het C.P. Hoogenhout aan mnr G.R. von Wielligh geskrywe: ‘Ek praat eendag met vrind Pannevis daaroor en laat vir mij ontval, dat ek ook wel lus het om iets in Kaaps, of Afrikaans, te skrywe; maar dan van beter gehalte als pure grappies. “Probeer!” sê hij. Daarop begin ek en vertaal toe Mattheus 28, en stuur dit naar die “Kerkbode”. Maar jij begrijp wel goed, daar was ek aan die verkeerde kantoor; want dit gaan toe naar die snippermandjie. Ek sou graag wel om 'n hoekie gestaan het om te sien met hoeveel verbasing en veragting die stukke stukkend geskeur is.’

 

Ons het almal aangeneem dat die eerste proewe van 'n vertaling van die Bybel in Afrikaans deur die redakteur van De Kerkbode vernietig is, en hoe het ons hom dit nie kwalik geneem nie! Maar Hoogenhout het nie aan Von Wielligh vertel dat hy 'n kopie van dié vertaling onder sy papiere het nie. Dank sy die piëteit waarmee mnr P. Imker Hoogenhout sy vader se nagelate papiere bewaar

het, is ook hierdie kosbare stuk vir die nageslag bewaar gebly.

Ons het reeds gesien dat Pannevis Hoogenhout sterk beïnvloed het, o.m. dat hy bv. onder sy invloed tot opregte bekering gekom het. Dit is dan ook nie vreemd dat albei hulle beywer het vir 'n vertaling van die Bybel in Afrikaans nie. Die steen is aan die rol gesit deur Pannevis, want op 7 Sept. 1872 het hy 'n brief geskryf aan De Zuid-Afrikaan oor ‘De Bijbel in het Afrikaans’, waarin hy die saak sterk bepleit het, omdat hy bekommerd was oor die sieleheil van die gekleurde bevolking in die Kolonie.

 

Die brief het 'n belangrike geskryf in Nederlands oor die saak uitgelok, nes dit nog gebeur wanneer iemand met enige voorstel van ingrypende aard voor die breë massa's kom. 'n Paar het die sienswyse van Pannevis toegejuig en dit hoofsaaklik op grond van die feit dat die Bybelverafrikaansing vir die Kleurling van nut kan wees. Dog byna eenparig is die oorsetting ten behoewe van die Afrikaanse gemeenskap as 'n onbesonnenheid, of, by die minder uitgesprokenes, as 'n onnodigheid van die hand gewys. Afrikaans was nog ‘plat’-Hollands, veels te plat om die verhewenheid van Gods Woord deur 'n vertaling te laat skade ly.

 

Die vyandskap het nie primêr uit 'n gevoel teen Afrikaans gespruit nie, maar wel uit die gevoel van hoë eerbied wat die Woord toekom. M.a.w., dis nie die negatiewe aspek wat oorweeg het nie, maar die positiewe, die ywer vir die bewaring van die suiwere skoonheid en verhewendheid wat die Statevertaling gee. Voorlopig is Afrikaans nog 'n kombuistaal vir die Boer, en hoort daar te bly.

 

Tot nou was daar nog altyd sprake van Afrikaans as kleurlingtaal, maar op 12 April 1873 verskyn daar weer in De Zuid-Afrikaan 'n ingesonde stuk - Die Bijbel in Afirkaans. Dié stuk is in 'n heeltemal ander gees en met glad 'n ander strekking geskryf as die bogenoemde briewe. ‘Met die verskyning daarvan het die stryd vir die erkenning van die regte van Afrikaans op onmiskenbare wyse

in die openbare pers begin. Die skrywer van hierdie buitengewoon belangrike stuk was Casper Peter Hoogenhout’ (Dr J. du P. Scholtz: Die Afrikaner en sy Taal, 1939, bl. 227).

 

Die betekenis van hierdie brief vat dr Scholtz op bl. 228 t.a.p. mooi saam: ‘Hoe dit sy, hy was die persoon wat die tweede maal die korrespondensie oor die Afrikaanse Bybel aan die gang gesit het en ook die hoofrol daarin bly speel het. Dit het nou nie alleen oor die Bybelvertaling gegaan nie, maar ook oor die Afrikaanse taal. Spoedig het die saak van die vertaling van die Bybel op die agtergrond geraak en het die geskryf byna uitsluitend oor Afrikaans en die onderwys gegaan. In alles het Hoogenhout met groot takt en praktiese sin leiding gegee. Sy beminlike karakter en groot liefde vir die Afrikanernasie straal helder uit al sy geskrifte.’

 

In sy eerste stuk konstateer Hoogenhout dat die mense die Hollandse Bybel nie verstaan nie, ‘daarom dink ik dat et hoog noodig is dat ver sulke mense Afirkaans geskrijwe wort. Ek weet daar sal banja wees wat ver mijn sal uitlag, of met mijn sal spot, maar daaran sal ek mijn nie steur nie, want hulle wat soo maak mot nog eers leer om te verstaan wat hulle lees in Marc. 16: 15, 16, waar die Heer Jesus seh dat die Evangelie an alle mense sonder onderskyt mot gepreek wordt. En as dit die geval is dan spreek van self dat et mot gedaan wort in die taal wat die mense die beste kan verstaan, en daar is mos geen taal wat hulle beter kan verstaan nie as die taal wat hulle praat.’

 

Die eerste stuk wat in Hoogenhout se manuskripboek voorkom, is tegelykertyd die tweede stuk oor Die Bybel in die Afirkaans, en dit het in De Zuid-Afrikaan van 6 Julie 1873 verskyn. Ten spyte van die titel, wy hy hoofsaaklik sy aandag aan onderwyssake. ‘Maar om nie te langdradig te skry wil ek nog maar een paar woorde seh om te bewys hoe noodig een Afirkaanse Bybel en Afirkaanse boeke is’, en dan noem hy verskillende gevalle van

Kleurlinge en kinders wat Afrikaanse, maar nie Nederlandse preke verstaan het nie.

Hierdie briewe het natuurlik weer teenstand uitgelok, veral van iemand van ‘Namaqualand’ in De Zuid-Afrikaan van 23 Julie 1873. Hoogenhout het hom geantwoord, want hy was ‘regtig verstom dat daar mense is wat een saak soo verkeert kan verstaan.’ Wat hy wil hê, is dat ‘die bruin mense Afirkaans mot geleer wort en die banja blanke wat nie 'n ander taal as Afirkaans kan verstaan nie.’ Met verskillende Bybeltekste bewys hy dat die Afrikaners geregtig is op 'n Afrikaanse Bybel. Die briefskrywer noem Afrikaans 'n ‘wartaal’, maar Hoogenhout weet van meer as een predikant wat in Afrikaans preek om hom verstaanbaar te maak, en daardeur nut gestig het. Hy eindig met die voorspelling: ‘Die tyd is nie meer ver nie dat die taal (wat ik volgens die skrywer Afirkaans gelief te noem) in oefening sal kom, daar is banja mense wat Goddank! begin in te sien dat dit banja noodsaaklik is. God geve dat Syn Woord in die (veragte) Afirkaanse taal ook binne kort aan banja eenvoudige blank en bruin mense die pat na die hemel sal wys!’

En nou kom ons weer terug op die eerste proewe van 'n vertaling van die Bybel in Afrikaans: Mattheus 28. Die kopie het in die snippermandjie van die redakteur van De Kerkbode beland, maar die oorspronklike is in Hoogenhout se manuskripboek bewaar. Daar is geen datum by nie, maar dit volg direk op die stuk oor Die Bybel in die Afirkaans van 6 Julie 1873 asof dit as 'n bewys van sy stellings moes dien. Om dit in 'n blywende vorm te bewaar, skryf ons die hele vertaling oor.

1.En laat na die Sabbat as et begon lig te word teun die eerste dag van die week (Sondag) toe kom Maria Magdalena en die ander Maria om na die graf te kyk.
2.En ziet daar was een groote aardbewing: want een engel van die Heer kom van die hemel af en rol die steen af van die deur en sit daarop.
3.En syn gedaante was nes een bliksem en syn kleere wit nes sneeuw.
4.En uit vrees voor hem het die mense wat die graf mot oppas banja groot geskrik en hulle was nes hulle dood was.
5.Maar die engel seh ver die vrouwe: julle mot nie bang wees nie, want ek weet julle soek Jezus wat gekruis was.
6.Hy is nie hier nie, want Hy is opgestaan soo as Hy geseh het. Kom hiersoo en kyk die plek waar die Heere geleg was.
7.Gaat nou haastig weg en seh ver syn discipels dat Hy opgestaan het uit die dood; en siet Hy gaat vooruit na Galilea, daar sal julle ver Hem sien. Siet ek het et ver julle geseh.
8.En haastig is hulle weggegaan van die graf, bevrees, en banja verblyd, om die boodskap aan syn discipels te loop seh.
9.En as hulle op pat was om ver syn discipels die boodskap te breng toe is Jesus hulle ontmoet en seh ver hulle ‘Weest gegroet!’ En hulle gryp syn voete en bid ver hem aan.
10.Toe seh Jesus ver hulle: Vrees niet gaat heen en breng die boodskap aan myn broeders dat hulle na Galilea mot gaan en daar sal hulle Myn sien.
11.Toe hulle nou heengaat toe is party van die mense wat wagt gehou het by die graf in die stad gekom en het ver die owerpriester vertel alles wat daar gebeur is.
12.En die het met die ouderlinge saam raad gehou en ver die soldade banja geld gegeh.
13.En ver hulle geseh: Julle mot seh syn discipels het in die nag gekom en hem gesteel toe ons geslaap het.
14.En as die Gofferneur dit miskien hoor, dan sal ons ver hem te vrede stel en maak dat julle nie in moeilikheid kom nie.
15.En hulle het die gelt geneem, en gedaan soo as ver hulle geleer was. En dit woort is verspreit onder die Jode tot van dag toe.
16.En die elf discipels is heengegaan na Galilea, na die berg waar Jesus hulle besteld het.
17.En toe hulle ver Hem sien, bid hulle Hem aan, maar party twyfel.
18.En toe Jesus by hulle kom spreek Hy en seh: Aan Myn is gegewe alle mag in hemel en op aarde.
19.Gaat dan heen en onderwys alle volke en doop hulle in die Naam van die Vader en van die Zoon en van die Heilige Gees en leer hulle om te doen alles wat Ek ver julle gebode het.
20.En siet Ek is met julle al die daë tot die einde van die werelt. Amen.’

 

Ek sal geen kommentaar op die vertaling self lewer nie, maar nogeens daarop wys dat dit die eerste vertalingspoging in Afrikaans is waarvan ek weet, en die eer hiervoor kom C.P. Hoogenhout toe.

 

In 1874 het ‘Ware Afrikaander’ (ds S.J. du Toit) en Klaas Waarzegger Jnr. (C.P. Hoogenhout) oor Afrikaans begin korrespondeer in De Zuid-Afrikaan en die wenslikheid ingesien om alle kragte saam te trek. 'n Uitkoms van hierdie briefwisseling is die opstelling van enige algemene spelreëls volgens de grondbeginsel ‘ons skryf soos ons praat.’

 

Hierdie belangstelling het Pannevis blykbaar weer tot handeling aangespoor. Toe sy brief in die koerant nie die gewenste uitwerking gehad het nie, het hy saam met C.P. Hoogenhout 'n brief opgestel, soos dit wil voorkom, aan die Britse en Buitelandse Bybelgenootskap. Die klad van hierdie brief in Pannevis se handskrif, is nog onder Hoogenhout se nagelate papiere gevind.

 

Pannevis het hom vroeër deur middel van die koerant tot die volk gewend en was teleurgesteld. Nou sal hy hom direk tot die owerhede wend en die volk eenvoudig verbystap. Sy brief is gedateer 7 November 1874. Hy het die B.B.B.G. gevra om die Bybel in Afrikaans, ‘'n soort van verbasterde Hollands’, te vertaal en het ds S.J. du Toit vir die werk aanbeveel.

Ons hoef nie in besonderhede te tree nie, aangesien die gedeelte van die geskiedenis as bekend veronderstel mag word, maar ons moet tog daarop wys dat Pannevis se brief die aanleidende oorsaak was vir die stigting van die Genootskap van Regte Afrikaners op 14 Augustus 1875.

 

Die G.R.A. het besluit dat die tyd nog nie ryp was om die Bybel in Afrikaans te vertaal nie, en dat hulle intussen propaganda sal maak vir Afrikaans om dit tot skryftaal te verhef.

 

Die Bybelvertaling is egter nooit uit die oog verloor nie. Op die Jaarvergadering van die G.R.A. in 1878 word ‘in beginsel (besluit) dat dit tyd is’ om 'n aanvang met die werk te maak. C.P. Hoogenhout, een van die ywerigste lede van die G.R.A., skryf in 'n brief dat hy sterk vir die saak voel. Ongelukkig kan hy nie teenwoordig wees nie, maar besluit die vergadering teen 'n oorsetting, moes hulle ondersoek of dit nie 'n hindernis van die Satan is nie: ‘hy tog weet goed hoeveel afbreuk an syn ryk sal gedaan worde deur an ons bevolking Gods Woord in hulle eige taal in hande te gewe.’

 

Hoogenhout was vol van die noodsaaklikheid om 'n Afrikaanse Bybel te hê en in swakheid, maar gedronge deur die Gees, dra hy sy deeltjie by. In dié brief het hy daar geen melding van gemaak nie, maar in Januarie 1878 het hy reeds Markus klaar vertaal gehad. Hy het nie uit die oorspronklike taal (Grieks) vertaal nie: hy wou 'n direkte verafrikaansing van die Statebybel hê en het gedink dat dit die beste was om elke Bybelboek afsonderlik uit te gee sodra dit klaar vertaal is.

 

Ons bedoel hier die vertaling in handskrif deur C.P. Hoogenhout - onder sy nagelate papiere gevind - van Die Ewangelie volgens die beskrywing van Markus na die Hollandse vertaling van die State Bybel. Uitgegee door eenige voorstanders van Bybelverspreiding. Mark. 16:15. 1 Cor. 14:6. Openb. 7:9. Mog die Heer dit segen! Gedruk by Smuts en Hofmeyr, 11 Kasteelstraat, Kaapstad. 1878.’

Waarom hierdie boekie nooit werklik gedruk is nie, sal waarskynlik 'n onopgeloste geheim bly. Miskien wou die G.R.A. nie sy goedkeuring daaraan heg nie, omdat die vertaling nie uit die oorspronklike tale gemaak is nie - daarom wou Hoogenhout dit by Smuts en Hofmeyr laat druk en nie by D.F. du Toit en Co. van die Paarl nie.

Veelseggend is die Voorrede, wat ons hier in sy geheel laat volg: ‘Onder afsmeeking van des Heeren bystand en zegen, hebben wij deze vertaling van het Evangelie van Markus in het Kaapsch-Hollandsch vervaardigd, door ondervinding overtuigd zijnde, dat zulks voor duizenden in Zuid Afrika eene ware behoefte is. Wij hebben ons hierin zoo na mogelyk aan den tekst van den Hollandschen Staten-Bybel, die hier algemeen in gebruik is, gehouden, en alle onnoodige “platheid” vermeden. Wij bidden en hopen, dat deze proeve van Bijbelvertaling, de voorlooper moge zijn van eene waardige overzetting der gansche Heilige Schrift, wezenlijk geschikt voor de bewoners dezer streken, en door mannen, allezins voor die taak bekwaam, bezorgd. Moge het onzalig vooroordeel tegen eene taal, welke even goed als eenige andere ter wereld, haar regt van bestaan, erkenning, en beoefening heeft, spoedig ophouden, opdat de genade haren vrijen loop hebbe! Kaap Kolonie, January 1878.’

In skitterende Engels volg daar nog 'n vertaling van hierdie voorrede.

As proef van hierdie vertaling, skryf ons die laaste ses; versies van die laaste hoofstuk (16) oor.

15.En Hy seg aan hulle: Gaat heen in die gehele wereld, preek die evangelie aan al die kreature.
16.Die geloof sal heh, en gedoop sal wees, sal salig; worde; maar die nie geloof sal heh, sal verdoem worde.
17.En die, wat geloof sal heh, sal deuse tekens volge: in Myn naam sal hulle duiwels uitdrywe; met nuwe tonge sal hulle spreek;
18.Slange sal hulle opneem, en al is dit, dat hulle vergif sal drink, dit sal hulle geen skade doen; op sieke sal hulle die hande leh, en hulle sal gesond worde.
19.Die Heer dan, nadat Hy tot hulle gesproke het, is opgenome in die hemel, en sit aan die regterhand van God.
20.En hulle, toen hulle uitgegaan is, preek oweral, en die Heer werk saam, en bevestig die woord, door tekens, wat daarop gevolg is Amen.

Eers elf jaar later (1889) het die eerste gedrukte proewe van 'n Afrikaanse Bybelvertaling verskyn: drie hoofstukke uit Genesis, vertaal deur ds S.J. du Toit en opgeneem in sy brosjure: Die Bybel in Afrikaans. In 1933 het die hele Bybel in Afrikaans verskyn, maar ons mag die baanbreker op die gebied van die Afrikaanse Bybelvertaling, C.P. Hoogenhout, nie vergeet nie. Sy naam sal altyd in hierdie opsig eervolle vermelding verdien - in stilte het hy gewerk, in beskeidenheid sy beste talente ten offer gebring.

(b) Gesprekke tusse oom Jan Vasvat en neef Daantje Loslaat.*)

Hoogenhout het onder invloed van L.H. Meurant se Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twijfelaar over het onderwerp van Afscheiding (1860) op 26 Julie 1873 met 'n eie reeks gesprekke in De Zuid-Afrikaan begin onder die titel: Gesprekke tusse oom Jan Vasvat en neef Daantje Loslaat. Sy skuilnaam was dan ook ‘Klaas Waarzegger Jr.’

Met hierdie Gesprekke sit Hoogenhout sy stryd vir Afrikaans voort. Dit was 'n doelbewuste stryd vir hom, en nêrens kry ons enige grond vir ds S.J. du Toit se uitlating dat Hoogenhout hierdie Gesprekke geskryf het ‘meer ver die grap’ (Geskiedenis van die Afrikaanse Taalbeweging, 1880, bl. 13). Die onderwerpe, die taal en die gees was suiwer Afrikaans en op sigself is die Gesprekke nie grappig nie, maar doodernstig.

Die Eerste Gesprek met die titel ‘Hollandsch, Engelsch, Afrikaansch’ handel weer oor die onderwys en

die erkenning van Afrikaans as Bybeltaal. Oom Jan is die verpersoonliking van die stoere ‘opregte’ Afrikaner wat getrou is aan sy volk en sy tradisies; hy is konserwatief, maar in die goeie sin van die woord, want terwyl neef Daantje Loslaat 'n teenstander van Afrikaans is, is oom Jan Vasvat 'n ywerige voorstander en gedurig besig met propaganda. Hy word nie kwaad nie, maar met gegronde argumente en op 'n besadigde toon probeer hy die andersdenkende Danie wen.

Oom. ‘.... Maar wat het jy geseh van die kerel wat laas in Afirkaans geskrewe het? Jy is tog nie ten hem nie?’

Neef. ‘Ja oom ek is regte kwaad ver hem dat hy ons nes swartvolk reken wat nie kan fatsoenlik in Hollans gesels nie. Ek het geseh dat hy weer in die koerant een lange stuk geskrewe het ower een Afirkaanse Bybel.’

Oom. ‘Hoor, Danie! ek het jou Papa goet geken. Ou neef David was een verstandige ou kerel en ek skaam my regtig, dat syn seun soo dom is, dat hy nie kan begryp nie, dat die man seh dat daar een Afirkaanse Bybel en Afirkaanse boeke moet wees nog net die verstandigste in die koerant het geskrewe. Myn liewe kerel is jy dan soo slim dat jy alles kan verstaan as die perkant preek?... Kan jy dan nie begryp nie, dat Hollans naderhand heeltemaal gedaan raak, maar Afirkaans nooit? En dat die kerel goed gesien, en daarom skry hy dat daar Afirkaanse boeke mot wees ....’ Hy vaar uit oor die toenemede verengelsing, en roep uit: ‘Arrie! Ek het laas banja kwaad gewort voor een Engelsman, denk soo'n aap hy durf seh dat Engels in die hemel gepraat wort.’ En hoe grief dit hom nie dat so baie predikante ook verraad pleeg nie!

Danie belowe om oom Jan se raad op te volg en vir Afrikaans te veg: ‘ek weet oom is een verstandige kerel’, maar hy weet ook dat oom Jan 'n dogter het, Hannie, en hy is wewenaar. Daarom is dit nie vreemd dat hy in die Tweede Gesprek van 6 Augustus 1873 oor De Huwelijkswet bieg nie: ‘Oom, dat daar een Afirkaanse Bybel en Afirkaanse boeke mot wees wil ik daarom nou ver oom ingeh,

want ek het met banja mense daaroër gepraat en party van hulle is slim mense, en almaal seh nes oom, das nodig, hoog nodig. Maar oom dat sal daarom banja snaaks wees, neh?’

Oom. ‘Nee kerel glad nie; lees maar die boekie “Hoe wij aan den Bijbel zijn gekomen”, daar sal jy snaakse tale in kry. Afirkaans is een gawe taal, net maar daar is banja wat te parmantig is om dat te erken. Wag maar party mense begin dit al in te sien al en niet so maar asgatte*) nie, party perkante ook! Ou neef! ons taal sal nog reg kom wag maar. Onse liewe Heer sal dit nie gedooë nie, dat ons taal langer vertrap sal wort nie! Die taal sal nog beskaaf wort en in oefening kom, jy mot kyk, hoor Danie!’

Die res van die gesprek word gewy aan die huwelikswet wat sal bepaal dat 'n man met sy skoonsuster kan trou en 'n vrou met haar swaer. Natuurlik doen oom Jan sy bes om die wet te laat misluk.

Die Derde Gesprek oor Het Vrijwillig Beginsel in De Zuid-Afrikaan 3 Sept. 1873, vind plaas op die dorp net ná die eerste gelui van die kerkklok. Eers praat hulle oor die slegte paaie en die onstigtelike damesmodes, maar as Danie vir die dames party trek, wil oom Jan liewers oor Solomon se nuwe wet in verband met die ‘Vrywillige Beginsel’ gesels. Danie belowe hom dat hy nie vir 'n kandidaat in die ‘parlement’ sal stem wat 'n voorstander van die huwelikswet en die Vrywillige Beginsel is nie.

Klaas Waarzegger Jr verstaan die kuns om sy gesprekke op 'n natuurlike wyse aan te voor. So sien oom Jan in die Vierde Gesprek, Z.A. 1 Okt. 1873, 'n perderuiter oor die bult aangejaag kom en vra Hannie om sy verkyker vir hom te bring. ‘Soe, die arme Blesbok, waarom mot Danie tog almelee soo ja?’ pruttel hy en dan kom Blesbok die werf in: ‘Kapoetje, Kapoetje, Kapoetje.’ Dadelik doen Danie verslag: hy het net 'n klein klompie name gekry op die lys teen die voorgestelde wette. ‘Maar oom, as die boere oëral soo min belang stel in die saak en soo

slaaprig is, dan gaat die Vrywilg Beginsel soo seker deur.’ Oor die politieke sake praat Danie vandag so na oom Jan se hart dat hy hom 'n bottel wyn present gee! Intussen vergeet hy nie om Hannie met Danie te terg nie.

In die Vyfde Gesprek, Z.A. 6 Des. 1873, praat oom Jan dan ook openlik met sy dogter en gee hy sy tevredenheid oor hulle verhouding te kenne. As Danie terugkom van die dorp, begin hulle gesels oor die Vrystaatse Diamantvelde, wat dan die aanleiding is vir die Zesde Gesprek, wat in die Zuid-Afrikaan van 24 Januarie 1874 verskyn het. Hierdie ‘Gesprek’ is met weglating van die grappige inleiding en met geringe veranderinge in die spelling en vorm van woorde in die Geskiedenis van die Afr. Taalbeweging, 1880, blss. 5-12 oorgedruk. Oom Jan kom met definitiewe bewyse voor die dag om Danie te oortuig dat die diamantvelde nie aan Waterboer (en die Engelse) behoort nie, maar aan die Vrystaat. ‘Maar sien jy Danie, ek het vir jou al van effen geseh al “Magt is regt”, ten minste voor Englant.’

In die Zeuwende Gesprek, Z.A. 29 Julie 1874, reis oom Jan en Danie saam per trein na die Kaap toe, maar hoe het oom Jan tog nie gepruttel oor die Engels op die treine nie, en veral oor die uitspraak van die stasies se name. Hy vererg hom ook net bloedig vir Danie as hy 'n Engelse woord gebruik. ‘Danie, jy weet ek is een vyand van onnoodig Engels praat, as dat te pas kom sal ek daar nie een woord van seh nie, maar om onnoodig die taal te praat, daarvoor is die taal tog een bietjie te ellendig. As jy maar sien hoe party mense hulle bek in allerhande plooije trek om die Engelse na te aap, dan is dit geen wonder dat een mens buikvol daarvan word.’ Net kondig die kondukteur aan dat hulle nou op die Paarl is: ‘Paa-a-a-l! Paaaaal! Paaaal! Hoor nou! kan soo'n kerel nou nie banja gemakkeliker Perl geseh het, as om syn bek soo wyd oop te rek en te seh Paaaaaaal?’

In die Agste Gesprek, Z.A. 16 Sept. 1874, is Danie getroud met Hannie, en in plaas van 'n gesprek gee Klaas Waarzegger vir ons 'n noukeurige verslag van die bruilof.

Oom Jan het die jongmense belet om te dans, omdat hy nie van sy huis ‘een Hottentots kroeg’ wou maak nie, en daar genoeg ander maniere was om hulle te vermaak. Dit was dan ook werklik 'n heel vermaaklike fees, en veral weens die liedjies wat daar gesing is - tot Kaatje Kekkelbek het nie ontbreek nie. Maar toe die niggies aan die beurt kom met die Engelse ‘songs’ het oom Jan se bloed weer gekook. ‘Ek sien hy trek sy mond nes hulle, skeef en krom en bietje bietje lyken dit of hy wil seh basta.’ Sy het gesing: ‘Da wos een ool nikker, die kol him unkel Net.’

Vader en skoonseun gesels in die Neënde Gesprek, Z.A. 5 Des. 1874, al te lekker, en gulhartig kom dit van Danie: ‘Dit skyn of die mense nou meer en meer begin in te sien die noodsaaklikheid van Afirkaanse boeke; daar is in die laaste tyt al banja o'er in die koerante geskrewe. Pa weet, ek was altyt daarteun.’

Oom. ‘Ja Danie, ek weet goet hoe ons die voorge jaar eendag teun mekaar gekap het - en wat het ek toen ver jou voorspel? Ah, sien jy dat myn woorde uitkom?’

Danie doen nou self oortuigingswerk.

Die Tiende Gesprek (Zuid-Afrikaan, 5 Mei 1875) begin weer vrolik as Danie met vrou en 'n huilende kind by oom Jan aankom. Die oubaas probeer die ‘kleintje’ troos, maar dis verniet. In die kombuis raak tant Mimie en Hannie aan die gesels, eers oor die slegte bediendes, en dan vertel Hannie dat die huwelikswet weer voor die Parlement is. Tant Mimie het so geskrik dat sy byna flou geval het!

In die voorhuis was oom Jan en Danie met dieselfde tema besig, en oom Jan was nie spaarsaam met sy krasse uitlatings nie, veral teen die voorsteller van die wet: ‘Was dit een Engelsman, ek sou my daar niks om verwonder nie; want die nasie durf alles. Denk maar aan die Erfniswet van verlede jaar en aan Pa Solomon syn stokpertje. Maar een AFIRKAANDER! foei, dat hy ver hom nie skaam nie!’ Al die nadele van dié wet word opgesom; veral word daarop gewys dat dit onsedelikheid in die hand

gaan werk. Oom Jan en Danie sal met petisies rondgaan om die wet te probeer verongeluk.

In potlood het Hoogenhout later bygevoeg: ‘En? Jan Hofmeyr is later die eerste of een van die eerste gewees wat onder die nuwe Huwelikswet met sy vrouws suster getroud is!!’

In die Elfde Gesprek, Z.A. 28 Julie 1875, kom daar 'n breuk tussen oom Jan en Danie, en albei is taamlik opgewonde, maar Danie veral bedwing homself.

Oom Jan. ‘Danie, jy kan net seh wat jy wil, maar ek laat my nix vertel nie, ek is te oud in die werelt geword en het al te veul van die Engelse syn politiek en polietsheid ondervinde, ek koop nie een kat in die sak nie. Die wat die lewe hou sal sien dat ek nie ongelyk gehad het nie, die heele plan is om die Vrystaat en Transvaal mak te maak so dat hulle onder die vlerkies van tant Viktorie in kruip. Kyk hoe maak hulle met Burgers in England, - Sampanje en Serrie kan banja doen ....’

Danie. ‘Hoor Pa! ek het altyd ver pa ingegeh, mar neem ver myn nie kwalik nie, ek denk pa sien die sake te swart in. Pa syn vooroordeel teun die Engelse is soo sterk dat hulle nou glad nix goeds in Pa syn oo'e kan doen nie.... Ek denk hulle meen dit goed met ons land en ons volk. Pa mot ver myn nie kwaad wees nie, maar ek denk die koms van Froude is een se'en vir ons land.’

Oom, ‘.... Mar tot so lang blywe ek daarby, das hulle net te doen om die Vrystaat en Transvaal in te palm, en daartoe het die Transvaal syn goudveld aanleiding gegewe. En jy en geen mens kan dit uit myn kop praat nie.’

Danie. ‘Ek sal nou mar liewers stil blywe, want as ek ver Pa mot antwoord dan geh dit dalk ongenoege af. Mar eer ek oortuig is geh ek nie in nie.’

Nukkerig neem hulle van mekaar afskeid en toe Danie wegry, mompel oom Jan dat hy sy plaas aan Danie wou gegee het, ‘mar as hy so met die Engelse wegloop, dan kom dar nix van nie, - nee nooit!’ Danie gee ook lug

aan sy gemoed langs die pad: ‘Die ou kerel is tog een regte styfkop, een Engelsman kan mar by hom nie goed doen nie.’

Daar volg nog 'n gesprek (die twaalfde) op 15 September 1875 tussen oom Jan, neef Daantje en hulle predikant, ds Lekkerpraat, oor Hollands, Afrikaans en Engels, en 'n dertiende op 18 Sept. 1875. Hierin word melding gemaak van ‘een vereniging van ware Afrikaanders’ wat pas gestig is. Die dominee pleit in Nederlands vir die beweging en oom Jan en Danie gaan akkoord.

Asof dit 'n roman is wat op ware gebeurtenisse berus, skryf Hoogenhout in 1919 by die Gesprekke. ‘Oom Jan en tante Mimie het nog die anneksasie (1877) en die Vryheidsoorlog 1880-81 beleef, maar meer nie. Hul is vóór die oorlog (1899-1902) na dié wereld, waar geen oorlog meer is nie, vertrek. Danie, wat later na die Transvaal verhuis is, sy oë het weer oop gegaan en gesien dat ou styfkop oom Jan met sy profetiese blik vooruit gesien het, dat die Afrikaanse taal sou win, maar ook dat die rooivlag oor heel Suid-Afrika sou waai. Danie is as banneling in Indië begrawe en Hannie is in die moordkamp omgekom. Hul enigste seun leef nog en dra tot nog toe geen khaki nie.’

Hierdie Gesprekke van Hoogenhout was 'n waardevolle bydrae tot die stryd vir Afrikaans, en in sommige het hy die Afrikaners probeer wakker skud ook op nasionale en politieke gebied. Dis 'n feit dat hulle destyds nog nie politiek-bewus was nie en daarom feitlik geen direkte verteenwoordiging in die Parlement gehad het nie. Maar oom Jan was altyd op sy hoede vir 'n nuwe wet wat nadelig vir sy volk kon wees. Met 'n profetiese blik het hy die naderende gevare gesien, en dié Gesprekke het ongetwyfeld baie mense se oë geopen.

Ook ds Du Toit moes die waarde van hierdie Gesprekke erken in sy Geskiedenis van die Afrikaanse Taalbeweging, 1880, bl. 5: ‘Hy (Hoogenhout) het nog veul meer (as Meurant) bygedra tot voorbereiding van die Afrikaanse

Taalbeweging, omdat hy nie alleen geskrywe het in die Afrikaanse taal nie, mar oek in 'n regte Afrikaanse gees.’

(c) Briewe.

Op 8, 11 en 22 Julie 1874 het daar in De Zuid-Afrikaan die drie bekende artikels in Nederlands verskyn oor De Afrikaansche Taal deur ds S.J. du Toit onder die skuilnaam ‘Een Ware Afrikaander’, waarin hy op die waarde van die moedertaal gewys het en bewys het dat Afrikaans wél 'n taal is.

Na aanleiding van hierdie artikels het daar 'n lewendige geskryf in De Zuid-Afrikaan oor Afrikaans ontwikkel en wat vir ons veral van belang is: Klaas Waarzegger Jr en Ware Afrikaander het in 'n openbare korrespondensie getree, want op 24 Oktober 1874 skryf Klaas aan Ware Afrikaander om hom te vertel hoeveel byval hulle briewe by die publiek vind en hoe onskuldig hy hom moes hou toe 'n meisie eenkeer amper reg geraai het wie Klaas Waarzegger Jr is. ‘Maar jy seh miskien, wat skry Klaas aan myn, ons ken makaar nie; nou juis, ek wil graag met jou kennis maak, en daarom mot jy die neef Koerantdrukker permissie gewe, om stiltjes ver myn te seh wie jy is. Ek het banja mot jou oër die Afirkaanse taal te praat, daar mot tog een taalkunde gemaak word, en vaste regels, hoe een mens mot spel, soo dat ons nie soo maar hot en haar skrywe nie. Jy mot daar oer een bietje in die koerante skry, en jy mot ook een stuk in Afirkaans skrywe om ver myn te laat sien hoe jy die woorde spelde. Ons kerels wat voor die Afirkaans is, mot met makaar kennis maak, dan kan ons saamwerk, dat sal banja beter wees.’

'n Maand later (25 November) antwoord Een Ware Afrikaander op dié brief en gee sy toestemming aan Klaas om sy naam aan die koerantdrukker te vra, want dit word hoog tyd vir die voorstanders van Afrikaans om saam te werk. ‘Jy moet mar aangaan met skrywe, neef. Die mense lees te danig jou briewe. Party knip dit uit en ber'e dit dan by ma'ka'er. En ek denk a's jy klaar het met skrywe, dan

moet jy al jou briewe same laat druk in een boekie. Die mense sal dit graag lees.’ Die tyd is nog nie ryp vir 'n Afrikaanse grammatika nie, want die taal is nog te jonk, maar wat hulle moet skrywe is Die Geskiedenis van ons Land, in die Taal van ons Volk. Hy stel in dié brief ook die sewe spelreëls op, met as eerste reël: ‘Ons skryf so's ons praat.’

Klaas Waarzegger Jr antwoord weer in De Zuid-Afrikaan van 19 Desember 1874 en gee Ware Afrikaander ook 'n pluimpie vir sy briewe. Hy keur dit goed dat hulle met die grammatika wag, en die plan om 'n geskiedenisboek te skryf is ‘gaaf, neef, gaaf, net gaaf. Ek wil nie die heele werk op myn neem nie, maar jy kan daarop reken, dat ek jou sal help wat ek kan. Das een skande dat die Afirkaners nie een Geskiedenis van hulle eige land in hulle eige taal het nie. Je weet self neef, hoe die Engelse die Geskiedenis van Afirka beskrywe. Nix as gif spuwe op ons arme boere.’

Oor die spelreëls van Ware Afrikaander maak hy 'n paar opmerkings, en vra hom of dit nie goed sal wees as hy die skrywers in die koerante wat voorstanders van Afrikaans is, uitnooi om met hulle saam te werk nie.

Hierdie uitnodiging rig Klaas Waarzegger Jr dan ook aan al die voorstanders, soos ‘Regtuit’, ‘Criticus’, ‘O’, ens., want ‘die tyd om te handel is nou gekom. Ons moet hande aan die werk slaan.’ Hulle kan help met die verspreiding van Die Geskiedenis van ons Land, in die Taal van ons Volk sodra dit uit die pers kom.

Die laaste brief van Klaas Waarzegger Jr aan Ware Afrikaander het in De Zuid-Afrikaan van 28 Julie 1875 verskyn. Ons moet natuurlik onthou dat intussen ook ander persone hul stemme ten gunste van Afrikaans laat hoor het. Maar in hierdie brief sê Klaas dat hy oor die ‘Vrywilge Bill’ liewers sal swyg: ‘ek word so warm as ek daaraan denk, dat ek so mar vuur spuug.’ In Ware Afrikaander se brief van 7 Julie het hy Klaas se oordeel oor die volkslied ‘Een ider nasie het syn land’ gevra, en nou sê Klaas: ‘Jou Volkslied is net gaaf; alleen op een na die laaste re'el klink nie goed nie, die maat deug nie.

Jy mot liewers seh: ‘Straf sal hy dra’ in plek van ‘Sal syn straf dra.’

Klaas is verwonderd dat sy vriend nie sy opinie oor die voorlesing van dr Brill op Bloemfontein gegee het nie. ‘Ek reken ons kan op syn medewerking staat maak. Hy is een de'elike kerel, net so fluks as syn papa Professor Brill in Holland.’ Vol moed en byna opgewonde roep hy dan uit: ‘Ons helpers word ieder dag meer. In die laaste tyd is al banja steeks perde vas gemaak. Ek het briewe van alle kante en sal die ver jou wys net so's ek kom kuyer. Jy sal verstom staan waar al die helpers van daan kom; en geld, og neef! geen gebrek nie.’

(d) Die G.R.A.

Die voorbereidingswerk is nou gedoen, nog net die kragte moes in 'n genootskap saamgesnoer word om stukrag aan die Afrikaanse Beweging te gee. Die aanleidende oorsaak tot die stigting van so'n genootskap was die bekende brief van Arnoldus Pannevis en Hoogenhout aan die Britse en Buitelandse Bybelgenootskap op 7 November 1874, waarin hulle die B.B.B.G. gevra het om die vertaling van die Bybel in Afrikaans te onderneem. Die B.B.B.G. se sekretaris in die Kaap, ds G. Morgan, het met ds S.J. du Toit wat deur die briefskrywers as 'n geskikte persoon vir die vertaalwerk genoem is, in verbinding getree. Dit het uiteindelik daarop uitgeloop dat ds Du Toit op 14 Augustus 1875 'n paar voorstanders van 'n Afrikaanse Bybelvertaling in die Paarl byeengeroep het. Hulle het tot die gevolgtrekking gekom dat die tyd nog nie ryp is vir 'n Afrikaanse Bybelvertaling nie, maar op die vergadering is die Genootskap van Regte Afrikaners gestig met die doel: ‘om te staan ver ons Taal, ons Nasie en ons Land.’

Die geskiedenis van die G.R.A. moet as bekend veronderstel word. Ons sal hier nog net meedeel wat ons weet omtrent die werksaamhede van C.P. Hoogenhout. Op die eerste vergadering, 14 Augustus 1875, is hy as

voorlopige voorsitter gekies (later is ds Du Toit voorsitter).

Die vernaamste werk van die G.R.A. was die uitgawe van Die Afrikaanse Patriot, 'n maandblaadjie wat op 15 Januarie 1876 die eerste keer verskyn het. Die klinkende inleidingsartikel is opgestel deur C.P. Hoogenhout - die handskrif bestaan nog - met medewerking van ds S.J. du Toit: ‘Een Afrikaanse koerant! Wie het dit ooit gedroom! Ja, Afrikaanders! een koerant in ons ei'e taal! Dit het baiang moeite gekos om so vêr te kom; dit kan ek julle verseker, want die meeste Afrikaanders is nes steeks pêrde, hulle wil mos nie glo dat ons een ei'e taal het nie. Die ou'e Patriotte hou vas, en klou vas an die Hollanse taal; die jong mense vind die Engelse taal weer so danig mooi, en o'ertui'e gaat net so moeilik, as om steeks pêrde te leer pronk in die voortuig. Ons wil nou met ons “Patriot” an die wereld wys, dat ons wel de'entlik een taal het waarin ons kan sê net wat ons wil.’

Dan word die opset van die blad verduidelik en volg die bekende leuse van Hoogenhout: ‘Klein begin, Anhou win.’

Almal word gevra om saam te skreeu:

‘Hoerê ver die “Afrikaanse Patriot!”

“Afrikaanse Patriot” bo'e!!’

‘Hip, hip, hip, hoerê!!!’

Die manifes van die G.R.A. verskyn ook in die eerste nommer en van die hand van Hoogenhout is die vaak aangehaalde: ‘Daar is Afrikaanders met ENGELSE harte. En dan is daar Afrikaanders met HOLLANSE harte. En dan is daar Afrikaanders met AFRIKAANSE harte. Die laaste noem ons REGTE AFRIKAANDERS, en die veral roep ons op om an ons kant te kom staan.’

Aan die volkslied, ‘Een ieder nasie het syn land’, wat ook in die eerste nommer afgedruk is, het Hoogenhout die leeue-aandeel gehad. En dan volg daar ten slotte 'n brief van Hoogenhout onder sy ou skuilnaam ‘Klaas Waarzegger Jr.’, aan Lokomotief, waarin hy sy vreugde uit oor die verskyning van die Patriot en beloof: ‘Ons sal nou

skrywe dat dit so gons.’ Hy meld dat oom Jan en neef Danie baie intekenare werf. Sommige verengelste Afrikaners is net lekker gefop: hulle het gehoop as Hollands uitsterf, sal Engels die botoon vier, maar daar verrys Afrikaans uit Hollands se as! ‘Soe! Yna! Hulle met hul skole waar nix as Engels geleer word, het net banja seer gekry!’

Volgens die Notule van die G.R.A. is op die vergadering van 25 September 1875 tot ‘redakteurs’ van die Patriot gekies menere C.P. Hoogenhout en D.F. du Toit, D.P. sn, tot ‘correcteur’ ds S.J. du Toit en tot ‘editeur’ eerw. J.W.v.d. Rijst. Op die vergadering van 15 Januarie 1876 maak Hoogenhout beswaar om langer die naam van ‘Lokomotief’ te hou, omdat hy te ver van die pos af woon. Later blyk dit dat die werk vir 'n paar persone te veel is en word 'n ‘administreur’ aangestel wat meteens redakteur sal wees. Die keuse val op C.P. Hoogenhout. Hy aanvaar die aanstelling op die vergadering van 19 Augustus 1876, maar onder seker voorwaardes, o.a. dat hy nie sal bekend staan as redakteur nie, maar as bestuurder. Vir die eerste drie maande van 1877 word mnr M.L. Rossouw versoek om tot die koms van mnr Hoogenhout as sodanig op te tree. Maar op die vergadering van 3 Maart 1877 word 'n brief van mnr Hoogenhout voorgelees, dat hy bedank. Aan ds Du Toit het hy geskryf dat hy graag stilletjies wil help maar dat hy hom geen familiehaat op die hals wil haal nie.*)

Hoogenhout het reeds moeilikheid met sy skoolkommissie gehad, omdat een van die lede, mnr Brink, beswaar daarteen gemaak het dat hy die Patriot lees. Maar ten spyte van die teenstand het hy steeds vir die Afrikaanse saak en die Patriot geywer. Toe dit in Augustus 1877 blyk dat daar 'n groot tekort op die Patriot is en die voorsitter, ds Du Toit, moedeloos wou word, het Hoogenhout die G.R.A. moed ingepraat, want van tou opgooi, wou hy niks hoor nie. In 'n brief skryf hy o.a.: ‘Die saak het deuse

jaar nie kan betaal nie. Ik het nog nooit van enige goeje saak gehoor of gelees wat in die begin betaal het of sonder opoffering tot stand gekom is.’ ‘En’ vra hy, ‘sou dit nie 'n onvergeetlike skande wees as ons moet opgooi? Opgooi, nou die saak hoe langer hoe meer uitbrei?... Nee, ik, almaskie dat ik 'n uitlander is, het die Regte Afrikaners beter leer ken. Maar voortgaan met die remskoen aan, raai ik nie. Ons President, die bowe syn vermoge werk, kan ons nie verwag, dat hy die las op so'n manier langer sal dra. Eerder sou ek sê, laat ons nie allenig die remskoen afhaal, maar hom nog bowendien jaarliks 'n beloning ge. Maar is ons Genootskap te swak om an te gaan, dan, liewers as 'n skandelike val, sou ik sê 'n eervolle vereniging met die Holl. Genootskap wat hulle nou wil oprig en waarin ik, uit vrees dat dit tot 'n val kon kom, 'n grote rol gespeel het.’ Hy wys verder daarop dat dit gelukkig is dat hy die aangebode bestuur nie op hom geneem het nie, want dan sou die skuld nog £200 groter gewees het.*)

Baie van die inleidingsartikels vir die Patriot is deur Hoogenhout geskrywe. Dit was 'n groot opoffering vir hom om gedurende die week skool te hou en dan nog elke Saterdag met sy perdekarretjie van Groenberg na die Paarl te ry om te gaan help met die persklaarmaak van die artikels vir die volgende uitgawe van die koerant. Maar vir die baanbrekers was geen opoffering te groot nie! Sy tyd is ook baie in beslag geneem met die versorging van die gedigte, want hy was daarvoor verantwoordelik. Dit spreek vanself dat hy 'n ontsaglike invloed op die eerste Afrikaanse digters uitgeoefen het, want gedurig moes hy hul gedigte ‘regmaak’, en die digters van raad bedien Hy het hulle op 'n simpatieke wyse aangemoedig en baie persone het ontdek dat hulle ‘net lekker kan rym.’ Hoogenhout was ook belas met die Bybelse raaisels vir die Patriot.

Die Patriot het vinnig vooruitgegaan, veral na die anneksasie van die Transvaal deur Shepstone in 1877 en deur die houding wat die Patriot gedurende die Transvaalse

Vryheidsoorlog ingeneem het. Maar na 1890 kom die terugslag, veral deur die veranderde politieke houding van ds S.J. du Toit en toe hy met Rhodes in aanraking gekom het. In 1891 het Hoogenhout en Oom Lokomotief hulle genoodsaak gesien om met ds S.J. du Toit en sy blad te breek. Dit gaan nou vinnig afdraand met die Patriot, want die intekenaars bedank in groot getalle. Na die Jameson-strooptog bly ds Du Toit vir Rhodes nog ‘op 'n afstand’ steun en met die Transvaalse moeilikhede skaar hy hom openlik aan die kant van Engeland en tree hy op as die vyand van pres. Kruger se politiek.

 

Ná die oorlog het die ‘Loyalisten’ in die Kaapkolonie 'n konferensie in die Paarl (29 en 30 Augustus 1902) onder voorsitterskap van ds S.J. du Toit gehou. Die verslag van die konferensie is in pamfletvorm gepubliseer en daarom sal ons nie daaroor uitwei nie, maar net hier oorskryf wat C.P. Hoogenhout aan sy seun, dr N.M., hieroor geskryf het.

 

‘Treurigst voor my was altijd dat er 6 of meer oudleden van 't Genootskap van Regte Afrikaners bij waren. Van die pampletten zal men nu niet gemakkelik meer een in handen krijgen, de “Loyalen” zullen ze wel vernietigd hebben. 't Is droevige lektuur en 't herlezen heeft me, in mijn zwakke toestand, geen goed gedaan. Gij zult misschien vragen, waarom zovele van de leden van 't Genootskap R.A. zo ontrouw aan hun volk konden worden? Zij, en ook de meesten die hierin genoemd worden, waren blinde volgelingen van ds. Du Toit, die meenden dat hij niet dwalen kon . .. Ds. du Toit had ze eenvoudig betoverd. Basta!’

 

Aan Ons Klyntje (1896-1906) het Hoogenhout ook nog 'n enkele keer meegewerk, maar die bloeitydperk van die Eerste Taalbeweging is nou verby. Na 1891 het die Genootskap ook nie meer vergader nie en Hoogenhout het hom nou teruggetrek, en al sy kragte aan sy skool gewy tot 1908, toe hy met pensioen afgetree het. Sy werk was afgedaan en hy het dit aan 'n jonger geslag oorgelaat om voort te bou op die fondament deur hom en ander gelê.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs