Sonnetten. Reden vande waerdicheit der poesie

[p. 85]

Verantwoording van de uitgave van de
Reden vande Waerdicheit der Poesie

Hoofts Reden wordt gedateerd tussen 1610 en 1615, in elk geval na het verschijnen van de Auriacus van Daniel Heinsius in 1610 en na de moord op Hendrik IV van Frankrijk, op 14 mei 1610, die er in worden genoemd. Er zijn argumenten zowel voor een datering in het begin van deze periode van vijf jaar, als voor een datering aan het eind. De inhoud van Hoofts Reden staat in generlei verband met de in deze uitgave eraan voorafgaande sonnetten. Wat Hooft met ‘Poesie’, waarvan hij de ‘waardigheid’ aanwijst, voor ogen stond, was in de eerste plaats treurspel en heldendicht en zeker niet wat wij thans lyriek noemen. Het handschrift bevindt zich onder Hoofts autografen in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam onder signatuur II C 14, blz. 517-530. Het is een afschrift, geschreven door Hooft zelf, met wijzigingen, soms van enkele regels, en toevoegingen in zijn hand. Naar schrift en hand te oordelen dateren deze wijzigingen en toevoegingen uit dezelfde periode als het afschrift. De tekst is hier uitgegeven naar de laatste redactie van het handschrift.

In de eerste redactie stonden in de tekst slechts vier Latijnse citaten. Zes passages, waarin nog vier Latijnse citaten voorkomen, zijn door Hooft in de marge bijgeschreven. Bovendien voegde Hooft in de marge nog elf afzonderlijke Latijnse citaten toe, waarvan hij twee echter weer schrapte. Met de vier die in de bijgeschreven passa-

[p. 86]

ges voorkomen meegerekend, zijn van de 17 (eerst 19) Latijnse citaten dus 13 (eerst 15) toegevoegd. Kennelijk is Hooft bezig geweest zijn rede op hoger niveau te brengen, wellicht met het oog op een overwogen publicatie, die dan echter geen doorgang heeft gevonden. De Reden werd voor het eerst gedrukt in 1728, opgenomen bij de Verhandelingen van der letteren affinitas of verwantschap, opgestelt door het Kunstgenootschap Nil Volentihus Arduum. In 1712 had de dichter-koopman Johan de Haes er alleen de passage over Hugo de Groot, mèt het in het handschrift toegevoegde Latijnse citaat, uit meegedeeld in het voorwoord van zijn vertaling van Philip Sidney's Verdediging der poëzy. Daarvóór hadden Hoofts zoon, Aernout Hellemans Hooft, en Geeraardt Brandt waarschijnlijk overwogen de tekst uit te geven in Hoofts Werken van 1671. Althans is in het handschrift een wijziging aangebracht in de hand van Geeraardt Brandt. Bij die wijziging behoort de doorhaling van de voorafgaande passus. In de uitgave van 1728 is de doorhaling echter niet, maar Brandts wijziging wel gevolgd. Op een andere plaats is in een andere hand nog een wijziging met potlood aangebracht, die eveneens is opgenomen in de druk van 1728. Deze latere ingrepen in de tekst maken het onzeker of de doorhaling van een grote passage tegen het eind van de rede wel van Hooft zelf afkomstig is. In 1728 werd die passage echter mede afgedrukt en de doorhaling is dus waarschijnlijk niet aangebracht ten behoeve van die uitgave. Het betreft het gedeelte waarin Hooft zich rechtstreeks tot de magistraat van Amsterdam richt met de opwekking tot het stichten van een ‘grooter, aensienlijcker ende bequaemer’

[p. 87]

schouwburg. Het is dus zeer wel mogelijk dat Hooft tegelijk met het toevoegen van Latijnse citaten, zijn tekst heeft willen losmaken van de gelegenheid waarbij de rede werd uitgesproken door er het actualiteitsaspect aan te ontnemen. In elk geval maken de toevoeging van citaten èn het schrappen van déze actualiteit de tekst ‘klassiek’. Hoewel ook voor Aernout Hellemans Hooft en Geeraardt Brandt deze overweging gegolden kan hebben en het dus niet uitgesloten is dat de passage niet door Hooft, maar door hen is doorgehaald toen zij een uitgave overwogen en voorbereidden, is in de huidige uitgave de geschrapte passage toch niet in de tekst opgenomen, maar wel bij de aantekeningen meegedeeld.

Na de eerste druk in 1728 zag de Reden voor de tweede maal het licht in 1738 achterin de uitgave van Hoofts Brieven door Gerard van Papenbroeck en Balthazar Huydecoper. Daarna heeft in 1855 J. van Vloten de Reden uitgegeven achterin het eerste deel van zijn editie van de Brieven. Een afzonderlijke uitgave werd bezorgd in 1925 door J. van Krimpen en A.A.M. Stols. Tussen deze uitgaven, behalve tussen de edities van 1728 en 1738 onderling, zijn er enkele aanmerkelijke verschillen. Terwijl de beide achttiende-eeuwse uitgaven Brandts doorhaling niet, maar zijn tekstwijziging wel volgden en ook de doorgehaalde passage aan het slot wel opnamen, lieten zij drie kanttekeningen en een toegevoegde passage van Hooft weg. Van Vloten volgde noch Brandts doorhaling, noch zijn wijziging, nam de doorgehaalde passage aan het slot eveneens op en liet alleen de drie kanttekeningen achterwege. Van Krimpen volgde zowel Brandts door-

[p. 88]

haling als diens wijziging en nam alleen de doorgehaalde passage aan het slot niet op. De reeds genoemde potloodwijziging namen beide achttiende-eeuwse uitgaven en Van Krimpen eveneens over. Teneinde de hierdoor ontstane verwarring niet nogmaals te vergroten met een opnieuw afwijkende tekst zonder expliciete verantwoording, zijn in de aantekeningen al deze verschillen genoteerd.

Zoals uit het voorgaande reeds blijkt, hebben de Latijnse citaten niet alle dezelfde functie en zijn zij niet in gelijke mate in de tekst te integreren. Alle zijn in Hoofts handschrift onderscheiden van de Nederlandse tekst door afwijkend, cursief schrift. Slechts vier heeft Hooft direct in de tekst opgenomen, cursief en inspringend, en dat is ook in de huidige uitgave gevolgd. Negen werden als ‘bijwerk’ in de marge toegevoegd. Vier staan in passages die in hun geheel in het handschrift in de marge toegevoegd zijn, zodat niet vaststaat wat Hoofts bedoeling was: opname in de tekst of als ‘bijwerk’ in margine. Inhoudelijk is er verschil tussen de diverse citaten: het ene vat een passage samen of varieert een zinsnede, het andere voegt iets toe; het ene is grammaticaal geïntegreerd in de Nederlandse tekst, het andere niet; het ene zou, in de rede geplaatst, oratorisch een anorganische onderbreking vormen, het andere geeft in de rede een concluderend rustpunt en brengt in de tekst een organische alinea. Deze verschillen bepaalden of de toegevoegde citaten in de huidige uitgave werden opgenomen in de tekst of terzijde, in het laatste geval met een verwijsteken op de plaats die Hooft zelf in het handschrift aangaf.

[p. 89]

Behalve door de alinea's bij citaten, is in het handschrift geen tekststructurering gemarkeerd. In deze uitgave is een enkele alinea aangebracht waar zulks de lezer de tekst overzichtelijker en het lezen gemakkelijker maakt. Daarbij één opmerking. Poëzie moet men, in de zeventiende eeuw, horen. Dat geldt nog te meer voor een rede. Hoofts Reden is niet bedoeld voor stil-lezen. Het ‘lezen’ dient hier dan ook als hardop lezen te worden opgevat.

Op sommige plaatsen en met name in een enkele opsomming en bij een enkele bijstelling, ontbreken in het handschrift de komma's die Hooft regelmatig wèl gebruikt in zulke gevallen. In de editie zijn daar dan komma's toegevoegd.

Hoofts Reden als geheel heeft een klassieke voorganger in de Dialogus de Oratoribus van Tacitus, die in de Nederlandse vertaling van E. de Waele in de Klassieke Galerij (nr. 58, 1950) de titel Dialoog over de welsprekendheid draagt. De punten van overeenkomst en verschil in Hoofts Reden met Tacitus' Dialoog zijn besproken door F. Veenstra in zijn Bijdrage tot de kennis van de invloeden op Hooft van 1946, p. 175-181. Ook andere klassieke elementen in Hoofts Reden zijn door Veenstra aangewezen, waaronder de vindplaatsen van een aantal der Latijnse citaten. In de huidige uitgave is van alle citaten in de aantekeningen de plaats in de moderne uitgaven van de betreffende klassieke auteurs opgegeven. Op de betekenis die het citeren van de klassieken had, wordt hier dus niet ingegaan, noch op de implicaties van het feit dat Hooft de klassieken kende uit de tekstkritische edities van zijn tijd, zo hij al naar tekstedities en niet naar citatenverzame-

[p. 90]

lingen citeerde. In de twee achttiende-eeuwse uitgaven van Hoofts Reden zijn Nederlandse vertalingen van de citaten toegevoegd, waaronder in beide uitgaven twee van Vondel en één van Hooft zelf. Deze drie vertalingen en die van Huydecoper van de overige Latijnse citaten zijn uit de druk van 1738 in de aantekeningen bijgevoegd.

Spelling

Wat betreft Hoofts spelling kan verwezen worden naar de Verantwoording van de uitgave der sonnetten. Bij de editie van de Reden is dezelfde gedragslijn gevolgd. In het geciteerde Franse gedicht en in de klassieke namen is derhalve Hoofts ij vervangen door y. De verschillende schrijfwijzen die Hooft bezigt in de Latijnse citaten, waar thans ae wordt gespeld, zijn in deze editie als ae gedrukt.

Afzonderlijke bespreking verdient hier nog de afkorting die Hooft in de Reden gebruikt voor ende. Er is geen reden om aan te nemen dat Hooft niet normaliter de vorm en bezigde en de vorm ende slechts gebruikte in bijzondere gevallen wanneer hij behoefte had aan de oudere lange vorm. Waar Hooft in de Reden ende voluit schreef, is dit vanzelfsprekend ook in deze editie overgenomen. In de overige gevallen schreef hij een afkorting voor ende, zonder dat daarmee vaststaat dan ook ende gelezen moet worden. In deze editie is die afkorting daarom genoteerd als &. Enkele dittografieën en verschrijvingen in het handschrift zijn in de editie verbeterd. Deze laatste zijn Herules voor Hercules (p. 58), ontflaeckt voor ontslaeckt (p. 63), crijschs voor chrijchs (p. 63), der (Roomschen Rijx) voor des (p. 64), Aristotiles voor Aristoteles (p. 69).