De briefwisseling van P.C. Hooft. Deel 1

Eerste deel

Regelnummers proza verbergen

[p. 79]

5 An P.K. Hooft

1 1602 1.22.

2 De vrundschap van u.E. Vader ende Ooms, deet mij 3 eerst an u schrijven. u antwoord doed mij u vernuft³ 4 achten ende lieven. dit heb ik achter u rug wel verbreijt 5 nu zeg ik het in u aanzicht, om wech te nemen 6 het achterdocht dat in u zoude moghen wortelen uijt⁶ 7 mijn vraagh of ghij mijn minnezangs lied ghenoeghzaam⁷ 8 verstond. scherpzinnicheid ende verstandicheid is gheen een ding.⁸ 9 ik heb veel vernuftrijke luijden ghekent, gheenssins 10 verstandigh zijnde. Wijsheid wert ook voor wereldse¹⁰ 11 wijsheid ende schoolwijsheid in de bewoording beduijt. 12 maar alsmen zeijt tis een wijs man, zo meentmer eij- 13 ghentlik deughd mede: ja ook alsmen zeijt tis een 14 wetend man. nu wat verstand, onverstand ende misverstant¹⁴ 15 verschelen meen ik dat ghij ten deel verstaat. ende dat in 16 zulke onderscheiding, verstand, voor recht verstand bewoort 17 ende beduijt wort. Diesvolghens heb ik (ook na de 18 letterkunstswetten) in mijn lied, verstandigh, voor recht ver-¹⁸ 19 standigh, niet oneijgentlijk of duijster ghestelt. maar wat ik¹⁹ 20 recht verstandigh noem mooghdij vraghen.

21 Cui res sapiunt pro ut sunt. die zulken verstand²¹ 22 van elk dings waardicheid heeft, als tselfde natuurlijk in waarheid 23 waardigh is. in mijn Wenschbee zeg ik.²³

Ik wensch alleen (maar t blijft een wensche)
Een openhertigh ander-ik;
Een eens ghezint, ontworstelt mensche
Van gheldliefds eerzuchts staatziekts strik.

28 daar merkt ghij dat ik verstandigh ende ghelijkzinnigh²⁸ 29 voor een ding houw. ende diesvolghens dat ik meen 30 een recht verstand vande dingen te hebben. wie meent 31 dat niet? maar of ikker een recht verstand van heb 32 dat most iemand oordelen die zo rechten of beter verstand³² 33 daar van hadde als ik. wie onder mij is dat kan 34 ik licht merken, ende gha vast:³⁴

35 maar wie boven ons is in rechtverstandigh 36 dat konen wij niet zien of gheloven

3 eerst: de eerste keer; vernuft: intellect, redelijke kracht ‘ende oogh des ziels’ (Bijspraax almanak, Naschrift).

6 achterdocht: overweging.

7 minnezangs lied: ook J.F. Buisman, De ethische denkbeelden van Hendrik Laurensz. Spiegel (Wageningen 1935) blz. 161 heeft dit niet kunnen vinden.

8 scherpzinnicheid: intelligentie; verstandicheid: door oordelen verkregen inzicht in goed en kwaad.

10 Wijsheid ... mede: onder wijsheid wordt zowel kennen van de wereld als schoolkennis begrepen, maar onder een wijs of wetend man verstaat men een deugdzaam man.

14 onverstand is onschuldig gebrek aan inzicht in deugd; misverstant is een schuldig gebrek daaraan, maar onverstand wordt misverstand als de weg gekend maar niet gekozen wordt (Bijspraax almanak, Naschrift).

18 letterkunst: taalkunde.

19 niet ... gesteld: ondubbelzinnig en helder gebruikt.

21 Cui etc.: die met verstand de zaken ziet zoals ze zijn; verstand van elk dinghs waardigheid: hetzelfde als in r. 8 ‘verstandicheid’, want het is het juiste inzicht in de zedelijke waarde die de dingen van nature eigen is.

23 In mijn Wenschbee (Hertspieghel ed. 1694 blz. 218: Wenschlied) enz. Dit is een nieuwe wending: men kan alleen door vergelijking met andermans verstandigheid het eigen verstand controleren. Daarom wenst Spiegel een alterego, eensgezind met hem, die zich bevrijd heeft van de strikken van geld- en eerzucht en machtdorst.

28 ghelijkzinnigh: hetzelfde inzicht toegedaan; voor ... houw: dit kan niet betekenen: voor synoniemen houd, maar wel: voor onafscheidelijk houd, omdat men door onderlinge vergelijking kan constateren dat men het juiste inzicht heeft.

32 zo rechten: een even goed.

34 gha vast: laat mij niet uit mijn koers halen.

[p. 80]

37 als door mistrouwing onses verstands. Dat weet ik alleen 38 dat ik niet en wete, zeijde de wijste mensch, ende daar³⁸ 39 in bestond zijn wijsheid ende beqwaamheid om waarl³⁹ 40 ontfankelijk te zijn: hij had oren om te horen.

41 Zo veel des gheld-liefds, eerzuchts ende staatziekts strik⁴¹ 42 an ghaat, daar in houw ik dat ghij oren hebt om te⁴² 43 horen. maar (neemtet den ghenen die u reijnhertelijk lieft 44 ten besten af) anghaande des lustzoekings ende lustvolghings 45 strik, in dat deel acht ik u oren al heel begroeijt 46 ende verstopt: montaignes oren ook. andere mijne vrienden 47 die ik hoogh acht, snuevelen meest ande vorighe verderfklippen 48 die u int toekomende noch zullen voor steven komen. Een⁴⁸ 49 akker is dor en onvruchtbaar of vruchtbaar. de 50 vruchtbare zuijver, of vol onkruijd ofte onkruijds zaat. 51 de dorre kan men lichtlijker vruchtbaar maken, als 52 de begroeijde met onkruijd: ten zij men dat eerst⁵² 53 uijt wiet. daarop zeijt de propheet zaaijt niet 54 onder de doornen. ende Ch^rs, ook zijn Volghers, beghinnen 55 al haar blije boodschap mettet woord bezint u.⁵⁵

56 De leste 70. of 80. reghelen van Horatius handelen deze⁵⁶ 57 zaak grondigh. ghij hebt een wonder vruchtbare akker des 58 verstands. zo ghij wakker verhoet datter 59 de ikker gheen onkruijd meer in en zaaije (die⁵⁹ 60 dat doet na Ch^rs zeggen ter wijl de akkerluij slapen⁶⁰ 61 dats in de achteloze zielen) ende dat ghij het ghezaaijde⁶¹ 62 bij tijds uijt wiedet, zo zuldij te zaligher leven: 63 ende hebt maar te arbeijden om het ghewossene 64 ende vast ghewortelde zijn wortelen na tespueren 65 ende los te maken ende latent alzo van zellef dorren. 66 Ch^rs zeijt tot de schijnheijlighe wist ghij wattet⁶⁶ 67 te zeggen is Ik wil barmherticheid ende gheen offer. het 68 is nochtans gheen duijster spruek ende immers⁶⁸ 69 ghatet vast dat zijze niet verstonden. ik zeg⁶⁹

Slaaf wort ik dien ik dij⁷⁰
Een vrij Heer dient ghi mij

72 Koont ghij die spruek grondigh verstaan zo zijdij 73 du cabinet des Muses. montaigne meen <ik> dat dies⁷³ 74 anghaande noch misverstands martelaar eensdeels 75 is gheweest. Ik kenner mij zelf niet heel vrij in.

38 niet: niets; de wijste mensch: Socrates.

39 beqwaamheid: geschiktheid.

41 hier begint pas de vermaning die het doel van de brief is.

42 houw ik: meen ik.

48 noch: ook nog.

52 Jerem. 4:3.

55 al: allemaal; Marc. 11:15, de Statenvertaling heeft: bekeert u; in zijn verhandeling Van natuurlicke gheneichtheid (Hertspieghel ed. 1694 blz. 133) voegt Spiegel aan dit ‘bezint u’ de verklaring toe: ‘dat is, benaarstight u beter verstand van der dingen waardije te krijghen.’

56 Horatius, Epistulae 2, 2, waaruit Spiegel verderop citeert; doordat men de Ars poetica dikwijls isoleert, wordt Epistulae 2, 2 de laatste.

59 de ikker: de duivel.

60 Matth. 13:25.

61 het gezaaijde (onkruid).

66 Matth. 12:7 (vgl. ook Matth. 9:13) waar Christus Hosea 6:6 aanhaalt; schijnheijlighe: (mv.); wattet te zeggen is: wat het is.

68 immers ghatet vast: nochtans is het zeker (WNT immers 1460 3).

69 ik zeg (hier): als de spreuk een citaat uit een ander geschrift van hem was, zou Spiegel, evenals elders, de plaats wel noemen.

70 dij: de lustzoeking. Dr. Zwaan verklaart r. 67-71 aldus: ‘Ik wil uw offers niet (verwerping van de hele oudtestamentische offerdienst), ik wil barmhartigheid (ik wil mijn ontferming over u, verlorenen). Dus: niet gij dient mij, maar ik dien u. Spiegel past dit toe op de lusten: ik dien u niet, maar gij dient mij (Epicurus: de begeerten moeten ons dienen, niet wij de begeerten)’.

73 cabinet des muses: dit was de naam van in de 16^e eeuw verschenen anthologieën van gedichten. De term ‘cabinet’ betekent in het Frans ‘(hoge) vergadering van uitgelezen mensen’, een betekenis die voorkomt bij Montaigne Essais III ch. X: ‘Qui en sçait les devoirs et les exerce, il est vrayment du cabinet des Muses, il a attainct le sommet de la sagesse humaine’.

[p. 81]

76 Want of ik al des eerzuchts gheldliefds ende staatzuchts 77 strik ontworstelt ben, zo zijnter noch meer.⁷⁷

Non es avarus. abi, quid cetera? num simul esto⁷⁸
Cum vitio fugere?
Lenior, et melior fis accedente senecta?⁸⁰
Quid te exempta juvat spinis de pluribus una.

82 ghij en hebt op slevens wegh zo lang niet ghewandelt 83 ende daarom noch min doornen in de voet. koondijze 84 vroegh leren uijt trekken, dander zullen u te min steken. 85 Honger maakt rawe bonen zoet. de ghene die dalder 86 lekkerste spijs met kosten ende moeijten najaaght, en 87 gheniet gheen meerder lust als die wacht tot dat 88 hij honger heeft. De lust des honger boetings is 89 groter als des minlusts. dat zoudij weten 90 haddij oijt tseffens ghehongert ende ghemint, daar 91 bij neffens ghenoodzaakt gheweest een van twe te kiezen. 92 koondij den grond van lustzoekings ja lustvolghings 93 behindring, ghauw naspueren, ghij zult meer lust⁹³ 94 ghenieten ende zaligher leven. Dit ghunt u god 95 ghundijt u zelf, u zelf moet ghijt ghunnen neemdij⁹⁵ 96 u zelf waar. die hem self niet ghoed is wien zal die ghoed zijn. 97 Fragile est humanum genus et ad lapsum proclive propter⁹⁷ 98 negligentiam. zeijt Origenes. die heeft gheweten wat 99 des ikkers zaatzaaijing voors te zeggen is. de schrift zeijt.

100 timor Domini nihil negligit.¹⁰⁰

101 deze spruek ghaat vast: ik wensch dat ghij ze verstaan 102 mocht. dat mooghdij, wildij. ghij zult willen zo ghij¹⁰² 103 op u eijghen ende der dingen natuur let ende langer¹⁰³ 104 ⁺ hoe meer indringt au cabinet des muses, ende de¹⁰⁴ 105 rechte liefd uws zellefs daar hij daar af handelt¹⁰⁵ 106 najaaght. op die jacht zo ghij een jachtghezel 107 zoekt lust mij u altemet als ghij niet nutters 108 of nodighers te doen hebt [u] te verzellen om alzo 109 beijde langs zo meer te worden[.]

Verstandigh ghelijkzinnigh¹¹⁰

111 Alle recht verstandighe menschen zijn ghelijkzinnigh 112 ende ghelijkzinnigh moghen gheen menschen zijn of zij 113 moeten verstandigh zijn. gheen dingh magh ons stadigh¹¹³

77 zo ... meer: er zijn nog meer begeerten.

78 Non es etc.: Gierig gij? Neen! Bravo! maar d'andere, zijn met die ene ondeugd zij ook gevlucht? Horatius, Epistulae 2, 2, 205-206; gewoonlijk leest men in 205 iam voor num.

80 Lenior etc.: Wordt ge ook zachter, dus beter, nu klimt het tal uwer jaren?
Waartoe al blij, zo van legio dorens g' er éne slechts uittrokt?
Aldaar vs. 211-212. Gewoonlijk leest men tegenwoordig met den codex Blandinius levat voor juvat: Voelt g' u verlicht, zo ...

93 ghauw: snel (of: intelligent?).

95 neemdij u zelf waar: als ge goed voor uzelf zorgt.

97 Fragile etc.: Broos is het menselijk geslacht en tot struikelen geneigd door zijn onachtzaamheid. Origenes naar de vertaling van Rufinus.

100 timor etc.: wie den Heer vreest, verwaarloost niets. Prediker 7:19.

102 dat ... wildij: dit kunt gij, als gij wilt.

103 eijghen: (natuur).

+ 3.10

104 in margine staat naast deze regel, van Hooft's hand: 3.10. Dit is de plaats in Montaigne's Essais.

105 hij: Montaigne, l.c.

110 Verstandigh (en) ghelijkzinnigh.

113 gheen ... Seneca: Nec me ulla res delectabit, licet sit eximia (et salutaris, quam mihi uni sciturus sum) - En geen zaak, ook al is ze voortreffelijk en heilzaam, zal mij behagen, indien het te voorzien is, dat ik deze ten behoeve van mijzelf alleen zal weten. Seneca, Epistulae 6, 4.

[p. 82]

114 behaghen ten zij dattet recht zij. zeijt Seneca met recht. 115 en zeijt ook. Nullius boni sine socio jucunda possessio.¹¹⁵ 116 ende in hoc gaudeo aliquid discere, ut doceam. maar om¹¹⁶ 117 des vrundvindings zeldzaamheid zo voeght hijder bij 118 quaeris quid profecerim? amicus esse mihi cepi: (du cabinet des Muses)¹¹⁸ 119 multum profecit qui nunquam 120 erit solus: scito hunc amicum omnibus esse. deze 121 verstaat met mij dat montaigne de vrundschap alte 122 eenrins of eijghenzinnigh maakt. Ch^rs wijst¹²² 123 op de zon ende dat vastgrondigher.

De dichter van de Hertspieghel, geboren in 1549, schrijft Hooft, geboren in 1581, een vaderlijke brief over zijn karaktervorming. Hij prijst Hooft's intelligentie en geeft een platonisch getinte beschouwing over de betekenis van inzicht, speciaal zelfkennis, voor de persoonlijke ethiek. Hooft is volgens hem de eerzucht te boven, maar de genotzucht nog niet. Spiegel biedt aan om samen en eensgezind de weg naar de ware zelfkennis te gaan.

115 Nullius etc.: geen goed kan men met vreugde bezitten zonder vriend die het deelt. Aldaar 6, 4.

116 in hoc etc.: hiertoe verblijd ik mij in iets te worden onderwezen: om anderen te leren. Aldaar 6, 4, met omzetting van aliquid gaudeo.

118 quaeris etc.: ge vraagt, waarin ik ben vooruitgekomen? Ik ben begonnen voor mezelf een vriend te zijn. Ver is de man vooruitgekomen, want nooit zal hij alleen zijn. Weet wel, dat over zulk een vriend wij allen beschikken. Seneca, epistulae 6, 7 met verandering van profecit in profecit, qui.

122 eenrins: eenzijdig; Christus is (als vriend) te vergelijken met de zon, en wèl zo hecht gefundeerd.

[p. 83]

N.B. De sprongen in de gedachtengang zijn wel niet ongewoon bij Spiegel, maar hun veelvuldigheid moet hier misschien verklaard worden uit de voorafgegane (r. 1, 2), ons niet bekende brieven. Zie ook de mededeling, onder de tekst, over de aard van het hs.

Eigenhandig afschrift van Spiegel? UBL Pap. 1a.
Het summiere opschrift, het abrupte eind en het ontbreken van een afscheidsformule en ondertekening pleiten ervoor, dat het hs. een afschrift is. De datum staat in de linkerbovenhoek van het papier, niet in organisch verband met de brief, en kan van Hooft's hand zijn: 1602.1.22.
Op de achterkant heeft Hooft geschreven, met zijn nieuwe hand van na december 1635:

Schrift
Van Henrik Laurenszoon Spieghel.

Het gebruik van het woord schrift in plaats van brief kan erop duiden, dat het niet zonder meer een brief is.
Het stuk werd door v. Papenbroek aan Pieter Vlaming geleend voor zijn uitgave van Spiegel's Hertspieghel enz. 1723.