Geeraerdt van Velsen. Baeto, of oorsprong der Hollanderen

[p. 254]

Verantwoording

De teksten zijn gebaseerd op de eerste drukken zoals die zijn weergegeven in: Pieter Corneliszoon Hooft, Alle de gedrukte werken 1611-1738, onder redactie van W. Hellinga en P. Tuynman. 9dln. Amsterdam, 1972. Ze zijn te vinden in dl. 2, Geeraerdt van Velsen: p. 1-61 en Baeto: p. 269-328.

Met het oog op de toegankelijkheid van de teksten is de spelling gemoderniseerd, waarbij het uitgangspunt was dat klank, metrum en rijm moesten worden gehandhaafd. Vooral met de herspelling van klinkers ben ik in het algemeen voorzichtig geweest aangezien Hooft veelvuldig assoneert. Ik geef een enkel voorbeeld: in G.v.V. v. 70 staan ‘argernis’ en ‘ramp’ in de versregel zo dicht bij elkaar dat ik ‘argernis’ niet heb herspeld. Daarentegen heb ik er wel voor gekozen om in Baeto v. 23 ‘leg’ in ‘lig’ te veranderen, temeer omdat in dezelfde versregel drie woorden verder de werkwoordsvorm ‘vind’ is gebruikt. Ook heb ik regelmatig, als het klank- en rijmpatroon dat toeliet, ‘ie’ in ‘uu’ veranderd en bijvoorbeeld ‘vier’ en ‘dier’ herspeld tot ‘vuur’ en ‘duur’. Verder heb ik er consequent voor gekozen om relativa als ‘die’ en ‘daar’ te vervangen door ‘wie’ en ‘waar’. Ook woorden als ‘iet’ en ‘niet’ heb ik herspeld tot ‘iets’ en ‘niets’. Eveneens zijn ‘doen’ en ‘doch’ veranderd in ‘toen’ en ‘toch’. Namen heb ik aangepast aan de huidige spelling met uitzondering van de namen van de toneelpersonages. Zo is het ‘Geeraerdt’ gebleven en niet ‘Gerard’ geworden. Een enkele maal was de herspelling problematisch zoals in G.v.V. v. 457-458 waar ‘beweyren’, in de betekenis van verdedigen/beschermen, rijmt op ‘heyren’, in de betekenis van ‘haren’. Na zorgvuldige overweging heb ik in dit geval betekenis laten prevaleren en ervoor gekozen om ‘beweyren’ te veranderen in ‘bewaren’ = ‘beschermen’ en ‘heyren’ in ‘haren’.

Naamvalsvormen- en uitgangen zijn gehandhaafd. Zij maken zozeer deel uit van Hoofts taalsysteem dat zij niet weggelaten kunnen worden zonder het tekstbeeld ernstig geweld aan te doen. De consequentie van deze beslissing is dat genitief-constructies altijd worden gehandhaafd.

In een aantal gevallen is het woordgeslacht aangepast. Ik geef enkele voorbeelden: ‘de strand’ wordt ‘het strand’, ‘dit sneeuw’ wordt ‘deez' sneeuw’ en ‘die feest’ wordt ‘dat feest’.

Waar dat ter wille van het metrum nodig was, heb ik elisie toegepast: bij woordeinde een apostrof toegevoegd, in woorden niet. Zo wordt bijvoorbeeld

[p. 255]

G.v.V. v. 36 ‘schandlijke’ ontheyliging' tot ‘schandlijk’ ontheiliging'. Hooft gebruikt ook regelmatig uitgerekte vormen zoals in G.v.V. v. 879, waar hij ‘vollik’ schrijft in plaats van ‘volk’. Zulke vormen paste hij toe ter wille van het metrum en daarom heb ik ze vanzelfsprekend gehandhaafd.

Als metrum en rijm dat konden hebben, zijn de werkwoordsvormen aangepast aan de huidige spelling. Daarbij worden vormen als ‘wert’ tot ‘wordt’ en ‘wierd’ tot ‘werd’. Anderzijds is een woord als ‘koom’ in Baeto v. 976 ‘koomt’ geworden en niet ‘komt’ omdat ‘koomt te scheien’ moest rijmen op ‘oogverdreien’ in v. 975.

Bij Hoofts gebruik van persoonlijke voornaamwoorden treffen we nogal eens de vorm ‘dy’ aan zoals in G.v.V. v. 190 ‘neemdy’, dat ik heb herspeld tot ‘neemt gij’. In de meeste gevallen heb ik herspeld in ‘gij’, maar zo niet in G.v.V. v. 410, waar Gijsbert van Aemstel Floris toespreekt en waar ik heb gekozen voor ‘u’. In G.v.V. r 1085 heb ik ‘dy’, herspeld tot ‘dij’, gehandhaafd omdat het moest rijmen op ‘nabij’ v. 1084. Een vorm als ‘ghylie’ in G.v.V. v. 522 is herspeld tot ‘jullie’. Vormen als ‘haar’ in de betekenis van ‘zich’ heb ik niet veranderd.

De interpunctie heb ik aangepast aan de huidige maatstaven en dus vereenvoudigd, waarbij ik er naar heb gestreefd de transparantie te bevorderen. Ook heb ik een enkele keer, als in narratieve tekstdelen sprekende personen worden ingevoerd, aanhalingstekens geplaatst zoals in G.v.V. v. 292: ‘uw slete schoen mijn voet niet passen’. Een heel enkele maal heb ik gebruik gemaakt van gedachtestreepjes, bijvoorbeeld in G.v.V. v. 725.

Voor het hoofdlettergebruik heb ik mij gebaseerd op de huidige conventies. Dat brengt met zich mee dat alleen nieuwe zinnen met een hoofdletter beginnen. Daardoor wordt de structuur van die zinnen en hun verdeling over de versregels duidelijker. Voorts hebben personificaties een hoofdletter evenals alle woorden die het Opperwezen betreffen of op Hem betrekking hebben.

Hooft heeft een heel specifiek taalgebruik waarin woorden als ‘jonst’, ‘konst’ en ‘konstenaar’ regelmatig voorkomen. Ik heb deze woorden niet herspeld, de laatste twee niet omdat Hooft ze veelal gebruikt met betrekking tot alles wat te maken heeft met hekserij en tovenarij. Typische Hooft-woorden zijn ook woorden als ‘schenkaadjen’, ‘pluimaadjen’ en ‘bosschaadjen’. Afgezien van het feit dat ik het laatste woord licht herspeld heb tot ‘bossaadjen’, heb ik deze woorden vanwege de couleur textuelle gehandhaafd.

De editie Geeraerdt van Velsen 1636 in Gedichten geeft een aantal woord- en tekstvarianten ten opzichte van de editie 1613, die soms een beter houvast bieden voor de interpretatie. Ik laat ze hier volgen, waarbij ik eerst de tekst van 1613 geef, daarna de variant van 1636: v. 72: afleren > afkeren; v. 998-999 welks min zo menig, menig mense doet bekoren // en schendig glissen > 't welk men zo menig menig mense ziet bekoren // tot schendig glissen; v. 1007: den

[p. 256]

heer tot schaden > tot eigen schaden; v. 1244: 't zwaarste goed > 't waardste goed; v. 1263: goeden > goedig'; v. 1280: vervarelijken > vervarelijker; v. 1420: O deugdgeurige roos > O roos vol geurs van deugd; v. 1470: gesplitst > gespreid; v. 1572: hem stijfden > die had hij; v. 1653: mondig' anwasselingen > bejeugd' aanwasselingen.

In een aantal gevallen geeft het handschrift van Baeto een betere lezing dan de editie van 1626. Daarom heb ik op die plaatsen, veelal in navolging van F. Veenstra, gekozen voor de (herspelde) lezing van het handschrift. Dat is het geval in v. 138: staat; v. 392: maakt'; v. 514: die; v. 521: ende (dit geeft een metrisch juist patroon); v. 727: goddeloos; v. 811: is z'; v. 1016: af scheide; v. 1115: heelals; v. 1197: voeren; v. 1357: angst jagend' aan.

Men kan rustig stellen dat Hooft in zijn spelen een bijzonder moeilijk literair Nederlands schrijft, dat ook in herspelling voor de lezer een hoge moeilijkheidsgraad houdt. Het gevolg daarvan voor een tekstuitgave als deze is dat de teksten zwaar moeten worden geannoteerd. In veel gevallen zal een enkele woordverklaring niet kunnen volstaan, maar moeten hele regels en vaak zelfs hele zinnen worden geparafraseerd, wil een lezer enig inzicht krijgen in de betekenis en de constructie van een tekstdeel. Bovendien vereisen deze teksten ook vrij veel cultuurhistorische toelichtingen. Ik heb de laatste naast de woordverklaringen en meer uitgebreide annotaties onder aan de pagina geplaatst, zodat de lezer iets meteen kan vinden en niet achter in het boek hoeft te bladeren.

Vanzelfsprekend heb ik voor mijn annotaties dankbaar gebruik gemaakt van de oudere tekstedities van Hoofts beide treurspelen die werden verzorgd door F.A. Stoett, A.J.J. de Witte en F. Veenstra, en heb ik hun annotaties vaak letterlijk overgenomen. De aard van de Deltareeks brengt met zich mee dat de editeurs in hun nawoord niet werken met voet- of eindnoten. Alle door mij geraadpleegde studies zijn terug te vinden in de bibliografie. In de annotaties wordt vaak verwezen naar teksten van klassieke en (voor Hooft) eigentijdse schrijvers. Ik heb deze teksten niet opgenomen in de bibliografie, omdat ik ervan uitga dat zij in het algemeen gemakkelijk bereikbaar zijn in de oorspronkelijke taal en vaak ook in vertaling.

Veel heb ik te danken aan enkele kritische meelezers; in de eerste plaats aan mijn echtgenote An, die vanaf het begin van dit project bijzonder veel tijd en energie heeft gestoken in het meelezen en meedenken. Daarnaast aan mijn vriend, de neerlandicus Sef Passage, die inspirerend commentaar leverde. Ook aan mijn buurman, de classicus Henk Ruiter, die mij te allen tijde toeliet in zijn studeerkamer om iets te controleren of hielp bij een vertaling uit het Latijn. En tenslotte aan Rembrandt Duits die mij als kunsthistoricus hielp bij het vinden van enkele illustraties. Mijn dank aan en waardering voor Lia van Gemert in haar stimulerende rol van begeleider en deskundige commentator is vanzelfsprekend.