Geeraerdt van Velsen. Baeto, of oorsprong der Hollanderen

Ontvangst door tijdgenoten

De dichter Constantijn Huygens laat zien dat door Geeraerdt van Velsen het Muiderslot voor sommigen begon te functioneren als lieu de mémoire. Op 9 juli 1626 schreef hij een gedicht met de titel ‘'Tspoock te Muyden: daer ick sliep in Graef Floris de V. es gevang-kamer’. Het vertelt hoe de dichter, slapend in de kamer waar Floris gevangen zou hebben gezeten, en daardoor met zijn gedachten bepaald bij de lotgevallen van Floris en zijn belagers, in zijn droom wordt bezocht door de geesten van de graaf en diens vijanden. Wat hij dan hoort en ziet verwijst onmiskenbaar naar de gebeurtenissen in het stuk.

Nu zegt zo'n enkele getuigenis uit Hoofts literaire vriendenkring weinig over de populariteit van het stuk. Dat het bij verschijnen indruk heeft gemaakt in het intellectuele en literaire milieu is zeker, omdat Hoofts naam definitief bleek gemaakt. Mocht dit niet volstaan, dan hebben we altijd nog de biograaf, Geeraardt Brandt, die in 1677 schreef dat de verschijning van Geeraerdt van Velsen ‘met geen minder verwonderinge dan genoegen van alle geleerden, die daar van oordeelen konden, werd gezien en gelezen.’

Ook in kringen van het stadsbestuur was het stuk niet onopgemerkt gebleven. Dat bewijst het feit dat toen in het voorjaar van 1618 Prins Maurits Amsterdam bezocht, Samuel Coster, op verzoek van de burgemeesters, op 24 mei op het toneel van de Nederduytsche Academie veertien vertoningen gaf die de strijd tegen Spanje en het optreden van de Oranjes tegen hen uitbeeldden. Tien vertoningen werden begeleid door lange, voorgedragen passages uit de profetie van de Vecht. Het eerste tableau verbeeldde de wreedheid van de Spanjaarden met een optreden van Twist, Geweld en Bedrog, gevolgd door het vertrek van Eendracht, Trouw en Onnozelheid van de aarde. Zij werden ‘opgenomen van enen groten wolk’ en in de hemel verwelkomd door de Rei van Hemellieden, waarna de beurtzang volgde tussen de Rei en Eendracht. Niet minder dan zes taferelen waren gewijd aan de daden van Maurits en werden begeleid door de erbij passende passages uit de rede van de Vecht. Ook de oproepen van de Vecht tot eendracht en tot een gematigd beleid werden apart uitgebeeld. Nadat de stadhouder, de Amsterdamse burgemeesters en de andere hoge gasten de reeks vertoningen hadden gezien, werd Geeraerdt van Velsen tenslotte op diezelfde dag ook nog eens in zijn geheel voor het luisterrijke gezelschap opgevoerd.

Hoe de uitstraling naar een groter publiek was in de eerste jaren na verschijnen, is onbekend. We hebben geen gegevens over de opvoeringen door De

[p. 250]

Eglentier en erg onvolledige over die op Costers Nederduytsche Academie. Wel heeft Willem Jansz. Blaeu het stuk in 1618 opnieuw op de pers gelegd. Deze druk kan misschien alleen hebben gediend als programmaboekje bij de opvoering voor Maurits en het stadsbestuur, maar zekerheid daarover hebben we niet. Evenmin weten we of het stuk in 1618 voor het gewone publiek is gespeeld, al is dat op zich niet onwaarschijnlijk.

Eerst tegen het eind van het tweede decennium krijgen we meer zicht op de situatie. Dat hangt samen met het feit dat er in 1628 twee nieuwe stukken uitkwamen met de Floris-Geeraerdt-geschiedenis als onderwerp. In januari kwam J.J. Colevelt met zijn Droef-eyndend'-spel tusschen Graef Floris, en Gerrit van Velsen, dat de hele geschiedenis tot en met Geeraerdts gruwelijke dood nog eens dramatiseerde en dertien maal achter elkaar werd gespeeld in het gebouw van de Academie. Datzelfde jaar kwam Suffridus Sixtinus met een vervolgstuk op Hoofts treurspel, Geraert van Velsen lyende, dat op 28 mei op de Academie in première ging en het ook tot dertien opvoeringen bracht. Het is vrij waarschijnlijk dat de twee treurspelen van Hooft en Sixtinus in 1630 een paar maal samen zijn opgevoerd en wel op 8 en 9 mei. Maar ook daarover bestaat geen absolute zekerheid.

Toch tonen juist die nieuwe spelen aan dat Geeraerdt van Velsen de nodige uitstraling heeft gehad. Dat is nog veel duidelijker met het verschijnen in 1637 van Gysbreght van Aemstel, het treurspel dat Vondel schreef voor de opening van de nieuwe Amsterdamse Schouwburg. Vondels treurspel sloot inhoudelijk direct aan bij Geeraerdt van Velsen en kan daardoor worden beschouwd als het derde stuk in de Floris-Geeraerdt-cyclus. Het is zelfs aannemelijk dat Vondel met dit Amsterdamse treurspel ernaar heeft gestreefd een verchristelijkende imitatio van Hoofts stuk te geven. Hij situeerde de handeling immers in de kerstnacht en liet, in plaats van een heidense riviergod, de aartsengel Rafaël de toekomst voorspellen.

De grote tijd voor Geeraerdt van Velsen was de bloeiperiode van de eerste Amsterdamse schouwburg tussen 1638 en 1665. Toen werden de twee Geeraerdt-spelen van Hooft en Sixtinus veelvuldig samen gespeeld onder de titel De twee delen van Velsen. Maar Hoofts treurspel werd ook regelmatig afzonderlijk opgevoerd en kreeg dan een klucht als naspel. In de praktijk betekende dit dat het stuk in dit tijdvak, op een enkele uitzondering na, jaarlijks een aantal keren op de planken kwam.

Als gevolg van oorlogsomstandigheden - 1672 was het zogenaamde rampjaar - was de Amsterdamse schouwburg van 1672 tot 1678 dicht. Nadat hij in januari 1678 was heropend, werd Geeraerdt van Velsen in februari al weer opgevoerd met Warenar als naspel. Datzelfde jaar volgden ook nog voorstellingen van De twee delen van Velsen. Ook uit de eerste decennia van de achttiende eeuw kennen we nog opvoeringen van Hoofts treurspel in de Amsterdamse schouwburg.

[p. 251]

Geeraerdt van Velsen had dus in zijn eigen eeuw niet over belangstelling te klagen. Hoe zat dat echter met Hoofts laatste tragedie, Baeto? Al voor de dichter het stuk had voltooid, had hij Hugo de Groot het manuscript in handen gegeven. Toen deze dat op 23 september 1616 terugzond, was hij zo enthousiast dat hij aan Hooft schreef: ‘Ik kan de gedachtenis van 't lezen van Uw E. treurspel uit mijnen zin niet stellen, en wenste Uw E. dienst te konnen doen om zo loffelijk een werk te bevorderen’. Dit waren geen loze woorden, want in diezelfde brief gaf hij Hooft advies over het slottafereel van Baeto.

Toen Baeto in januari 1626 eindelijk van de pers kwam, zond Hooft verschillende personen presentexemplaren. Zo kregen onder anderen Anna Roemers Visscher, Susanne van Baerle en Constantijn Huygens een exemplaar toegestuurd met een begeleidend briefje. Alleen van de laatste is een enthousiaste reactie bekend. Op 31 januari schreef Huygens aan zijn Muidense collegadichter:

Ik zoude voortaan mijn Battause afkomst kwalijk loochenen konnen. Want, zonder vleien, ik houde het zeer met Baeto, dien eerlijken [rechtschapen] held. Immers die zulks van U.E. voorgesteld wordt, en (ik) bekenne nooit geschiedenis met fabelen [verdichtsels] zo degelijk gevoegd [verenigd] gezien te hebben

Huygens vervolgt dat het stuk hem ‘met ene ongemene verwonderinge’ slaat en dat te meer, omdat hij zich realiseert dat het al zo lang is geleden dat Hooft het heeft voltooid.

Over de ontvangst bij het toneelpubliek valt nauwelijks iets te zeggen. Op 1 januari 1626 ging Baeto in première in het gebouw van Costers Academie. Tussen 1 januari en 9 februari werd het tien keer opgevoerd om daarna voor geruime tijd van het repertoire te verdwijnen. Op 12 februari 1643 werd het in de Amsterdamse Schouwburg gespeeld en haalde toen zeven voorstellingen. Twee jaar later, op 6 juni 1645, bleef het bij één opvoering. Bijna een halve eeuw later, op 5 en 9 juni 1692, kwam het nog twee keer op de planken in de schouwburg.

Daarmee is nog niet alles over Baeto gezegd. Toen op 5 juni 1648 in Amsterdam de Vrede van Munster feestelijk werd afgekondigd, kwamen Baeto en zijn volgelingen ook eens op een andere manier tot leven. Ter gelegenheid van de afkondiging werden op de Dam drie reeksen van zes vertoningen gegeven. De middelste reeks, geregisseerd door de jonge dichter Geeraardt Brandt, beeldde de komst van de Bataven en de Bataafse opstand uit. Het eerste tafereel liet de Catten zien aan de grens van hun nieuwe vaderland. Baeto stond in het midden naast de baar met Rycheldin en was omringd door allegorische figuren als Vrijheid, Matigheid, Rechtvaardigheid en Voorzichtige Kloekmoedigheid.

[p. 252]

Brandt schrijft dat de ‘jonge Hes het standvastig gemoed des dapperen vaders [ontroert], nu zijn onnozelheid de tere leden verrekt, om op zijn moeders baar te klauteren’. Onmiskenbaar ging deze voorstelling terug op Hoofts treurspel.

Baeto is, in vergelijking met Geeraerdt van Velsen, Granida en Warenar, nooit een publiekstrekker geworden. Was het stuk te tijdgebonden of was de hoofdpersoon een te weinig meeslepende persoonlijkheid? Was het in sommige opzichten te geleerd? Lag het misschien aan het publiek? Naar de recettes te oordelen bleef dat niet massaal weg. Wilden de regenten van de schouwburg het stuk niet op het repertoire nemen? We kunnen gissingen maken, maar over de werkelijke oorzaken van de geringe populariteit tasten we in het duister.