Geeraerdt van Velsen. Baeto, of oorsprong der Hollanderen

De politieke situatie tijdens het bestand

Daar zowel Geeraerdt van Velsen als Baeto sterk politiek geëngageerde stukken zijn, is het van belang kort stil te staan bij de ontwikkelingen in de binnenlandse politiek tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), de formele wapenstilstand tussen de Republiek en Spanje. Zoals bekend ontstonden er in deze vredessituatie al vrij snel interne conflicten van politieke en godsdienstige

[p. 208]

aard die tot grote binnenlandse verdeeldheid leidden en de eendracht van het land bedreigden. Alles begon met een strikt theologische controverse over de predestinatie, het vraagstuk of de mens door God is uitverkoren tot heil of tot verdoemenis, en de daarmee samenhangende vraag of de mens hier zelf iets toe kan bijdragen of aan afdoen. De kwestie speelde tussen de Leidse hoogleraren Arminius en Gomarus en leidde tot felle tegenstellingen binnen de publieke calvinistische kerk, tussen de aanhangers van Arminius, de arminianen of remonstranten, en de aanhangers van Gomarus, de gomaristen of contraremonstranten. Doordat de arminianen zich al in 1610 met een remonstrantie - vandaar de naam remonstranten - tot de Staten van Holland wendden, kreeg de zaak een politieke lading, omdat nu de vraag van de verhouding tussen kerk en staat mee ging spelen. De remonstranten erkenden het gezag van de staat in kerkelijke aangelegenheden en plaatsten daarmee de kerk volledig onder de wereldlijke overheid, de contraremonstranten wilden dat de kerk, zeker in theologische kwesties, onafhankelijk was van de staat. Er kwam nog bij dat de gomaristen een nationale synode wilden, waar het leergeschil zou kunnen worden uitgevochten en de Staten van Holland hier niets van wilden weten, omdat zo'n synode zou kunnen leiden tot kerkscheuring. Dat laatste was iets dat in hun ogen de eenheid van het land in groot gevaar zou brengen.

Daarnaast speelde een andere, meer politieke kwestie een rol, namelijk die van de verhouding tussen de Staten en de stadhouder. De Staten van de gewesten claimden sinds 1588 de soevereiniteit in hun provincies. In het gewest Holland had François Vranck in 1587 in de Corte Verthoninghe de soevereiniteit van de Staten van Holland al theoretisch onderbouwd, maar Hugo de Groot deed dat in 1610 met zijn Tractaet vande oudtheydt vande Batavische nu Hollandsche Republique nog veel specifieker door te bewijzen dat Holland vanaf de Bataafse tijd een onafhankelijke staat was geweest, met een gedeeld gezag tussen Staten en vorst. De laatste ontving zijn gezag uit handen van de Staten, de vertegenwoordigers van de adel en de steden, en bijgevolg lag de soevereiniteit bij hen. In zijn betoog betrok De Groot ook de tegenwoordige vorst, de stadhouder, in casu Maurits van Nassau, die in 1587 ook door de Staten was aangesteld.

Als staatsvorm was de Republiek dus in feite een aristocratie met een sterk monarchaal element. Tijdens de strijd tegen de Spanjaarden had dit systeem tamelijk goed gewerkt, maar in de tweede helft van het Bestand begon het te haperen, als gevolg van de kerkelijke en politieke tegenstellingen. Dat had te maken met het feit dat zich twee facties vormden. Aan de ene kant een staatsgezinde, geleid door de landsadvocaat, Johan van Oldenbarnevelt, met Hugo de Groot als zijn rechterhand, die zowel de soevereiniteit van de Staten als het oppergezag van de staat in kerkelijke zaken verdedigde. Van deze factie verwachtten de remonstranten hun heil. Aan de andere kant was er een prinsge-

[p. 209]

zinde factie, die de contraremonstranten, die de overgrote meerderheid vormden binnen de publieke kerk, steunde. Deze, waarin de contraremonstranten zwaar waren vertegenwoordigd, neigde naar Maurits, omdat zij in hem haar vorst en natuurlijke beschermheer zag. Als deze factie de overhand zou krijgen, zou dat met zich meebrengen dat de positie van de stadhouder zou worden versterkt en dus het monarchale element in de Republiek sterker zou worden. Er speelden nog wel meer kwesties, maar als achtergrond van Hoofts twee stukken kunnen we hiermee volstaan.

Aanvankelijk bemoeide Maurits zich niet zo veel met het conflict. Dat veranderde in het begin van 1617, toen hij al vrij snel partij koos voor de contraremonstranten. Op 23 juli 1617 ging hij openlijk over naar hun kant door met groot gevolg ter kerke te gaan bij dominee Rosaeus in de Haagse Kloosterkerk, een kerk die de contraremonstranten op 9 juli, naar achteraf bleek met Maurits' instemming, hadden gekraakt. Kort daarop namen de Staten van Holland de zogenaamde Scherpe Resolutie aan, waarmee Oldenbarnevelt het conflict op scherp zette en Maurits regelrecht tegen zich in het harnas joeg. Als kapitein-generaal, opperbevelhebber van de krijgsmacht, werd Maurits door de Staten als het ware buitenspel gezet. De Scherpe Resolutie machtigde namelijk de stedelijke magistraten om naar eigen behoefte soldaten in dienst te nemen, de zogenaamde waardgelders, die de orde moesten handhaven. Bovendien stelde de Resolutie dat de in de Hollandse steden gelegerde garnizoenen dienden te gehoorzamen aan de Staten van Holland en aan de magistraten van de steden waar ze gelegerd waren. Een regelrechte oorlogsverklaring aan de kapitein-generaal die niet goed kon aflopen.

De rest is bekend. Maurits zette zich aan het werk om langzaam maar zeker de positie van Oldenbarnevelt en de zijnen te verzwakken en hen daarna uit te schakelen. In augustus 1618 was het zover. In opdracht van de Staten-Generaal liet hij de landsadvocaat en zijn voornaamste medewerkers, onder wie De Groot, arresteren. Een jaar later rolde Oldenbarnevelts hoofd op het schavot, zat De Groot op Loevestein gevangen en begon in Dordrecht de Nationale Synode die tot de uitstoting van de remonstranten uit de publieke kerk zou leiden. Formeel was het conflict voorbij, maar er waren grote tegenstellingen ontstaan die nog lang zouden nasmeulen.