Proeve eener theorie der Nederduitsche poëzy

§. 85. Men kan niet te veel ziel in een vaers brengen

Men kan niet te veel ziel in een vaers brengen. Het is bekend, dat vaerzen gemeenlyk alleen aan het einde rymklanken hebben, waardoor zy weêrgalmen; en men wettigt dit gebruik, door te zeggen, dat men den honig slechts met de uiterste vingerspitsen, niet met de geheele hand proeft.

[p. 182]

Gebruik den korf, misbruik den honigh niet.
Wie matigh slikt heeft onlust noch verdriet.
(Vondel, Poëzy, Deel II, bl. 462) ⁵⁴³

Maar dit gevoelen is niet ten eenemaale juist; en daar het rym éénmaal de ziel van een vaers is (§. 25.) kan men niet te veel ziel daarin storten. Ook heeft men, in waarheid, zielvolle vaerzen van allerlei aart; by voorbeeld:

(a.) door Middenrymen, en dit heeten Leonynsche vaerzen:

't Is wel van hem verzint, dat hy 't zigh onderwindt.
Hoe nu: het woordt verzint men dubbelduydigh vindt.
Is 't van myn Heer verzint, met zinnen wel gesleepen:
Of heeft hy zigh verzint, en wel te deegh vergreepen?
(Hooft, Gerart van Velzen, Bedr. III) ⁵⁴⁴

En deeze eerbiedigheit vereist gotsdienstigheit
Aen Godts eerwaerdigheit en oppermajesteit.
(Vondel, Bespiegel., bl. 137) ⁵⁴⁵

Dies wenscht ze Godt niet half te dienen maer geheel.
Zy diene hem geheel, en staecke dit krakkeel.
Het is een godtskrakkeel -- --
(Vondel, Salomon, bl. 35) ⁵⁴⁶

En specerywarande, een oogst van goude zanden
En eedlen diamant, geplengt met ruime handen.
(Antonides, Ystroom, bl. 80) ⁵⁴⁷

(b.) door Tusschenrymen:

De paerden storten snel en horten tegens een.
(Vondel, Herschepp., bl. 45) ⁵⁴⁸

Men ziet ze stryken met kadyken, muuren, weien.
(Antonides, Ystroom, bl. 35) ⁵⁴⁹

Het domme stomme goud maakt kromme dingen recht.
(De Decker, Lof der Geldzucht, bl. 121) ⁵⁵⁰

De bolle en volle zee, met dolle en holle golven,
Rolt, solt en holt, en heeft de kiel geheel bedolven:
(Anonimus, Mengelwerk, bl. 276) ⁵⁵¹

543 ‘Honighkorf’, r. 9-10 (WB IV, p. 70, alwaar: ‘Gebruickt den korf, misbruick den honich niet. / Wie matich lickt heeft onlust noch verdriet’).

544 Hooft, Gerart van Velzen, ed. Hellinga-Tuinman, Deel II, p. 37, r. 13-16 v.o.

545 Bespiegelingen van Godt en godtsdienst IV, r. 421-422 (WB IX, p. 573).

546 Salomon, r. 996-998 (WB V, p. 414).

547 Antonides, Ystroom, p. 80.

548 Ovidius' Herscheppinge II, r. 423 (WB VII, p. 455).

549 Antonides, Ystroom, p. 35.

550 De Decker, 'Lof der geldsucht', in: Alle de Rym-Oeffeningen, Amsterdam, Van Aeltwyk, 1726, p. 121. UBL 1175 C 4-5.

551 Anonimus, Mengelwerk, p. 276. Niet getraceerd.

[p. 183]

(c.) door Staartrymen:

De heiligh sprack: men moet zoo licht niet schricken
Voor vogelen, die 't zaet des hemels picken
En slicken -- --
(Vondel, Altaargeheimeniss. bl. 33) ⁵⁵²

-- uit meer dan hondert kopre monden:
De zeedraek antwoorde, en de dolle waterhonden
Uit zoo veel monden meê naebasten --
(Antonides, Ystroom, bl. 134) ⁵⁵³

-- -- my hekelen en schelden
Voor een onheelbaer quaet; daer ick nochtans die helden
Niet zelden treck ten stoel -- --
(De Decker, Lof der Geldzucht, bl. 126) ⁵⁵⁴

(d.) door Quasirymen:

Dit ysren hooft van 't hooft, dat over zoveel hoofden
Gezagh heeft -- --
(Vondel, Poëzy, Deel I, bl. 112) ⁵⁵⁵

En komt met u, en blyft met u, en zal met u
Vertrekken -- --
(Vondel, Herschepp., bl. 84) ⁵⁵⁶

Ik besiger dan elck op 't lichten van de seghen,
Wel seghen in der daet, die seghen brengt op seghen.
(Const. Huigens, Hofwyk, 607) ⁵⁵⁷

Heleen kon in Heleen Heleen niet vinden.
(H.K. Poot, Minnedichten, bl. 130) ⁵⁵⁸

(e.) door Vollertjes, van allerlei slag, gelyk:

Nu packt, nu zackt, en slaeft, en draeft, en weeft en spint
En schryft en wryft: de nacht is tot geen rust geboren;
Krioelt en woelt, en vlieght; de schryfpen tusschen d'ooren.
(Vondel, Poëzy, Deel I, bl. 270) ⁵⁵⁹

Want daer 't hooft blinckt en klinckt, daer dwingt en wringt de geest.
(J. Cats, Zinnebeelden, bl. 24) ⁵⁶⁰

De bosgalm zucht en steent op zedelyker zugten;
De ruispyp zwelt en speelt op redelyker lugten.
(H. Dullaert, Poëzy, bl. 138) ⁵⁶¹

552 Altaer-geheimenissen I, r. 889-891 (WB IV, p. 683).

553 Antonides, Ystroom, p. 134.

554 De Decker, 'Lof der geldsucht', in: Alle de Rym-Oeffeningen, p. 126.

555 'Op de Beeltenis van Vorst Fredrick Henrick: Op zynen helm', r. 1-2 (WB II, p. 522).

556 Ovidius' Herscheppinge III, r. 576-577 (WB VII, p. 499).

557 Huygens, ed. Worp, Deel IV, p. 334, r. 2661-2662.

558 Poot, ‘Aen Kloris’, r. 18.

559 ‘Zeemagazyn’, r. 300-302 (WB VIII, p. 663).

560 Cats, Sinne- en minnebeelden, ed. H. Luijten, Den Haag, Constantijn Huygens Instituut, 1996, Deel I, p. 80, r. 3. (Embleem nr 8, ‘Niet al goudt datter blinckt’. KB 536 K 47.

561 Heiman Dullaert (1636-1684), Gedichten, Amsterdam, bij Gerard onder de Linden, 1719, p. 138 (herdruk in P.C.A. van Putte, Heijmen Dullaert, een biografische studie, Groningen, Wolters/Noordhoff, 1978).

[p. 184]

In sommigen deezer vaerzen likt men den honig met duim en vingeren; in sommigen slurpt men hem uit de holle hand. Zielvolste vaerzen zyn:

En die als noch voedt schadelyke listen
En die als noch broedt smadelyke twisten.
(D. Jonktys, Twistgesprek) ⁵⁶²

Men zou ze honigraaten, of wel zielen geheel ontboeid van het ligchaam, kunnen noemen, en nopens hen mogen uitroepen:

Hoe zyt ghe zoo vol ziels, vol lachens, en vol levens!
(Vondel, Poëzy, Dl I, bl. 133) ⁵⁶³

562 Daniel Jonktys (1600?-1654), Hedensdaegse Venus en Minerva; of Twist-gesprek tusschen diezelfde, Dordrecht, bij Van Esch, 1641, r. 9-10. KB 448 L 39.

563 ‘Geboortklock van Willem van Nassau’, r. 570 (WB II, p. 789).